CHAO XUAN GIAP NGQ 2014 Q
bdn ve con Ngua tir Dong sang Tdy
Ngua Tay Phucmg:
TrUcfc khi ke chuyen "minh"
ngu'di viet xin ke chuyen "ngucri" de hau quy vj: Trong than thoai La Ma, chung ta dpc Suae cau chuyen than thoai ve mot quai nhan minh ngUa, dau ngUdi ma thudng dUOc goi la
"Nhan Ma ". Trong khoa Thien Van - Tay Phuong cung dat ten cho chom sao tren trdi goi la chom sao "Nhan Ma". Xep hang thtr chin trong mudi hai qu^ bdi ciJa bdi toan Tay Phuang cung CO ten "Nhan Ma".
Qua den chien tranh, chung ta khdng th^' quen duac cau chuyen xSy ra v i o the ky thijr XII trUdc cong nguyen - dd la cau chuyen "Con Ngua G 6 Thanh Trois". Trong sudt cudc chien dai d4ng tO nam trdi tai vung dat m& bay gid ngudita goi l i H y Lap, cudi ciing nhd muu ke ciJa Odyssey, ngudi ta da thiet ke mot con ngUa go khdng Id cho quan linh vko trong an nau. Sd qu3n si cdn lai riit lui. Quan ddi t h i n h Trois vl khdng ngd nen hi hue k^o ngua gd v i o t h i n h m i tudng l i 'chien loi pham" rdi to churc an mimg chi^n t h i n g . Ai de dau, t u ho
da md cu'a thanh rudc quan dich vao m i khdng hay. Cudi ciing, chuyen gi xSy den thi da den. Thanh Trois da bi bai tran. Ke that bai lai tudng la ke chie'n thang khi nghi rang ta da lay duqc "chien loi pham cua dich la con ngUa go". Vdi chuyen do ma nhan loai ngay nay cd duac ban trUdng Ca bat hij do Homer sang tac vdi nhCrng nhan vat duqc ghi nhd mai, dd la:
Achilles, Diomedes, Odysseur, Hetor, Paris, Vua Priam, nang Helene xmh dep (vo ciJa vua Menelaus thudc xtr Sparta) v.v... Ooc chuyen nay lam cho ngudi ta nhdmai.Va tiJc cudi hon nCra l i ngay nay, lich sir van cdn tai dien canh "ngUa go t h i n h Trois"!
Neu lich sir cd chuyen ke "ngUa go thanh Trois" thi trong van chUdng Phap cd n h i van Alexandre Dumas da de lai cho kho t i n g van hpc nhan loai bd chuyen ke ve "Ba Chang Ngu Lam Phao Thu " {Les Trois Mousquetaires) vdi ba ching linh da vay vijng tren lung ngua vdt thanh guom lam mUa l i m gid tao cho cau chuyen them dac sSc v i song ddng. Cau chuyen nay da duoc cu Nguyen Van Vinh
trong nhdm "Odng Duong Tap Chi
" dich ra Viet Ngif v i duac Cdng ty VTnh Tlianh in tai Ha Ndi nam 1921.
Doc cau chuyen nay, chung ta cd the hinh dung dUOc phan nao cupc sdng nhung lua va truy lac ciia thdi Trung Cd d trdi Tay.
NgUa Dong Phuang:
Ddi vdi Tay Phuong da vay, con doi vdi Ddng Phuong - ngUa la mdt de tai that phong phu va da dang.
Ngay nhU ngUa cCing da cd nhCrng con ngUa ndi danh nhU NgUa Ky, Ngiia Ky, Thien Ly Ma, Ngua Long Cau, va bao nhieu giai thoai ve ngua.
Hdm nay, trong khudn kho ciJa td bao Xuan, ngUdi viet bai niy xin duqc ghi lai vai cau chuyen ngua ciia ngudi Odng Phuang chiing ta:
Hang Vd va OTruy:
Neu Luu Bang - ngudi sang lap ra nha Han m i lich sif nudc Tau goi la Han Cao To - da bao nam viing vay tren lung ngUa de tranh ba do vUong vdi Hang Vd (Sd Ba VUong); Thi con ngua duoc ghi nhd mai trong giai Oien Jk ihi"! .«»/i^ }
E] CHAO XUAN GIAP NGQ 2014
doan lich sCf nay la con ngUa do Hang Vd cudi. Nguyen con ngUa n i y la con ngua hoang xuat hien tai nui 0 6 Son den thdn Nam Phij pha phach xdm l i n g v i pha hoai miia mang khong ai trj duqc vi den gan l i bi nd da hay c i n chet. Hang Vd nghe tin den diing than luc ghi lay bdm ngUa va nhay len cUdi. Sau mdt hdi ngiia va ngudi quan thao; than ma da chiu khuat phuc. Hang Vd duoc ngUa quy nen dat ten la "QTruy". CCing trong dip nay Hang Vd lai duqc ket duyen vdi ngudi dep la Ngu Co. Sudt bao nam trudng chinh chien; Nhd O Truy, Hang Vo da tao ra bao nhieu la chien cong doanh liet vdi tai vu dung vd dich cpng them 0 Truy trung thanh. Trong sudt cudc chien
"Han Sd Tranh Hiing" khdng ai dam duong dau vdi Hang Vd ca. Sau bj ke ciia Han Tin va tieng sao Truong Luang, Hang Vd bj vay khon tai "Ciru Ly Son" Ke ciing luc kiet, nang Ngu Co 6a t u sat de chong r^nh tay muu do phuc nghiep. Nhung Hang Vo da nan chi anh hiing.
Oen ben do ma ngay nay ta goi la "Ben 0 Giang" dii duqc Oinh Trudng nghe tin that tran ciia Hang Vo da cam thuyen dOi ngUdi hung that CO ve lai Giang Odng muu do phuc han danh lai giang son, NhUng Hang Vd nghi minh da lam cho 8000 tir de dat Giang Odng theo minh tir khi khdi nghiep den nay da khdng cdn gi nen that chi' t u van. Cdn con "0 Truy" da khdng chiu phuc ai nen khi Hang Vd chet da nhao xudng ddng sdng dd ma ngay nay da cd duqc dia danh ta "Gidng O Giang". Cdn n i n g Ngu Co khi chet - tren md l u nhien mpc l&n mdt loai cd sac xam trdng rat dep m i ngudi ta goi loai cd nay la
"Ngu My Nhan Thao".
Deri Hau Han:
Trong cuoc phan ba chan vac giQa Tio - LUu - Ngd ( m i ta hay goi la Tay Thyc - Bic Ngijy - Odng Ngd);
Khi cdn long dong dung than vdi Luu Bieu, Luu Bi (Chua Tay ThiJC sau nay) da duqc con ngiia Dich Lu cCru thoat trong cudc muu sat gifla va Luu Bieu va ngudi em rudt la Thai Mao hdng
2 I Oion d »&l fiong
giet Luu Bj. NgUa Dich Lu da vuqt qua
"Oin Khe" - mdt ddng suoi nhd - khi bi truy binh dudi theo. Sau nay thi STTd Ddng Pha nha Tdng da lam bai tho vinh chuyen nay duqc dat ten l i
"Duoc Ma Ban Khe"; trong b i i tha dd cd cau nguyen van nhUsau:
"Ba trung hdt kien song long phi Tay xuyen ddc ba: Chan Anh Chua Toa thuonglong cauludng tuong ngd
Oan Khe, khe thuy t u ddng luu Long Cau, Anh Chua kim ha xiif?"
Cd nghia Id:
"Bdng tC/dudi nudc ddi rdng bay len Rd rang chan chua Tay Xuyen Minh rdng lai ngu tren yen ngiia rong
Oan Khe, nudc chay ve ddng Long Cau, Anh ChtJa gidtrong noi nao?"
NgUa Quan Cong Cung trong thdi Tam Qudc nay;
Ngudi em thCr hai trong"OioVien Ket Nghia" la Quan Van Trudng - d i i dUOc Tao Thao dai ngd ba ngay tieu yen, nam ngay dai yen va duqc phong tudc "Han Tho Dinh Hau", nhUng ldi the ket nghia Dao Vien khdng bao gid quen. Do dd sau khi tra on cho Tao Thao la giet hai danh tUdng cua Vien Thieu la Nhan Luong, Van Xu va
khi nghe tin LUu Bi cdn song; Quan Cdng da treo an "Han Tho Dinh Hau' tra lai cho Tao Thao cua cii, gai dep, dinh thu roi hd tdng hai chj dau di tim anh la LUu Bj. Trong cuoc ra di nay, Quan Cdng khi qua 05 ciJra ai da giet chet 06 tudng giCf ai cua Tao Thao. Nhung vi giiir Idi hiJa Tao Thao khdng truy sat. M i nhd dd sau nay khi Tio Thao that bai tran Xieh Bich giiJa Bic Nguy va Oong Ngd; Quan Cdng da tha, khdng bat hay giet Tio Thao. Do do ma sau nay nudc Tiu cd doan lich sif mdt nudc ba vua ma ta hay goi la "Thdi KyTam Qudc."
a Ciing nhd ngua "Xieh
• ^ Thd" vdi "Thanh Long Oao", Quan Van TrUdng da tao ra nhieu chien cdng oanh liet giiip ngudi anh la Luu Bi tao nen duqc Th^
Chan Vac. NhUng sau bi muu ke Odng Ngd, Quan Cong da lam mat Kinh Chau va lay cai chet de den an tri ngp ngay xUa.
Cdn con ngUa Xieh Tho dij duqc ben phi'a djch bit 911?
nhung con ngUa trung thanh nay da nhjn an chet theo Quan Cdng chLf nhat dmh khdng cho ai cudi ngoai Quan Van TrUdng ci.
Chuyen NgUa tai nUdc ta.
Neu nudcTaucd chuyen "OTruy"
"Dich Lu" va "Xieh Thd" thi trong Ijeh SLf dan tdc ta - qua bao trieu dai cha dng ta da vifa diing nude, md mang bd cdi lai cdn phii chien diu bio ve tifng tae dat. Phia bic la anh khong Id luc nao cung muon thdn tinh dat nudc ta de l i m chau, huyen hau sSp nhap nudc ta v i o dat nudc hp. Ngiia la mdt con v i t da giup rat nhieu cho cha dng ta trong cdng cupc chien tranh bao veto qudc.
Ngua SSt Cua Thinh Gidng.
Odi Himg Vuong mdi dung nudc, trong trieu dai Himg VUOng thtr Sau. Nude ta ngiy dd ten l i Vin Lang. Cd giac An tii phuong Bic xam pham bd cdi nudc ta; t h i giic qua manh, vua p h i i truyin siJt g i i dl cau hien tai trong nudc giup vua chdng giae.
CHAO XUAN GIAP NGO 2014 Q
Chuyen ke rang: Luc dd tai Lang Phil Dong (cdn gpi l i lang Gidng), bd Vd Ninh (thudc tinh Bic Ninh ngiy nay) - cd chang trai da Ctng nghTa cau hien cua n h i vua. Chang trai xin vua due cho con ngua sat va thanh guom de giet giac. Chang Gidng (ten lang eua ching trai cdn chang ta thi ngudi ta khdng nhd ten) da cUdi ngiia sit, thuc ngua chay nhanh nhu gid, trong mieng ngiia khac ra ICta, chay ra tran pha giac. Pha xong giac An, chang trai da phi ngua len nui Sde Son va bay len trdi. Tuang truyen rang cac ao hd tif vimg Kim Anh, Da Phuc cho den Soc Son deu do vd ngiia sat de lai, cdn khu dat ddt tan giac An ngay nay duoc dan lang lay ten gpi la Lang Chay.
Vua Hiing Vuong nhd On cho lap den thd v i phong ehang la Phii Dong Thien Vuang ma dan ta hay goi la Thanh Gidng. Hang nam, dan lang Phil Dong van ky niem ehuyen nay trong dip te 1^ h i n g nam.
NgUa Oa Db'i Nha Tran.
Trong thdi khang Nguyen Mdng (the ky 13 sau tay lich), sau khi pha tan quan Mdng Co xam lang lan thd ba.Tran HUng Oao rude xa gia Thuong Hoang va nha vua tdi Long Hung de lam le b i i y i t Chieu Lang. Khi ay, vua Tran Nhan Tdng (1279-1298) trdng thay lang tam khae xUa, nhdng con ngiia da d trUde lang con nao eon nay chan cung dinh btin. Nha vua nghT ring trong khi chinh chien chong quan xam lang, Tien De de thudng cung cudi ngiia di giup. Ngai ben eim khai vinh hai cau tha sau:
"Xa t i e ludng hdi lao thach ma Son ha thien ed dien kim au"
Nghia Id:
"Xa t i c hai lan nhpc ngUa da Non sdng mudn thudvCfng au vang"
(Au vang: chiu vang de chi sU ben vCfng cua quoc gia. Trong Nam SCf cd cau: "Nga quoc gia nho nhuqc kim au, vd nhat thuang khuyet"nghTa la:"Qude gia eua ta cdn vCmg nhueai chiu ving khdng bi t6n thuong hay sCit m l " )
Ljch sCr d i n tdc ta cdn nhieu chuyin ke v l edng lao cua ngiia trong vile b i o v l to qude nhU:
Nhd ky binh ma Le Dai Hinh (Vua N h i Tien Le, 980-1005) da giet chet Hau Nhan Bio (tUdng n h i Tdng tai ai Chi Lang).
Nhd ky binh phoi hop vdi thuy binh v i bp binh m i Ly ThUdng Kiet da dai pha ba chau la: Chau Kham, Chau Liem, v i Chau Ung cua nha Tdng (ddi Vua Ly Nhan Tong, 1072-1127) - va danh tan quan Chiem Thanh, bat vua Chiem Thanh l i Che Cu ; cudi eiing vua Chilm Thinh phai dang ba chau de chudc mang.
Trong thdi ky khang Minh:
vdi hon 10 nam ehinh ehien. Cudi eiing, Binh Ojnh VUong Le Lpi da nhd mUu ke ciia Nguyen Trai pha tan giac Minh. Viec dung binh can nhanh chdng, cudi cimg ky binh ta phdi hop vdi bd binh da pha tan giac Minh, cdi ach dd hd ciia nha Minh.
Day chiing ta thCf dn lai doan sir hao hiing cua dan tdc qua mdt doan ciia bai Binh Ngd Oai Cao do Nguyen Trai vie't de bd cao toan dan Viet biet:
"...Mudi tam Lieu Thang thua d Chi Lang, hai muoi Lieu Thang chet d Ma Yen, hai muoi lam Luong Mmh vong tran, hai muoi tam Ly Khanh tU van, ludi dao ta dang sac, ngon giao giae p h i i liii, lai t h i m quan bdn mat vay thanh, hen den rSm thang mudi diet tae. Si tdt ra oai ti ho than thif du mat t r i o nha. Guam mai da, da nui p h i i mdn, voi udng nude, nudc sdng phii can. Danh mdt tran sach khdng kinh ngac, danh hai tran tan t i e chim mudng... Thdi Tu phai quy ma xin loi, Hoang Phuc t u trdi de ra hing. Lang Giang, Lang Son thay chet day dudng. Xuong Giang, Binh Than mau trdi dd nUdc... Bmh Van Nam nghen d Le Hoa, sa ma mat mat, quan Mdc Thanh tan chUng Cau Tram, chay de thoat than... "
Qua la h i o himg phai khdng quy vj!
Od la ciing nhd mUu ke va dung binh than tde eiia cha dng ta.
Da l i ngudi Viet Nam, chung ta khdng the quen duqc mdt ehien cdng oanh l i l t nhat cua cha dng chung ta v i o Hau Ban The Ky thCf 18.
Od la ehiln edng lifng lay ciia vua Quang Trung. Chi trong vdng chua tdi 10 ngiy da p h i tan 20 van quan
n h i Thanh, dap tan mdng x i m luqe cua nha Han dudi trieu dai vua Cin Long. 0 6 la chiln t h i n g nhan djp dau Xuin Ky Dau 1789.
Trong cude chien nay, chiing ta ghi nhd mai tai dyng binh than tdc ciia Quang Trung. Va nhat la N g i i da tien lieu quan Thanh qua x i m lang nudc ta lan nay chu ltic l i bd binh va ky binh. Nen Ngai da cd sang kien diing Tupng binh (voi) nhU mdt dao quan thiet giap de edng p h i ddn giac v i pha tan doan quan ky binh cua nha Thanh. Trong tran danh ddn Ngpc Hdi - d i m mong 3 Tet Ky D i u - l i nai ddn quan chii life eiia dieh ca bd lan ky bmh. Vua Quang Trung da dimg 100 thdt voi nhu mdt doan thiet giap ra xung tran. NgUa quan Thanh thay voi thi mat via cong dudi tan hang. Tai hai hon ea la cac tUdng lanh nha Thanh trong tran nay da den tdi xam luoc do la: De 06c Hiia The Hanh, Tien Phong TrUOng Trieu Long, Ta Due Thuang Duy Thang;
cdn Sam Nghi Odng dOdng Da danh treo dau t u van. Tdn ST Nghi dang dem nghe tin bd ca an tin, ngUdi khdng kip mae giap, ngua chang kip deo yen ciing vai ngudi tuy vien phdng ngiia qua eau phao chay ve Tau de thoatthan.
Ngiia trong dia danh ljch SIJT nUdc ta:
Neu Bach Ding Giang da hai lan nhudm mau quan thu. Lan thiif nhat Ngd Quyen pha tan quan Nam Han (938) ehem dau Thai TCf Hoang Thao.
Lan thCf hai Tran Hung Dao da pha tan quan x i m luac Nguyen - Mdng (1288) va bat trpn cac tUdng 0 Ma Nhi, Phan Tiep, Tich Le, Ca Ngoe... Gd Dong Oa md chdn may chuc ngan quan Thanh trong tran dai pha quan Thanh ciia vua Quang Trung vao miia xuan Ky Dau (1789) ma dau tieh ngay nay edn ghi dau. Rieng ed mdt dja danh khac cung d i giu mai trong tam kham ngudi Vilt chung ta - do la Nui Ma Yin (ngudi dia phuang cdn goi la Gd Yin Ngua) tai Chi Lang. Trong tran chiln khing minh cua dan tde ta vao t h i ky thtf 15 (1407-1427), dUdi sU lanh dao ciia ngudi anh hung ao v i i dat Lam Son - Binh Ojnh Vuong Le
Dien A OiH sonffl 3
£ ] CHAO XUAN GIAP NGO 2014
Lpi - va quan sU Nguyen Trai duac sU ung hd cua toan dan va cac anh himg hao kiet trong nudc. Tran chien cudi ciing de giai ach nd le eho dan Viet Nam sau gan 20 nam trUdng dUdi sU dd hd eua quan nha Minh ben Tau. Dd l i tran ehien x i y ra tai i i Chi Lang khdi dau tif ngay 18 t h i n g 9 nam 1427 va k i t thue vao ngiy 20 t h i n g 7 tai niii Ma Yen. Quan ta da chem dau dUdc An Vien Hau Lieu Thing va hOn mpt van binh sT eua dieh. Dia danh Go Yen NgUa con ghi dau mai mudn ddi cho con chau biet dau tich va ehien t h i n g hao hiing cua cha dng chiing ta.
NgUa Trong Dien Tich - Van ChUcfng.
Ngua HUOu: do cau "Chi ldc vi ma". Trieu Cao ddi nha Tan ben Tau y minh lap Hd Hoi len lam vua (tifcTan Nhi The), mdt hdm mang con huau vao cung chi cho vua ndi la con ngUa.
Vua baoTeTUdng ndi sai-vi nd la con huou. Trieu Cao ngoanh mat hdi lai cic quan - cac quan deu sp Trieu Cao nen ndi dd la con ngUa.
Chau. Sau doi di noi khie, mdt thdi gian diidc chieu chi trieu dinh cho ve lai TTnh Chau.Dan chung k i t con ngiia tre mang ra thanh rudc Quach Cap vao
Nghia bdng: RUdc dUpc vi quan thanh liem chinh trUc ve dia phuong cua minh.
NgUa Ho, Chim Vilt: tich rang dan Ho PhUOng Bae mang trieu cdng Vua Han Vd De mdt con ngUa qily ndi tieng ia "Thien Ly Ma". Vua cho nudi tai vUdn Thuong Lam. The nhUng ngiia bd an, khi thay gid Bac thdi tdi la ngua hf len vui mifng. Sau dd, ngUa budn bd an va chet. Cdn chim Viet la do tieh rang Vua Phuang Nam tien nha Vua cap chim quy nhung dac b i l t chim nay chi dau canh hUdng Nam. Do do, trong Dudng Thi cd cau:
"Viet dieu sao Nam chi".
Hd ma te Bac phong"
NghTa la: "Chim Viet chi dau eanh cay phuang Nam
Nghia bdng: La ngudi dieu ngoa, gian tra, that lam gia, trao trd. q u i huong.
Tai Ong Mat Ma: Ke chuyen t i i dng mat mdt con ngUa, sau lai duac ca hai con. Y noi- Hpa phudc khdng the nao doan trUdc dUOc.
NgUa Ho chi hi len khi tha'y gid Bac"
NghTa bong: chi Idng tudng nhd
- Ngua Tre: Tich nay ddi Hau Han.
Cd quan Thai Thu la Quach Cap thanh liem chinh trUc, lam Thai Thu tai TTnh
Tru Ma Pha: Do ehuyen ke giCfa LUu Bi va Ton Quyen cimg thi cUdi ngua khi Luu Bi di lam re tai Dong Ngd. Day la ngpn nCii nai cat chua Cam Ld ben Odng Ngd, Sau vy viec CUdi ngua nay ma noi day ddi ten la Tru Ma Pha.
Bdng Cau Qua Cifa So: Nhanh nhu ngiia phdng qua cCra sd. Y ndi thdi gian qua rat nhanh. Cung nghia vdt chCf "Cau Anh" Trong Tdng sif c6 cau: "Nhan sinh nhU bach ciu qua khich" (nghia la: ddi ngudi nhu con ngya trang chay qua 16 hd)
Viet Nam ta trong van hoc ed bo truyen Luc SucTranh Cdng eua tae gia vd danh. Trong do ed cau chuyen eon ngua ke lai edng trang minh; trong do cdcau:
"Ta da tifng di sdm ve khuya Mdi gdi ngUa lung phd xa tac Ngay ngay chau chue san rdng BCfa dua ke loan gia Ong CaoTd chin nam thuong vd Mdi lap nen co nghiep Luu Gia Ong Quan Cdng siu ai thoat qua Cung phai nhd cd Thanh Long, Xfch Thd".
Nha van Xuin Vu cd ke mdt eau chuyen "Ong Chii Xe Tho Md va Chii NgUa Gia". Chuyen ke rang lao chu xe kia cd mpt con ngya dung de chay xe thd md. Con ngUa lao that giy vi le qtja gia yeu vdi lai phii dimg sulcqua tai trong khi lao chu vi loi ich c i nhan m i eho ngua an thi qua it cdng them chay xe thi nhieu, chd hang lai nang.
Lao dting roi, nhung cung khdng co ket q u i . Khdng phii ngUa chay eham VI ludi bieng ma chi vino qua kiet siie.
Cudi eimg lao ta nghT ra mdt ke la bude mpt md co non t r i n dau can ciu va bude ehiee can cau do doe theo gong xe trudc mat con ngUa. Mdi lan bi m i c vao xe, nd cCr nhin thay md c6 non do nhay mua trUdc mat, tirdng chifng nd cd the ngoam dUOc va nhai ngau nghien ngay.
Nhung tpi nghiip con vat quy ngay tha, eo sufc gong minh keo chiec xe day khach mong ring rut ngan duoc khoang cich giifa bd cd non va eai mdm cua nd. Md ed non q u y l n rO dd cO nhay mua trUdc mat nd khien nd cijf co sCfc de chay mong r i n g ddp dupc mdcd. Khdn khd thay, n i o nd cd hieu?! Va lao chii c6 khi nao g l i l thich cho nd hieu ring tai sao no ehay hoai m i khdng ngoam duac bd cd non dd!
4 I itfffl A Be9 sang
[ C H A O XUAN GIAP NGO 2014 [3
Ngua Trong Tuc Ngfl - Ca Dao
X
Trong kho t i n g van chuong binh d i n eiia d i n tdc Viet ta - ma ehung ta van t u h i o nhu bd kinh thi cua Tau. Cha dng ta da de lai cho chiing ta rat nhieu kinh nghiem phong phu: tif ca nhan, gia dinh, xa hdi, phong tuc, tap quin...
Ngua CLJng dupe eha dng ta lay de hinh dung cho con ehiu le song dddi. Vi dy: Ndi ve sU phan bdi, cha dng ta cd cau:"Thay ngUa giijfa ddng"; Ndi ve doi nhan xif the, tuong t h i n tuang ai dum bpc lan nhau thi CO c i u : "Mpt con ngua dau c i t i u bd cd "; Noi ve Idng tham vd day cua con ngUdi:"Duoc dau voi, ddi dau ngua", Ndi ve do ludng y chi con ngudi, cd thCf thieh mdi biet ngudi t i i gidi: "dudng d i i mdi biet ngua hay"; Ndi ve hoa phuc thi cd eau: "Ham chd, vd ngua, cUa ga, nga voi"; Ndi ve thdi quen v i tat xau:"Ngya quen dUdng eu" hay cdn cau: "NgUu tam ngUu, m i t i m ma " (trau tim trau, ngUa tim ngiia);
Ndi ve gia dinh, vo chdng thi cd: "Gai ed chdng nhu ngiia cd euang" hay: "NgUa nao g i c duoe hai yen";
Ndi ve xem ngudi tot xau: "ChCf tdt xem tay, ngUa hay xem xoay".
NgUa Trong Hinh Phap.
Trong l u i t I I n g i y xUa cd mdt hlnh phat nang nhat. Dd l i "TCf Ma Phanh T h i y " - tCrc l i cdt ti? chi cCia tpi n h i n cho bdn con ngUa keo ve bon phia khac nhau.
NgUa Trong Sam Ky
Trang Trinh Nguyen Binh Khiem nUdc ta (1491- 1585) ngoai tai van chuong Dd Trang Nguyen ddi nha Mac, dng cdn rat tinh thdng ly sd. Ong d l lai eho ddi bd sam ky m i thudng thi khi xiy ra xong ngUdi ta mdidoanduae. Ngay nhu ngudi Tau cCing phii phuc tai ly sd ciia dng n l n cd cau:"An Nam ly hoc hCru Trinh Tuyln"; Bp Sam Ky cdn truyen tung den ngay nay ed cau v l ngua nhU: "Ma de duang cUdc anh hiing tan Thin Dau n i i n lai k i l n thai binh"; Vay nam nay lai la n i m Ngiia - chung ta thtr chiem nghiem xem sao?
Ngua Trong Am ThUc.
NgUdi Tiu cd mdt mdn tra rat quy gpi l i "Tram Ma Tri". Chuyen l i tai nui Vin Vu b i n Tiu, quanh nam m i y phCi. Oi xuong di len rat khd khan ma t r i n nui lai trong t r i . Do do, buoi sing ngudi ta cho ngua nhin ddi phi l l n nui an dot t r i . Sau khi i n no thi mang ngUa xuong, g i l t c h i t ngUa lay da d i y ra, trong do da chu'a day tra edng vdi dieh vi trong da day ngUa lam chat Udp t r i . Sau dd, hp che bien tao ra mdt loai tra quy de pha udng m i ten gpi loai t r i do la "Trim Ma T r i ' ; Lan man mai chuyen ddng, chuyin tay, chuyin t i u , chuyin ta ve ngUa de hau qCiyvj.
But Nghien
^Ngifa trong ddi song vdn hoa Viet Nam
Trong cac vat nudi, ngiXa la loai co y nghia tinh than phong phu va gid tri bieu titang cao. No the hien vai tro gan gui ma quan trgng, tgo nen nhu'ng dnh hu'dng mgnh me, da dgng va tich a/c trong dc/i song van hoa Viet Nam.
o duoc sif dyng phd bien, lau dai, mang gia tn vat chat 'da dang va mat thiet, nen ngUa cung tao gia tn tmh than phong phu, anh hudng sau rdng den tam linh va ddi sdng van hda nghe thuat cua ngudi Viet Nam Tin ngudng c6 truyen quan niem co nhieu vi than cudi ngUa du hanh hoac t i m g ngUa gdp sifc tao ra, dieu chinh, chuyen hda 5 ban nguyen
^he gidi: Wm (kim loai), mpc (cay cdi), (fitiy (nudc),/joo (Ida), tho '{dat). Sli nang ddng cua ngua ddi khi duac coi la ngudn gdc hoac tuong trung cho suluan hdi giifa nhdng mat ddi lap cua vii tru va nhan the: sang - tdi, ndng - ianh, sdng - chet, hda ldp - xung ddt.. O nhieu dia phuong, ngua la hien than cua 5nfiay m i n , hanh phuc, mo thay ngUa hoac ra ngd gap ngua la iSilm may hoac gap duoc ngudi dang can tim,Tai cac dtnh, den, chua, hai ben thudng thd hai con ngua go giong nhau nhung khie mau (mot con mau trang, con kia mau do), tUOng trUng
:ho uy linh, su tdn nghiem va tinh can xCrng.
Trong ngdn ngCfViet Nam, hinh anh ngua xuat hien vUa bien, da dang lai vira hap dan, sang tao. Chung ta gap
^Ua" (ma) d du moi ITnh vuc ngdn t i ; tu nhien va xa hdi, ly luylt sach vdva giao tiep thuc tien. "SCrcngua"(ma luc) la don cong suat, xap xi bang 75kg/m trong 1 giay - tuong duang ing suat cua mdt con ngUa khde: "ngUa chdng" la thdi uong idng, ngd ngao;"vanh mdng ngua"ta chd dC/ng cua ngudi bi Oien <i 0&i songl g
