NGHIÊN CỨU
RESEARCH
Bảo vệ người tiêu dùng tài chính tại các quốc gia trên thế giới và khuyến nghị cho Việt Nam
Trần Việt Dũng
Trường Bồi
dưỡng cán
bộngân
hàng- Ngân
hàngNhà nước
ViệtNam Phan Anh
Học việnNgân
hàng
Asia-PacificEconomicReview
Bảo vệ người tiêu dùng tàichính được thựchiện trên cơsở xâydựng khuôn khổ pháp lý với cácnguyên tắc ứng xửcông bằng và minhbạch song song với tăng cườnggiáo dụctài chính cho người dân. Bàiviết tổng hợp kinh nghiệm và thônglệ quốc tế về khung khổ pháplý quy địnhviệc bảovệ người tiêudùng tài chính và việctổ chức thực thi,giám sát bảo vệngười tiêu dùng tài chính tại các quốc gia trên thế giới, từ đó đề xuất mộtsố khuyếnnghịcho Việt Nam trong hoạt động bảo vệngười tiêudùngtài chính. Theo đó, bài viếtgồm 03 nội dung chính: (i)Khái niệm và nguyên tắc trong hoạtđộng bảo vệ người tiêu dùngtài chính; (ii) Thông lệquốctế và khung khổpháp lý quyđịnh việc bảo vệ ngườitiêu dùngtài chính; (iii)Đề xuất khuyến nghị cho ViệtNam.
1. Khái niệm và nguyên tắctrong hoạtđộng bảo vệ người tiêu dùng tài chính
Người tiêu dùng tài chính (NTDTC) bao gồm các cá nhân hoặc tổ chức tiến hành mua, sử dụng các sản phẩm dịch vụ tài chính trênthịtrườngtài chính cho mục đích tiêu dùng, sinh hoạt của cá nhân, gia đình hoặc tổ chức không nhằm mục đích bán lại hoặc mục đích sinh lời. Bảo vệ người tiêu dùng tài chính(NTDTC)là việc hệthống luật pháp và tổchức chính phủ được thiết lập vận hành để đảm bảo quyềníợihợp pháp của NTDTC (WorldBank, 2017).
Nhu cầu bảo vệ NTDTC nảy sinh từ sự bất cânxứng quyền lực, thông tin và nguồn lực giữa người tiêu dùng (NTD) và các nhà cungcấp dịch vụ tài chính, đặt NTD vào thế bấtlợi. Các tổ chức tài chínhbiết rõ về sản phẩm của họ trongkhiNTDcá nhângặpkhó khăn và tốn kém đểcó đủ thông tin liên quan đến các sản phẩm tài chính này. Một hệ thống tàichính hiệuquảvàđượcquản lý tốtphảicungcấpcho NTD năm yếu tốchính (World Bank, 2018; World Bank, 2020; Nguyễn Thị Hiền, 2021): (i)Tính minh bạch:
Bằng cách cung cấp thôngtinđầy đủ, rõ ràng,có thể so sánh đượcvề giá cả, điều khoản vàđiềukiệncủa các sản phẩm và dịch vụ tài chính; (ii)Tính lựa chọn:
Bằngcách đảm bảocông bằng, hợp lý và không ép buộc trong việc bán, quảngcáo các sản phẩm, dịch vụ tài chính, và thu tiền thanh toán; (iii)Tính khắc phục: Bằngcách cung cấp các giải pháp nhanh chóng và không tốn kém để giải quyết các khiếu nại va tranh chấp; (iv)Tínhtin tưởng: Bằng cách đảmbảo các công ty tài chính hoạt động chuyên nghiệp và thực hiện đúng các cam kết; (v) Quyền riêng tư:
Bằng cách đảm bảo bảo vệ đối với quyềntruy cập của bên thứ ba vào thông tintàichínhcá nhân.
Bảovệ NTDTC gồm02 cấu phần quantrọng: Ban hành các quy định tài chính và Giáo dục tài chính (PhạmThịHạnh, 2021), theođó: (i)Cácquy định tài chính bao gồm: Quy định về hành vi thị trường, các văn bản luật và quy định liên quan đếnhoạt động kinhdoanhcủacáctổ chức tàichính trong việc cung cấpcác sản phẩm và dịchvụ tàichínhcho NTD (các Quy định về hành vi kinh doanh do các cơ quan chính phủ như cơ quan giám sát tài chính, cơ quan bảo vệ NTD ban hành); Các quy tắc ứng xử tự nguyện và các thông lệ tài chính có trách nhiệm khác được các hiệp hội ngành thông qua; (ii)Giáo dục tàichínhbaogồm: Các chương trình hiểu biếtvề tài chính, giúp NTD hiểu được rủi ro và lợi nhuận/thu nhập, cũng như quyền và nghĩa vụ của họ khisử dụng các sản phẩm,dịchvụ tài chính. Hiểu biết về tài chính là một phần quan trọng trong việc bảo vệ NTDTC, tuynhiên, giáo dục tài chính không thể thay thế cho quy định bảo vệ NTDTC. Một NTD hiểu biết về tài chính sẽ cóthể đưa ra cácquyếtđịnh sáng suốt về các sản phẩm và dịchvụ tài chính, tuy nhiên cũng không thể thay thế các quy tắc ứng xử kinh doanh cơ bản, đã được kiểm nghiệmtốt vàcó tác động cao đốivới các tổ chứctài chính.
2. Thônglệ quốc tếvákhung khốpháp lýquy định việc bảo vệ NTDTC
2.1. Thông lệquốc tế về bảo vệ NTDTC Hiện nay trên thế giới, việc thiết lập khung bảo vệ NTDTC không có quy định bắt buộc chung nào cho tất cảcácquốc gia (HoàngThị Thu Hiền, Nguyễn Thị Vân, Đỗ Thị Hồng Hạnh, 2020). Một sốtổ chức quốc tếlớn như Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD), Hội nghị Bộ trương các nước G20 hay 14 Kinh tế Châu Ả - Thái Bình Dương (Tháng 6/ 2022)
Ngân hàng Thế giớiđưa ra những thông lệ, nguyên tắctrong quátrìnhxây dựngkhung bảo vệ NTD để các quốc gia thamkhảo vàáp dụng sao cho phùhợp với điều kiện, hoàn cảnh của quốc gia mình (Tôn Thu Hiền và Đinh Thị Thanh Vân, 2021). Tại Hội nghị thượng đỉnh diễn ra vào tháng 11/2011 tại Cannes, các nhàlãnh đạo quốc tế đã thôngnhấtđưa các chính sáchbảo vệ NTDTC vào khunggiám sát và khung pháp lý,trêncơsở đó, Nguyên tắc cấp cao về bảo vệ NTDTC và các thông lệ tốtvề bảo vệ NTDTC có 6 tiêuchí để đánh giá hoạt độngbảo vệ NTDTC (OECD, 2019) bao gồm: (l)Phổ cập các chương trình về rủi ro tiêu dùng; (2)Xử lý trực tiếp khiểu nại; (3)Nhận báo cáo khiếu nại từ các tổ chức tài chính; (4)Kiểm soát chất lượng phục vụ; (5)CÓ cơ quanquản lý khiếu nại; (6) hỗ trợ khách hàngtiêu dùng dịchvụ tài chính.
2.2. Khungpháp lý bảo vệ NTDTC
Khảo sát của Ngân hàng Thế giới (World Bank, 2017) tại 124 quốc gia cho thấy có 04 giải pháp chính trongxây dựng khungpháp lý bảo vệ NTDTC ở các quốc gia: (i)Xây dựng luật riêng về bảo vệ ngườiNTDTC; (ii)Xây dựngcác quy địnhcụ thể bảo vệ NTDTC bên trong các luậtngành tài chính (ví dụ nhưđạoluật ngân hàng); (iii)Xây dựng luật bảo vệ NTD nói chung với các quy định cụ thể dành cho ngành tài chính; (iv)Xây dựng luật bảo vệ NTD nói chung nhưng không có quy định cụ thể dành cho ngành tài chính.
Theókhảo sát này, 21%các quốc giacó thu nhập cao và thu nhập trung bình cao có một hoặcnhiều luật riêng về bảovệ NTDTC và76%cácquốcgiađưa các quy địnhvề bảo vệ NTDTC vào trong một hoặc nhiềuluậtngànhtài chính. Giải phápphổ biến nhất của các quốc gia là đưa ra các quy định về bảo vệ NTDTC vào trong một hoặc nhiều luật ngành tài chính (94/124 quốc gia). Có luật bảo vệ NTD chung trong đó có những tham chiếu rõ ràng cho NTD trong lĩnh vực tài chính (42/124 quốc gia). ít phô biến nhất là quốc gia có nhữngluật riêng biệt, độc lập về bảo vệ NTDTC (26/124 quốc gia). Bên cạnh đó,một số quốc gia có cácquy định chungvề bảo vệ NTD nhưng có những tham chiếu cho NTD trong lĩnh vực tài chính, phổ biến ở các quốc gia có thu nhập trung bình và thu nhập thấp.Ngoài ra, một số rất ít quốc gia không có cả luật về bảo vệ NTD nói chung và điều nàythường chỉ xuất hiện ở các quốc gia có thu nhập thấp (Hoàng Thị Thu Hiền, Nguyễn ThịVân, Đỗ Thị HồngHạnh, 2020).
Hoạt động bảo vệ NTDTC phụ thuộc vào điều kiệnphát triểnkinhtếvà hệ thống tàichính tại mỗi quốc gia. Tại các nước pháttriển, đều có Luật quy định cụ thể về bảo vệ NTDTC hoặc có cơ quan chuyên trách tiếp nhận và xử lý khiếu nại cụ thể hoạt động độc lạp. Phương pháp tiếp cận bảo vệ
NTDTC của các nước chủ yếu là xây dựng khung pháp lýđịnhhướngphát triểnphù hợp, quy định và giám sát.Tại các nước Đông Nam Á, hoạt động bảo vệ NTDTC thường được coi là một phần trong chiến lược phát triển tài chính toàn diện, các quy định hướng tớibảovệnhững NTDTC dễ bị tổn thươngvà hạn chế trong việc tiếp cận các dịch vụ ngân hàng chính thống (thường do NHTW chịu trách nhiệm thực hiệnbảovệ NTDTC).
2.3. Về tổ chức thực thi và giám sát bảo vệ NTDTC
Nguyêntắc vềBảo vệ NTDTC chothấy cần có cơ quan giám sát với thẩm quyền cần thiết để bảo vệ NTDTC. Tổ chức này hoạtđộng hiệu quảnhất khi họ đượcquy định rõ ràng về trách nhiệm cùng môhình quản trị phù hợp, độc lập về hoạt động, phải chịu trách nhiệm trước mỗi hành động, quyết định, nguồn lựccủamình, có khuônkhổ thực thi rõ ràng, minh bạch cùng quy trình giám sát rõ ràng và nhất quán (GPF1, 2020). Mô hình tổ chức triểnkhai giám sát bảo vệ NTDTC được phân loại thành năm mô hình chính (World Bank, 2017): (i)Mô hình Cơquan quản lý tài chính tích hợp duy nhất: Trách nhiệm giám sát bảo vệ NTDTC thuộc một cơ quan quản lý tài chínhduy nhất.Cơquan này sẽchịutrách nhiệm về tất cả các khía cạnh giám sát đốivới tất cả các nhà cung cấpdịch vụtàichính (cả giám sát thận trọngvà bảo vệ NTDTC) trên thị trường; (ii)Mô hìnhCơquan quản lýtàichính tích hợp: Trách nhiệm giám sát bảo vệ NTDTC sẽ được giao cho nhiều cơ quan quản lý;
trong đó,mỗi cơquanchịu trách nhiệm về mọi mặt giám sát (cả về giám sát thận trọng và bảo vệ NTDTC) đối với nhà cung cấp dịchvụ tàichính hoạt động trong lĩnh vực tài chính cụ thể thuộc quyền hạn(ví dụ: ngân hàng, chứngkhoán...); (iii)Mô hình Cơ quan bảo vệ NTDTC chuyên biệt: Trách nhiệm giám sátbảo vệ NTDTCthuộc một cơ quan duy nhất với nhiệm vụ chủyếu làbảo vệNTDTChoặc nhiệm vụ rộng hơn như giám sát tuân thủ thị trường;
(iv)Mô hình phối hợp giữaCơquan bảo vệ NTD và Cơ quan quản lý tài chính: Một hoặc nhiều cơ quan quản lý tài chính và một hoặc nhiều cơ quan bảo vệ NTD cùng chia sẻ trách nhiệm giám sát, bảo vệ NTDTC; (v)Mô hình Cơquan Bảo vệ NTD nói chung:
Một hoặc nhiều cơ quanchịu trách nhiệm giám sát bảo vệ NTD nói chung trong phạm vi quyền hạn đã quy định, bao gồmcả hoạtđộng phi tài chính.
Hiệnnay, mô hình phổ biến nhất là Mô hình Cơ quan quản lý tàichính tích hợp (chiếm 45%). Thứ hai, là Mô hình Cơquan quản lý tài chính tích hợp duy nhất (chiếm 30%).Thứ ba, làMô hình phối hợp giữa Cơ quan bảo vệ NTD và cơ quan quản lý tài chính(chiểm 9%), tuy nhiên, việcchồng chéo nhiệm vụ pháp lý củacáccơ quan bảo vệ NTDTC khác nhau có thể dẫn đến việc giám sát không nhất quán và khônghiệu quả do đó cần được giảm thiểu hoặc ít Kinh tế Châu Ả - Thái Bình Dương (Tháng 6/ 2022) 15
NGHIÊN CỨU
RESEARCH
nhất là tăng cường phốihợp.Thứ tư, là Mô hình Cơ quan bảo vệ NTD nóichung (chiếm 8%). Cuối cùng, là Mô hình Cơ quan bảo vệ NTDTC chuyên biệt (chiếm 3%), tuy nhiên mô hình này đangđược cơ quanquảnlý tài chính tại nhiều quốc gia nghiên cứu thành lập do ưu điểm có thể giúp giảm thiểu xung đột lợi íchtiềm năng và cho phép chuyên môn hóa nhânsự.
2.4. Mộtsố đánh giá
Thứ nhất, Hệ thống thể chế và pháp lý về bảo vệ NTDTC có sự khác biệttương đốigiữa các quốcgia, điều này phụ thuộc vàođiều kiện phát triêìi kinh tế và hệ thống tài chínhtại mỗi quốc gia. Hầu hết các quốc gia đều có Luật bảo vệ NTD, nhưngkhông đề cập cụ thể đến NTDTC hay các quy định về bảo vệ NTD khi tham gia các giao dịch tài chính. Một số nước phát triển đã xâydựng Luật riêng về bảo vệ NTDTC, các nước đang phát triển, đặc biệt là các nước ởĐông Nam Áthìtừng bước xây dựng khuôn khổpháplýthôngqua việcđề cập đến vấn đề bảovệ NTDTCtrong nhiều quy định có liên quan, đặc biệt là các quyđịnh điều chỉnh các giao dịch tài chính.
Thứ hai, NHTW hoặc tổchức giám sát tàichính là cơ quan chịu trách nhiệm ban hành và thực thi các quy định về bảo vệ NTDTC bằng cách xây dựng khuôn khổ pháp lý và thành lập đơn vị hỗ trợ NTDTC. Các nước Đông Nam Á có những nỗ lực riêngtrong bảo vệ NTD dịch vụtàichínhvà tạo điều kiện thuận lợi cho NHTW trong việc là đơn vị đầu mối thực thi nhiệmvụbảo vệ NTDTC (thành lập một tổ chứcchuyên trách trựcthuộc NHTWđểthực hiện tiếp nhận vàgiải quyết các khiếunại, thắc mắc của NTDTC), bên cạnh nhiệm vụ giám sát tổ chức tài chính vàđảmbảoổnđịnh tài chính.
3. Một số khuyên nghịcho Việt Nam
Việt Nam chỉ đáp ứng được 2/6 tiêu chí trong hoạt động bảovệ NTDTC là: (ì)Cocơquan quản lý khiếu nại; (2)CÓ hỗ trợ khách hàng tiêu dùng tài chính khiếu nại bằngđường dây nóng. (i)Về khung pháp lý bảo vệ NTDTC: Luật Bảo vệquyền lợi người tiêu dùngđược Quốc hội 2010làthamchiếupháplý duynhất trong bảo vệNTD Việt Nam. Việt Nam chưa có quy định riêng về bảo vệ NTDTC (Luật Các TCTD, Luật Chứng khoán, Luật Kinh doanh bảo hiểm ít nhiều cóđề cập đếnviệcbảo vệ quyềnlợicủakhách hàng nhưng chưa đầy đủ và thiếu hướng dẫn cụ thể); (ii)Về tổ chức thực thi và giám sát bảo vệ NTDTC:Có05tổ chứcliên quan bao gồm 04 cơ quan quản lý nhànước và 01 Hiệp hội nhưng đềuchưa có bộ phận chuyên trách và quy trình quản lý cụ thể;
đồng thời cơ chế phối hợp giữa các cơ quan còn chưa rõ ràng khiến việc xử lý các xung đột lợi ích xảy ra khi sử dụng sản phẩm dịchvụtài chính còn hạnchế.
Do đó, Việt Nam cần nghiên cứuthực hiện những thông lệ quốc tế tốt nhất trong bảo vệ NTDTC và tham khảo khuôn khổ pháp lý, việc tổ chức thực thi giám sátbảo vệ NTDTCtạicácquốcgia có điều kiện kinhtế, xã hộitương đồng với Việt Nam để đưata sự lựa chọn phù hợp. Bài viết có 02 đề xuất cho Việt Nam trong bảovệ NTDTC gồm:
Thứnhất, Hoàn thiệnkhung pháp lý tham chiếu cho hoạtđộngbảo vệ NTDTC. Nghiên cứu bổsung các quy định cụthể cần thiếtđể bảo vệ NTDTC vào trong Luật bảo vệ NTD, Luật các Tổ chức tín dụng, Luật Chứng khoán, Luật Kinh doanhbảo hiểm, Luật Bảo hiểm tiền gửi. Đi kèmvới đó là các hướng dẫn chi tiết hơn đối với các vấn đề về kinhdoanh, sở hữu trí tuệ, cạnh tranh, những quy định về hợp đồng, bảo vệ NTD, phásản, cơchế giải quyết tranh chấp.
Thứ hai, nghiên cứu thành lập một cơ quan chuyên trách về bảovệNTDTC (sửdụng Mô hình Cơ quan bảo vệ NTDTC chuyên biệt). Giao NHNN Việt Nam là đầu mối chịu trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ bảo vệ quyền lợi củaNTDTC Việt Nam như một phần của chính sách đảm bảo an toàn tài chính.
Thành lập Trungtâm bảovệ NTDTC với chức năng, nhiệm vụ giảiquyết tất cả cáckhiếunại của NTDTC đồng thời hỗ trợ, nângcaonhậnthức,hiểu biếtcủa người sử dụng dịch vụ tài chính (trực thuộcNHNN Việt Nam). Trung tâm bảo vệ NTDTC có nhiệm vụ phối hợp với cácđơnvị khác như Bộ Tài chính, ủy ban chứng khoán, Cục Quản lý, giám sát bảo hiểm, Cục Quản lý cạnh tranh và Hội bảo vệ NTD trong hoạt động bảo vệ NTDTC Việt Nam./.
Tài liệu tham khảo:
HoàngThị Thu Hiền; Nguyễn Thị Vân và Đỗ Thị Hồng Hạnh (2020). Bảo vệ người tiêu dùng tái chính trong bối cảnhphát triển tàichính toàn diện tại Việt Nam.
Nguyễn Thị Hiền(2021), Bảo vệ người tiêu dùng dịch vụtài chính-Tình hình quốc tế, thựctrạng và mộtsốgợi ý cho Việt Nam.
Tôn Thu Hiền và Định Thị Thanh Vân (2021).
Nâng cao hiệu quả bảo vệ người tiêu dùng tài chính ở Việt Nam.
OECD (2019), "Task Force on Financial Consumer Protection: Effective Approaches for Financial Consumer Protection in the Digital Age:
FCP Principles 1, 2, 3, 4, 6 and 9”. < http://www.
oecd.org/finance/financial-education/Effective- Approaches-FCP- Principles_Digital_Environment.pdf>
World Bank (2017), Good practices for Financial Consumer Protection,The WorldBank Group, 1818 HStreet NW, Washington, DC 20433, USA.
Asia-PacificEconomicReview
16 Kinh tế Châu À - Thái Bình Dương (Tháng 6/ 2022)
