Pho bien vu khi hat nhan
•
tiF goc nhin cua chu nghia hien thiFC
NGHIEM TUAN HUNG
Chit nghia hien thuc (bao gom cd chu nghia hien thuc kinh dien vd chu nghia hien thuc mai) Id he thong ly thuyet ve quan he quoc te Ian nhdt, c6 tam anh huang manh nhdt. Do tap trung vao chinh tri vd quyen luc nen vdn de pho bien vu khi hat nhan ciing thuoc pham vi nghien cicu cua cdc nha hien thuc chu nghia. Cdeh ly gidi cua chii nghia hien thuc ve vdn de pho bien hat nhan da dp ddo giai ly luan chinh tri quoc te ke tic nhirng nam 1950 den nay, md dgc Met trong thai ky Chien tranh Lanh. Hien nay, tuy nhicng han che trong ly luan da boc Id, nhung chit nghia Men thuc vdn dong vai tro ddng ke trong cd ly luan vd thuc tien quan he quoc te, bao gom cd vdn de sa him vd pho Men vii khi hat nhdn.
Mot the gidi ngap tran vu khi huy diet Han 60 nam truac, eac nha khoa hoc My da thanh cong trong viec che tao ra bom nguyen tii.
Nam 1949, den lugt Lien X6 tuyen b l san xuit thanh cong loai bom c6 siic huy diet khiing khiep nay, pha va the dgc ton hat nhan cua My.
Lan lugt sau do, mot so quIc gia cung tro thanh nhirng nuac sa hiru vu khi hat nhan nhu Anh, Phap, Trung QuIc, An Do, Pakistan. "Sir xuit hien vu khi hat nhan da sip xip lai ban d l quyln lire thi giai khi lam thay dli quan niem ve quyen luc quoc t l va kich thich nhiing van dong mai trong trat tu thi giai"'.
Cuoc chay dua hat nhan keo dai va dat dinh diem giira hai sieu cuang My - Lien X6 da ' chim diit ciing trat tu hai cue Yalta tir diu
* Vien Kinh te va Chinh trj th6 gioi
Hoang Khac Nam (2005): Tun hieu ngiidn goc va qua trinh chay dua hat nhdn trong Chidn tranh Lanh, Tap chi Lich su Quan su, s6 163, tr. 44.
nhiing nam 1990 nhung khong vi thi ma vii khi hat nhan "mat gia". Du so lugng vii khi hat nhan da giam xuong dang ke nhung no. van c6 gia tri trong cac hgc thuyet ve an ninh ciia cac quoc gia hat nhan. Theo bao cao ciia Vien Nghien eiiu Hoa binh QuIc tl Stockholm (SIPRI), tinh din diu nam 2009, c6 khoang 8.400 don vi hat nhan dugc dat trong tinh trang bao dong cao, san sang dugc phong di trong vong vai phiit; con tong s i don vi vii khi hat nhan vao khoang 23.000 don vi^. Them niia, si nguyen lieu hat nhan dugc cac nuac giii trong kho la hang nghin tan, uac tinh dii dl san xuit them 10.000 dau dan hat nhan mai^ Trong si cac quoc gia sa hiru vu khi hat nhan. My va Nga van la hai sieu cuang chiem im thi tuyet doi vai nhimg kho vQ khi. hat nhan chilm
^ Stockholm International Peace Research Institute (2009): S/PRI Yearbook: Armaments, Disarmament and International Security, Stockholm, p. 345.
^ Melissa Gillis (2009): Disarmament - A Basic Guide, New York, p. 3.
^10: Nhirng vin di KINH T ^ VA C H I N H TRj THg G i a i So 9 (173) 2010
jJghiem T u i n HCing Pho bi§n vu khi hat nhan tCi' goc nhin.
khoang 90% s i lugng don vi hat nhan cua toan thi giai. Khi Chiln tranh Lanh kit thiic, sau nhieu lan dam phan. My va Nga da cit giam manh so lugng vii khi tin cong chiln luge theo hiep uac START-1 va START-2. Sa di hai cuang quIc hat nhan nay sin sang cat giam mot so lugng Ion vii khi nhu vay, mot phan bai un the ciia hg vai phin con lai la qua ro ret.
Phap, Anh va Trung QuIc cung c6 nhiing chuong trinh hat nhan cua minh. Phap duy tri luc lugng hat nhan vai khoang 300 dan vi.
Trong Sach trang Quoc phong cong bo nam 2008, Phap tuyen bo chi sir dung vii khi hat nhan vai tu each vii khi phong thii, bao ve an ninh cho dat nuac. Quan doi Hoang gia Anh sa hiru khoang 160 don vi vii khi hat nhan. Do dac diem dia ly la mot quan dao nen mot so lugng khong ro dau dan hat nhan ciia Anh dugc trien khai bai cac dan-vi hai quan. Chuong trinh hat nhan cua Trung Quoc van dugc tiep tuc phat trien trong nhimg nam qua, dien hinh la nuac nay xay dung can cii tau ngam hat nhan ngoai khoi dao Hai Nam. Uac tinh hien nay, Trung Quoc CO khoang 240 don vi hat nhan. Nam 2004, Bo Ngoai giao Trung Quoc noi rang, ho so hiiu it vu khi hat nhan nhat trong so cac cuang quoc hat nhan nhung hien nay, nhung nhieu nguofi tin rang kho vii khi ciia Trung Quoc da lan hon Anh va Phap. Thang 1/2009, Trung Quoc cong bo Sach trang quoc phong trong do tai khang dinh khong coi vii khi hat nhan la su lira chgn hang dau trong chien luge xay dung chien luge quoc phong linh hoat.
Ben canh nhung cuang quoc hat nhan k l tren, khong it quoc gia va chu the phi quIc gia dang am tham hoac cong khai thi hien tham vong sa hiru vu khi hat nhan thong qua nhung chuong trinh hat nhan gay rit nhilu tranh cai.
Trong khi da s i y kiln cho ring, vu khi hat nhan cin phai bi loai trir ra khoi cuoc sing thi nhfl-ng nS luc thong qua cac hiep uac nhu Hiep uac Cam pho biln vu khi hat nhan (NPT) la khong du. Trong s i 8 quoc gia sa hiiu vii khi hat nhan k l tren, An Do, Pakistan
va Israel khong phai la thanh vien ciia NPT, do vay, hg khong bj rang buoc bai nhung quy dinh von da long leo ciia hiep uac nay va thoai mai phat trien chuong trinh hat nhan cua minh. Doi vai Israel, nuac nay nuoi tham vgng tra thanh ong chii a khu vuc Trung Dong trong khi An Do va Pakistan la nhiing nguai anh em song ben canh nhau vai day ray nhiing mau thuan. Iran la mot thanh vien ciia Hiep uac NPT 2006 nhung dugc cho la dang phat trien chuong trinh lam giau uranium, nguyen lieu can thiet de san xuat vii khi hat nhan. Iran tuyen bo chi phat trien chuong trinh hat nhan dan su nhung My va dong minh phuang Tay khong cho la nhu vay. Theo cac nuac nay, nhiing chuong trinh lam giau uranium ciia Iran da vugt qua nguong can thiet de san xuat dien hat nhan. Dieu nay cang lam cho nguai ta c6 ca so nghi nga Tehran dang CO gang phat trien hat nhan vi muc dich quan su. Giong vai Iran, Bac Trieu Tien khong phai la thanh vien ciia Hiep u a c NPT khi da chu dong riit lui. Co dieu, khac vai Iran, Bac Trieu Tien cong khai tuyen bo phat trien chuong trinh hat nhan vi muc dich quan sir. Van de hat nhan tren ban dao Trieu Tien da tra thanh mot chii de qua nong tren truong quoc te va khu vuc Dong A trong nhiing nam gan day khi Bac Trieu Tien da cong khai tien hanh nhirng vu thir hat nhan, ten liia dan dao the he mai.
Dong ca pho bien vii khi hat nhan dvoi goc nhin hien thyc
Dau thap ky 1990, John Mearsheimer dua ra lai canh bao rang su noi len ciia trat tu sau Chien tranh Lanh c6 the nguy hiem hon trat tir hai cue. Mearsheimer du doan rang "Hiep uac NPT se chiu siic ep ngay cang tang cua the giai hau Chien tranh Lanh" bai "cau tnic mai ciia he thong quoc te tao ra nhiing dong luc manh me cho viec pho bien hat nhan^. Chua ban den viec du- doan ciia Mearsheimer la diing hay sai.
Jonh Mearsheimer, J. (1993): The Case for a Ukrainian Nuclear Deteirence, Foreign Affairs, Vol. 71, No. 3, p. 61.
NhCfng vin di KINH i t VA CHINH TRI T H S GIO"! S6 9(173) 2010- \lf
P h i biln vu khi hat nhan tii goo nhin. Nghiem T u l n Hung
nhung ro rang hien tugng pho bien vii khi hat nhan da tra thanh mot de tai nong bong va gay ra nhilu tranh cai ve nhiing nguyen nhan cung dong luc thiic day nhieu nuac tham gia vao cuoc choi phirc tap nay.
Chu nghia hien thuc kinh dien cho rang he thong quoc te ton tai trong trgng thdi v6 chinh phii. Co vai each hieu khac nhau ve trang thai v6 chinh phii nhung c6 the noi, chinh trang thai nay la dieu kien cho van de pho bien vii khi hat • nhan phat trien. Noi each khac, tinh trang pho bien vii khi hat nhan noi chung la phan ling cua cac quoc gia trong mot he thong quoc te v6 chinh phu. Cac nha nghien ciiu theo truong phai hien thuc mai cung thira nhan rong rai rang he thong quoc te la v6 chinh phu. Su thieu vang mot chinh phii trung uong ro rang tuong phan hoan toan vai he thong chinh tri quoc gia, nai cac chinh phu chiu trach nhiem thuc thi phap luat va giai quyet nhiing mau thuan giira cac thanh phan trong xa hoi. Trong moi truong v6 chinh phii, cac the che va luat le quoc te khong the tac dong manh den trien vgng hgp tac quIc te . Dieu do c6 nghia la, cac thi chl va kha nang hgp tac quoc te trong hoat dong giai trir van de pho bien hat nhan la duong nhu la khong the? Khong han la nhu vay nhung ro rang viec thieu mot to chiic c6 quyen luc thuc su hay phap luat quoc te hoan toan khong bat buoc, cac CO che hgp tac chi mang tinh khuyin khich thi kha nang pho bien hat nhan vin rit Ion. Chii nghia Men thuc mai bo sung them mot each tilp can moi, each nhin tir cau tnic cua he thing quoc te (don cue, luong cue va da cue) vin c6 anh huang den chinh tri quIc t l ciing nhu kit qua cua qua trinh tuong tac giua cac chii thi chinh tri. Kenneth Waltz da phat triln ly thuylt de giai thich tai sao thi giai lai trai qua mot thai ky hoa binh lau dai giiia hai sieu cuang trong
Joseph M. Grieco (2009): Tmh trgng v6 chinh phii va cdc gioi han cua su hap tdc dicoi cdi nhin hien thuc phe phan ciia hoc thuyit tu do moi nhdt, trong David A. Baldwin (chii bien): Chii nghTa ty do mai vd Chii nghTa hien thuc moi ~ Cuoc tranh luan duong dai,
^ NXB. Thg gioi, Ha Noi, tr. 132.
suot thai ky Chien tranh Lanh va kit luan rang trat tu hai cue ciia he thong da giir gin hoa binh.
Dong thai, theo Waltz, chinh sach va chien luge quoc gia truac het dugc dinh hinh bai cau tnic ciia he thong quoc te. Truac moi cau tnic ciia he thing (mot cue, hai cue hay da cue), quoc gia se phan ling mot each khac nhau. Tren co so do, cac nha hien thuc mai cho rang su lira chon ma cac nha lanh dao phai doi mat ro rang luon bi thiic ep bai nhung nhan to thuoc ve he thong, dang chii y nhat la trang thai v6 chinh phu cimg su phan bo quyen lire khong dong deu.
NPT la hiep uac ve kiem soat vii khi dugc nhieu nuac tren the giai tham gia nhat vai tong so 191 nuac thanh vien^. Tuy nhien, hai trong so bay cuang quoc hat nhan (An Do va Pakistan) va mot vai quoc gia so hiru vii khi hat nhan nhu Israel lai khong chiu tham gia hiep uac nay. Theo Hiep uac NPT, 5 quoc gia dugc phep sa hiiu vii khi hat nhan gom Phap, Trung Quoc, Lien X6 (sau nay la Lien bang Nga), Anh va My; nhom 5 nuoe tren khong dugc chuyen giao cong nghe san xuat vii khi hat nhan cho cac nuac khac; ben canh do, cae quoc gia khong c6 vii khi hat nhan ciing dong y khong theo duoi tham vgng sa him loai via khi nay. Dieu VI va lai noi dau trong Hiep uoc NPT chi ra rang cac nuac c6 vii khi hat nhan theo duoi muc tieu eat giam va din din loai bo kho vu khi hat nhan cua minh. Hiep uoc NPT con keu ggi cac nuac sa hiiu vu khi hat nhan tien den mot hiep uac giai giap toan dien dat duai su kiem soat quoc t l nghiem ngat va hieu qua. Mot trgng tam niia ciia Hiep uac NPT la cho phep cae quoc gia san xuit nang lugng hat nhan, vai dieu kien khong sii dung ky thuat nay de phat trien vii khi hat nhan^. Song, dli vai nhung nuac cd tham vgng sa hiiu vii khi hat nhan thi ho c6 the Igi dung nguyen tac nay dl thuc hien chuong trinh hat nhan bi mat. Mot dilm ylu khac ciia Hiep uac NPT la mac du da phin nao lam giam dang ke so lugng cac quoc
* http://dtirp.dtra.mil/TIC/treatyinfo/npt_status_2009.pdf 'http://www.un.org/en/conf/npt/2005/npttreaty.html
•'•12 Nhirng vin di KINH T^ VA CHI'NH TR! TH^ GIQI S6 9 (173) 2010
jjgJTJem Tuin Hung P h i bi^n vu khi hat nhan tii goc nhin...
gia so hiiu va s i lugng vii khi hat nhan nhung khong dua ra mot thai han cu thi cho vi§c giai trir kho vu khi hat nhan hien c6 tren thi giai.
Them niia, cac quIc gia eo vii khi hat nhan khong thuc su mong muln pha huy kho vii khi cua minh vi vii khi hat nhan con mang lai nhieu Igi ich. Mat khac, nhilu y kiln cho ring mot so quoc gia sa hiiu vu khi hat nhan thi dugc coi la hgp phap trong khi cac quIc gia khac lai khong thi so hiiu vi nhu thi se bit hgp phap la phan biet doi xii. Su thilu cong bang nay khong the lam cho ca che tren c6 dugc su on dinh va tiep tuc ngan chan su pho bien di vao thuc chat.
Ngoai ra, nhiing khiem khuyet lan nhat cua Hiep uac NPT la khong bat buoc cae quoc gia phai tham gia, dong thai khong eo che tai xir phat nao danh cho cac quoc gia khong tuan thu cac quy dinh cua Hiep uac NPT ngoai viec bi len an (mot each hinh thiic) tai Hoi dong Bao an Lien hiep quoc. Ben canh Hiep uac NPT, mot hiep uac niia cung rat dang chii y la Hiep uoc Cam thu hat nhan toan dien (CTBT).
Nhung cani ket chinh ma eac nuac phai thuc hien theo CTBT la: thic nhdt, cac nuac khong thuc hien bat ky vu no thir nghiem vii khi hat nhan hoac bat ky vu no hat nhan nao khac, ngan cam va ngan chan bat cii vu no hat nhan tai bat ky dia diem duoi sir kiem soat hoac thuoc ve chii quyen quoc gia; thic hai, cac nuac cam ket tranh gay ra, khong khuyen khich hoac tham gia vao hoat dong thii vii khi hat nhan va cac vu no hat nhan duoi bat cii hinh thiic nao'". Hien nay, da CO 182 nuac ky ket va 153 nuac thong qua Hiep uoc CTBT". Gilng nhu Hiep uac NPT, nhiing diem yeu cua Hiep uac CTBT la nhiing cam kit khong mang tinh bat huge va chua c6 chl tai xu ly nhiing hoat dong vi pham cam kit. Ngay ca nhiing co che hgp tac da phuang quan trgng nhit dl giai trir vu khi hat nhan cung khong bit buoc, dilu luat long leo va thilu chl tai xu phat. Dilu do cang cho thiy
su thilu hieu qua ciia viec hgp tac bat nguon tir trang thai v6 chinh phii.
Nhu vay, trong trang thai v6 chinh phu cua he thing quoc te, eac nha nuac "tu do lam bat cii dieu ngu ngoc gi hg chpn" nhung "cac nuac gan nhu se dugc huang Igi neu co phan ling diing truac siic ep ciia he thong va se bi trimg phat neu phan ling sai", ky vgng vao cai gia phai tra va Igi ich thu dugc co the buoc eac nha nuac phai chii y den siic ep tir he thong khi quyet dinh tien hanh hay kim nen mot viec gi do . Mac du cae hoat dong ngoai giao, sir ton tai cua cong phap quoc te va cac the che quoc te dua ra cac "luat chai" phiic tap nhung van khong CO mot sieu chinh phu nao ton tai va co the, khi can thiet, ap dat y chi cua no len nhiing don vi
"cung dau" trong he thong de ngan chan hay dieu chinh nhiing khiem khuyet cua "luat choi".
Ly thuyet ciia chit nghia Men thuc cho rang quoc gia la chu the dan nhdt, phan icng mot cdch CO ly tri nhdm bdo dam an ninh quoc gia, luon CO gang tap hap luc luong vd nang cao sice manh (quyen luc). Khi phan tich xem nhung nguyen nhan nao khien vii khi hat nhan dugc pho bien, chii nghia hien thuc kinh^di3n lap luan rang mot trong nhiing muc dich hang dau ciia cac quoc gia la ton tai nhung trang thai v6 chinh phii ciia he thong khien hg liic nao Cling cam thay lo ngai ve mot moi de dga cua nuac khac. Tham chi, ngay ca khi nhiing lo ngai nay la phi thuc te, cac chinh phu van coi do la moi de dpa nghiem trgng. Chinh tam ly lo ngai do da dong vai tro quan trgng trong qua trinh pho bien hat nhan suot thai ky Chien tranh Lanh va vi the mang lai mot phan nan giai cua van de. Nhiing nha hien thuc cau tnic nhu Jolin Mearsheimer va Robert Gilpin cho rang nhimg lo ngai do la chinh dang. Hg lap luan rang cac nuac luon co gang tim each vugt len tren doi thii ciia minh va thu thap quyen luc tir nguai
^°http://www.ctbto.org/fileadmin/content/treaty,%eaty.
^^http;//www.ctbto.org/the-treaty/status-of-signature-an ratification/
Kenneth N. Waltz (1997): Evaluating Theories, American Political Science Review, Vol. 91, No. 4, p.
915.
NhCi-ng vin de KINH T 6 VA CHINH TRj TH^ GIO! S6 9(173) 2010- 13
P h i biln vu khi hat nhan t i i goc nhin. Nghiem Tuan Hung
khac'^. Quan diem nay thuang dugc goi la chii nghia hien thuc tan cong {offensive realism) va khong dugc nhiing hoc gia nhu Keimeth Waltz hay Joseph Grieco chia se. Waltz va Grieco cho rang cac nuac truac het la muon giii vi the hien tai ciia minh hon la tim each cai thien no . Quan diem nay dugc ggi la chu nghia hien thuc phong thu {defensive realism). Su phan chia phong thu - tan cong trong chu nghia hien thuc cau tnic co nhirng ly do khac nhau nhung dieu quan trong can nhan manh a day la truong phai ly thuyet nay, ke ca cac nha hien thuc phong thu thira nhan rang tinh trang v6 chinh phii la dieu kien tat yeu tao nen tam ly lo sg.
Vi phai ton tai trong he thong quoc te v6 chinh phii, cac nha nuac khong bao gio tin tuong vao su giiip da ciia nguai khac, ke ea khi lam vao tinh trang khan cap. Do d6, de dam bao su ton tai cho minh moi nuac chi eo the tu luc canh sinh. Ke ca khi cac nuac che giau tham vong banh truong hay tim each phan chia lai anh huang thi muc tieu dau tien va tren het cua ho van la bao dam su ton tai cho minh. Hiu hit cac nha hien thuc moi cho rang dieu bit buoc nay khien cac nha nuac thiie day tap hop cd noi luc vd ngoai luc^^ de chong lai nhiing ke thu hien hiiu va tiem nang. Tap hgp ngi luc la nhung n l luc ciia mot nuac tap hgp cac nguin luc t u c o (thong qua chi tieu quan sir, tuyen quan...) dl chong lai ke thu hien hiru. Tap hgp ngi luc se giiip giam thieu viec phai dua dim vao ben ngoai'^.
13
Jolin Mearsheimer: The False Promise of International Institutions, International Security, Vol. 19, No. 3, Winter 1994, 1995, p. 5 - 49; Robert G. Gilpin: War and Change in World Politics, Cambridge University Press, 1981.
^^ Kenneth N. Waltz (1979): Theory of International Politics, p. 91 - 93; va Joseph M. Grieco: Nhan thuc vi vdn de hop tdc quoc te: Nhiing han che ciia Chii nghTa the che tu do moi vd tuong lai ciia ly luan hien thuc, trong David A. Baldwin (chu bien): tdi lieu da ddn, tr.
321 -360.
lliuat ngu duoc dimg is day la "Internal and External Balancing" nhuTig nen hieu theo nghTa la tap hgp luc luong.
Kenneth N. Waltz (1979): Theoiy of International Polictics, p. 168 - 170. Tham khao them James D.
Morrow (1993): Arms Versus Allies: Trade-Offs in the
De dam bao sir t i n tai cho minh, vii khi hat nhan dugc cac quoc gia coi la mot su lira chgn dang ke. Khi mot nuac so hiiu vii khi hat nhan, cai gia phai tra khi xam luge nuac do se tang len, khien cho ke xam luge gap nhieu kho khan hon trong viec tien hanh cac hgat dong quan su.
Se chang co nuac nao dai dot gay chien hoac tao ra nhung cang thang chinh tri khong can thiet vai nhiing nuac so hiru hat nhan dii vai bat ky ly do nao. Va chang ai muon chiing kien tham hoa hat nhan nhu nguai Nhat Ban da phai ganh chiu. Kenneth Waltz da su dung thuyet ngan chan bang ly tri {rational deterrence theory) de giai thich rang moi khi nhieu hon mot nuac tien gan den mot euge chien hat nhan thi chien tranh giiia hg ehae chan se khong xay ra'^ bai hg cimg nhan thiie dugc la vii khi hat nhan dong nghia vai "su huy diet ca hai"
{mutually assured destruction). Dieu nay da thiic day nhieu nuac tim each so hiiu vii khi hat nhan nhu mot each bao dam an ninh (su ton tai) cho minh va ngan chan chien tranh. Theo lap luan nay, vii khi hat nhan se ngay cang pho bien va chiing cang dugc pho bien thi do chic chin lai la dieu tot cho sir on dinh ciia he thong quoc te , Vl vii khi hat nhan huge eac ben phai can trong va kiem che''. Lap luan nay rit don gian nhung lai dac biet eo anh huang trong giai hoc thuat suot thai ky Chiln tranh Lanh.
Din thai ky sau Chien tranh Lanh, trong quan diem eiia Waltz, su tan ra cua Lien X6 gin nhu chae chan se lam suy yeu cac lien minh dugc thanh lap trong Chiln tranh Lanh, va do la
Search for Security, International Organization, Vol.
47, No. 2 (Spring 1993), 1993, p. 207 - 233.
Kenneth N. Waltz (1990): Nuclear Myths and Political Realities, American Political Science Review, No. 84, Fall, p. 734.
^* Kenneth N. Waltz (1981): The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better, Adelphi Papers, Vol.
21, No. 171, International Institute for Strategic Studies, London.
''^ Kenneth N. Waltz: tdi lieu da ddn, 1990, p. 737.
17
14 - NMng vin di KINH T^ VA C H I N H TRj TH^ Giai S6 9 (173) 2010
jjghiem Tuin Hung P h i biln vu khi hat nhan tii goc nhin...
buac ngoat khiln chile 6 hat nhan ciia nhilu nuac se bi pha bo. Tinh trang mit an ninh trong bli canh do khien nhilu nuac buoc long phai sa hiiu vii khi hat nhan dl bii dip cho su mit mat nay. Do chinh la dilu kien tao ra chuli pho biln^°. Bit cii nuac nao ciing co thi cam thiy bi de dga nlu dli thii ciia hg phat triln cac chuong trinh hat nhan quan su. K I tir khi len cam quyen, ong G. Bush con coi Bie Trilu Tien la mot thi chl cin phai thay dli, Binh Nhuang da dua ra nhieu diu hieu phire tap lien quan den chuong trinh hat nhan ciia minh. Muc dich ciia nhiing tuyen bo dang nga nay co the la nham tao ra tam ly rang, Bac Trieu Tien hoan toan co kha nang tro thanh mot nuac so hiiu vii khi hat nhan. Mien la cac nuac thii dich nhu My va Nhat Ban khong biet ve chuong trinh hat nhan ciia Bac Trieu Tien mot each ro rang, hg se phai can trong hon truac khi dua ra quyet dinh tien hanh cac hoat dong quan su. Trong truong hgp quan he thu dich giiia hai nguai anh em mot thai la An Do va Pakistan, Pakistan ro rang la yeu hon nhieu trong so sanh tuong doi vai An Do. Pakistan da ganh chiu thit bai a 2 trong so 3 cuoc chien tranh bang vii khi thuang vai An Do o truac ky nguyen hat nhan, nhat la that bai mat mat vao nam 1971 ciing su chia eat dat nuac. Trong ky nguyen hat nhan bat dau tir cuoi nhiing nam 1980, Pakistan da co the ngan chan An Do. Bai lo ngai mot cuoc chien tranh hat nhan, vu xung dot nam 2001/2002 ciing lam hai ben phai doi thoai va tim kiem mot giai phap hoa binh hon lien quan den Kashmir. Ro rang, kho vii khi hat nhan ciia Pakistan da lam cho An Do phai can nhac va can trgng hon vai cac hoat dong quan su. Va mac du chi ban than vii khi hat nhan la khong du de xoa di khoang each chenh lech ve siic manh ting hgp giua hai nuac nhung ciing giiip Pakistan cam thiy bat lo ngai han nguy co co the bi An Dp danh bai.
D I I vai mot so nuac, thu hiit ngoai luc, vi du nhu thanh lap lien minh la phan bo sung cho tap hgp ngi luc, dong gop vao siic manh tong hgp quoc gia. Mot so nuac nho, hoac yeu ma phai doi dau vai cac nuac Ion hay hieu chien xung quanh se phai tim each thiet lap cac lien minh. Ciing co tnrang hgp cac nuac lo ngai vii khi hat nhan de dga den sir ton tai cua minh nen chap nhan hgp tac vai nuac khac trong van de chong pho bien. Nhung, doi vai eac nuac, tap hgp lire lugng tii ben ngoai ciing bi coi la co nhieu van de. Chii nghia hien thuc mai cho rang cac nuac dong minh se nghi nga lan nhau, lo ngai rang dong minh ngay hom nay co the tra thanh ke thii vao ngay mai. Hau qua la, hgp tac ching CO may tac dung va mot nuac gan nhu ehae chan se theo duoi. chuong trinh hat nhan khi hg tim kilm vi the va uy tin, bi co lap hay de dga bai mot nuac lang gieng manh hon hoac mot ke thii nao do^'. Doi vai cac nuac kJiong co vii khi hat nhan nhu Nhat Ban hay Han Quoc, cam ket ma rong cai 6 hat nhan cua My la nhan t l quan trgng dam bao cho nen an ninh mong manh cua ho truac nhirng vu thii hat nhan cua Bac Trieu Tien. Ca Nhat Ban va Han Quoc deu muon My tai cam ket bao dam cho minh ben canh viec de ngo kha nang tra thanh mot nuac hat nhan. Cam ket cua My dam bao duy tri dieu kien de Han Quoc xay dung mot luc lugng co kha nang tu bao ve va doi pho vai Bac Trieu Tiea
Cdc nhd Men thuc kinh dien gidi thich chinh tri quoc te dua tren luan diem quoc gia Id chii the luon tim each tdi da hoa sice manh cua minh (theo duSi quyin luc). Quyen luc la nguon lire ting hgp quan trgng nhat ciia quoc gia dugc hilu theo nghia rong nhat - bao gom siic manh kinh te va quan sir ciia quoc gia, la tinh trang bao dam ve an ninh va phon vinh, ve vinh quang va uy tin, ve kha nang truyen ba nhiing ' Scott Sagan and Kenneth Waltz (1995): The Spread of ^^ Richard K. Betts (1993): Paranoids, Pygmies. Pariahs
Nuclear Weapons: 'A Debate, W.W. Norton Company, and Non-proliferation Revisited, Security Studies 2 New York, p. 41. (Spring/Summer), p. 107 - 109.
NhiJng vin di KINH it Mk CHINH TRj IHt Giai So 9(173) 2010- 15
P h i biln vO khi hat nhan t i i goc nhin... Nghiem T u l n Hung muc dich, tu tuong va gia tri tinh than cua quoc
gia. Nhung kha nang kiem soat hanh vi cua cac quoc gia khac trong quan he quoc te moi la dau hieu chinh cua quyen luc. Nhu su gia Hy Lap c l dai, ding thoi la nha hien thuc chii nghia dau tien Thucydides da noi: ''Ke manh co the Idm nhiing gi ho co quyen luc de lam, con nguai yeu chap nhdn nhiing gi ho phdi chdp nhdn". De co dugc quyen luc ay, cae nuac can phat huy toi da sire manh tong hgp quoc gia ma trong do, siic manh quan su va vii khi hat nhan dong vai tro khong nho. Khong the phii nhan rang vii khi hat nhan mang lai cam giac ve quyen luc va sir tu hao doi vai nuac nao sof hiiu no. Trong he thong v6 chinh phu va phan bo lire lugng khong dong deu ay, tat ca cac nuac deu tap trung dau tranh gianh dugc quyen lire cho minh. Vii khi hat nhan khong phai la tat ca nhung it nhat no ciing dong gop mot phan quan trgng vao siic manh tong hgp quoc gia, la quyen lire chinh tri ma mot nuac co dugc nha so hiiu vii khi hat nhan.
Mot nuac so hiiu vii khi hat nhan se dugc nhin vai con mat khac, khi cac nuac xung quanh vira lo ngai, vira kinh trong hon. Nhu truong hgp ciia Iran, tham vong so hiiu vii khi hat nhan ciia nuac nay vua nham muc dich canh tranh vi the cuang quoc ba chu a khu vuc Trung Dong, khang dinh vai tro cua mot nuac ton tai a trung tam cua the giai Hoi giao, ding thai ngan chan kha nang tan cong quan su cua My. Doi vai truong hgp ciia Bac Trieu Tien, vai tro cua vu khi hat nhan ciing co the dugc nhin thay trong quan he giira mot Bac Trilu Tien vira ylu, vira bi co lap vai sieu cuang My. Thuc chit, chuong trinh hat nhan cua Bic Trilu Tien nhim muc dich phong ngira la chinh. Mau thuan giiia Bac Trieu Tien vai cac nuac thu dich nhu My, Nhat Ban va Han Quoc bit nguIn tu truac khi nuac nay khai dong cac chuong trinh hat nhan gay nhilu tranh cai. Mac du, Bic Trilu Tien khong CO mot kho vu khi hat nhan thuc thu va My CO the huy diet dit nuac nay bit cii liic nao ho muon nhung tilm nang mot cuoc tin cong nhanh va manh ma BSc Trilu Tien co thi tiln
hanh nham vao cac dong minh ciia My khien sieu cuang nay phai co nhung tinh toan, can nhic khi dua ra quyet dinh hanh dong. Chinh kha nang hat nhan cua Bac Trieu Tien da mang lai cho ho nhiing Igi ich va vi the co Igi trong cuoc dam phan vai cac nuac lan. Dau nhiing nam 1980, khi Iraq dang phat trien cac 16 phan ling hat nhan vi muc dich nang lugng, Israel lo ngai rang nhiing 16 phan ling ciia Iraq co the hi sii dung de phat trien vii khi hat nhan. Israel thira nhan rang neu Iraq co the so hiiu vii khi hat nhan, Israel se mat di doe quyen hat nhan trong khu vuc Trung Dong va mat uu the trong chinh sach doi ngoai vai cac nuac khac. Do do, khi Iraq khong co vii khi hat nhan, thang 6/1981 Israel da thuc hien cuoc tan cong quan su vao phan ling cac ca so hat nhan cua Iraq ma khong lo ngai se bi danh tra bang vii khi hat nhan. Sau cuoc tan cong do, theo nhiing nha khoa hgc hat nhan Iraq, Iraq day nhanh chuong trinh phat trien vii khi hat nhan. Nguai Iraq hieu rang each duy nhat de gia tang quyen luc so vai doi thu ciia hg nhu Iran va Israel la so hiiu vii Idii hat nhan, nhan thiic day du la vii khi hat nhan co the khien eac doi thu kho khan hon trong-viec de dga hay tan cong hg.
Tuy nhien, lai ich quoc gia (chii yeu la lai ich ve quyen luc) la nhdn to dinh huang cho quan he quoc te nhung luon mdu thudn vai nhau. "Theo quan diem ciia truong phai Hobbes quan he quoc te la su xung dot thuan tiiy giiia cac quoc gia va giong mot tr6 choi mang tinh phan bo toan bg, hoac co tong bang khong: Igi ich cua moi quoc gia loai trir Igi ich ciia bat ky quoc gia nao khac"^^. Do quyen lire luon nam trong "tr6 choi co tong bang khong" {zero-sum game) nen su manh len ciia nuac nay se la sir yeu di tuong doi cua nuac khac. Vi Igi ich va quyen luc nen nhung nuac dugc phep duy tri vii khi hat nhan khong bao gia muon cac nuac
- Hedley Bull (2001): Trat tu co tdn tai trong chinh tri thi gi&i hay khong?, trong Paul R. Viotti va Mark V.
Kauppi: Ly luan quan he qudc te. Hoc vien Quan he qu6c tl, Ha Noi, tr. 177.
16 - NhCeng vin di KINH T^ VA CHI'NH TRj IHt G\Cf\ S6 9 (173) 2010
j^ghjemTuIn Hung P h i biln vu khi hat nhan tii goc nhin..
khac sa hiru. Ngugc lai, cac nuac khong ep vii khi lai muln gianh dugc quyln lire va dia vi cao hon thong qua vu khi hat nhan. Chinh sach dli ngoai hat nhan hien nay ciia My co ban di iheo huong ciing ding minh va cac cuong quib* hat nhan khac ngan chan su lan toa cua vii kly hat nhan, dong thai thuylt phuc nhung dli thii hat nhan tir bo chuong trinh cua hg. Dii muc tieu la nhu vay nhung Washington van rit than trong khi de mot vai ding minh quan trgng so hiru vii khi hat nhan nhim duy tri can can quyen lire theo chieu co Igi a nhiing vung trong yeu. Vi du, Israel la nuac co vii khi hat nhan vai sir dong thuan ciia My. Vi Israel la nuac duy nhat a Trung Dong co vii khi hat nhan nen can can quyen lire a khu vuc nay nghieng ve Israel va cac dong minh ciia ho, trong do co My. Noi lo sg mat quyen kiem soat Trung Dong giai thich tai sao ca My va Israel theo doi chuong trinh hat nhan cua Iran mot each than trgng. Ca My va Israel deu ngai rang neu Iran co the sa hiiu vii khi hat nhan thi hai nuac nay se mat di quyen luc va Igi the tai khu vuc giau co ve dau mo. Dieu do ciing giai thich tai sao My luon canh bao Bac Trieu Tien ve chuong trinh hat nhan ciia nuac nay. Nhiing vi du tren da minh hoa cho quan diem la cac nuac hat nhan co gang ngan can su lan toa ciia vii khi hat nhan nham duy tri quyen luc va Igi the trong quan he quoc te. Cac nuac phi hat nlian mat khac muon so hiru vu khi hat nhan nham gia tang quyen luc, dong thai bao ve sir ton vong ciia minh tnrac eac hoat dong tan cong quan sir do cac nuac khac tien hanh.
Nhin chung, trong ly luan cua chii nghia hien thuc, cac quoc gia la nhung chii thi don nhit, phan ling mot each co ly tri dli vai tac dong tir ben ngoai, luon muon bao dam an ninh va dat Igi ich quoc gia ciia minh len tren hit.
Moi tnrong quIc te v6 chinh phii da tao dilu kien cho cac quIc gia lao vao vong xoay bit tan CLia cuoc tranh gianh quyln luc nen hgp tac chi la thi thoang, tuong dli va khong co nhilu hieu lire. Sir phuc tap ciia quan he quIc tl thai gian qua van chiing minh cho mot he thing v6 chinh
phii. "Chuoi nhan thiic Igi ich quoc gia - quyen luc quoc te - vii khi hat nhan theo kieu Chu nghia hien thuc van ton tai" . Van de pho bien hat nhan a Trieu Tien, Iran duong nhu da di vao ng5 cut, be tac va chua tim ra loi thoat. Trong khi giai trir quan bi noi chung va phat trien mot the giai phi hat nhan noi rieng van gap nhieu thach thiic khi siic manh quan sir (gom ca siic manh hat nhan) van la mot thuoc do quyen lire.
Mot vai khiem Ichuyet trong ly luan cua chii nghia hien thu-c
Thu nhdt, khi Kenneth Waltz sir dung ly thuyet ngan chan bang ly tri de giai thich va du doan van de hat nhan, ong da bo quen khung phan tich hien thuc va mang theo yeu to tam ly chinh tri vao lap luan ciia minli, dieu ma hau het cac nha hien thuc bo qua trong phan tich (khien ho bi cho la lam don gian hoa phan tich) vi cho rang do la nhan to khong can thiet. Hon niia, neu logic ngan chan dugc cac quoc gia theo duoi thi mot cuoc chay dua hat nhan keo dai hang chuc nam la v6 ich bai du co dong gop vao an ninh nhung mot cuoc chay dua nhu vay chi lam ton hai kinh te quoc gia. Do do, khong nen thuc hien *'chay dua vii trang de tranh hiiy hoai siie manh kinh te quoc gia. Neu My va Lien X6 hanh dong nhu nhirng chu the co ly tri trong suot thai ky Chien tranh Lanh thi mot cuoc chay dua hat nhan da khong xay ra. Tuy nhien,' thuc te thi qua trinh chay dua vii trang van dien ra va ly thuyet ngan chan khong the giai thich dugc.
Thic hai, chu nghia hien thirc cho rang tat ca cac nuac deu phan ling nhu nhau truac siic ep va sir chuyen dich trat tu trong he thong quoc te, bo qua dac tinh khac nhau cua cac nha nuoc^'*. Co nhieu dang nha nuac khac nhau trong he thong quoc te va ho chac chan se phan ling khac nhau doi vol cac ca che chong pho bien. Co nhiing nuac nhu Argentina, Brazil, cac nuac Dong Au... da tir bo chuong trinh hat nhan
' Hoang Khac Nam (2005): tdi lieu da ddn, tv. 49.
' Richard K. Betts (1993), tai lieu da din.
NhOng vin di KINH it VA CHINH TRj TH^ Giai S6 9(173) 2010-
17
P h i biln vu khi hat nhan t i i goc nhin... Nghiem T u l n Hiing
eiia minh. Dilu do cho thiy ring phai chang moi truong he thing quie t l mai khong tao ra nhilu bit In nhu cac nha hien thuc lo ngai?
John Mearsheimer tap trung nghien ciiu vao chinh sach ngoai giao hat nhan cua Ukraina trong thai ky 1991 - 1993. Trong bai bao gay nhilu chii y ''Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War", ong cho rang sir chuyin dich tir mo hinh hai cue sang da cue khien nguy co chien tranh a chau Au tang len, ding thai cho rang dong lire h6a binh co the dugc thiic day neu Ukraina va Diic so hiiu vii khi hat nhan de lam doi trgng vai su banh truong cua nuac Nga. Ong tiep tue nhan manh logic trong lap luan ciia minh khi nam 1993 My da no lire thuyet phuc Ukraina chuyen vii khi hat nhan tren lanh tho cua minh sang Nga va qua quyet rang chinh sach ngoai giao hat nhan cua Ukraina phai dugc giai thich vai nguyen nhan sau xa tu goc do chien luge, dong thai dua ra du doan rang, voi tinh trang mat an ninh cua Ukraina cimg kha nang banh truong thuc te ciia Nga, "chac chan Ukraina se co gang giir vii khi hat nhan cho minh mac cho cac nuac khac noi hay lam gi"^^. Van de la Ukraina da dong y chuyen toan bp vii khi hat nhan sang cho Nga doi lai hp nhan dugc viec trg va bao dam p ninh ciia My, dong thofi ky Hiep dinh NPT vao thang 11/1994. Ukraina da duy tri su hoan thien ciia qua trinh chuyen giao ma khong lo den moi de dpa thuc te doi vai an ninh cua minh. Vi vay, neu pho bien hat nhan dugc coi la van de an ninh truac siic ep tir ben ngoai thi nhiing chinh sach khuyen nghi se c6 xu huang tap trung vao nhung ap lire tir ben ngoai nhu van de kiem soat vii trang, cac bien phap bao dam an ninh va xay dung long tin, xay dung nhung khu vuc phi vii khi hat nhan...
r/zw-Z?a, do tap trung vao van de chinh tri va quyen lire nen ehii nghia hien thuc da bo qua
John J. Mearsheimer (1993): The Case for a Ukrainian Nuclear Deterrence, Foreign Affairs, Vol. 72, No.3, Summer, p. 58.
nhieu yeu to khac ciu thanh siic manh tong hgp quoc gia. Sir song con ciia mot nuac hien nay khong chi nha siic manh quan su ma con nhieu ylu t l khac. It nhat, siic manh kinh te, trinh dp phat triln khoa hpc va cong nghe la nhiing yeu t l cin phai tinh den. Trir truong hgp ngoai le la Bic Trilu Tien, khi co le hp don gan nhu toan bp siic lire de phat trien vii khi hat nhan, cac quIc gia hat nhan diu la nhiing nen kinh te phat triln, CO kha nang tai chinh manh du san xuat.
Tuong tu nhu vay, trinh dp phat trien cua cong nghe (hat nhan) ciing dong vai tr6 cue ky quan trpng. Ngay trong nhung du an, chuong trinh hat nhan dan sir, cac quoc gia ciing phai tinh toan cue ky than trgng chii chua noi den nhiing kho vii khi hat nhan v i n luon ton tai cimg dp nii ro cao. Hau qua ciia cac vu tai nan hat nhan van la noi am anh ciia nhan loai. Ngay ca nhirng cuong quoc cong nghe hang dau nhu Lien X6 (cii) va My ciing da timg phai ganh chiu hau qua cua nhiing tai nan hat nhan. Vi vay, neu cong nghe khong dii tien tien de duy tri an toan hat nhan, eac nuac ciing kho long co the phat trien loai vii khi nay dii cho siic ep tir he thong hay mong muon sa hiru co Ion den dau di niia.
Thit tu, vi cho rang quoc gia la chu the don nhat nen chu nghia hien thuc da bo quen nhiing chii the phi quoc gia khac, cu_the a day la cac nhom cue doan, toi pham va khiing bo quoc te.
Nhiing to chiic toi pham, khung bo quoc te da phat trien manh trong thai ky sau Chien tranh Lanh va ciing la nhirng chu the muon so hiiu vii khi hat nhan. Doi vai khoa hpc va cong nghe hien nay, viec che tao bom nguyen tii tuong tu nhu qua bom da timg nem xuong Hiroshima nam 1945 la qua don gian. Dong thai, viec bao dam an toan hat nhan khong phai la van de cac t l chiic khung b l , toi pham quan tam. Van dl cua chiing la kha nang tim kiem, tilp can nguyen lieu hat nhan a dau. Cae t l chiic khung b l CO thi diing nhilu each nhu thi mua, danh cip... Tren thi gioi eo hang tram dilm cit giii
W::
Nhicng vin di KINH T ^ VA CHINH TR! T H ^ G i a i S6 9 (173) 2010jjghiem Tuin Hung Pho biln vu khi hat nhan tij' goc nhin...
vu khi hat nhan, cac kho nguyen lieu hat nhan va eac 16 phan ling hat nhan nghien ciiu. Do chinh la muc tieu ma eac t l chiic khiing bo nham tai. Tren thuc tl, khong phai liic nao cac kho nguyen lieu hat nhan cung dugc bao ve chu dao. Nam 1993, mot lugng uranium da lam giau du dl chl tao 20 qua bom hat nhan da dugc phat hien tai mot t6a nha dugc bao ve so sai a Kazakhstan. Diu nhung nam 1990, bgn toi pham da lay cap nguyen lieu uranium tir 16 nghien ciiu hat nhan a Nigeria va chi bj canh sat Y phat hien vao nam 1998. Lugng uranium bi tich thu da a dang sSn sang de che tao bom nguyen tir. Bgn toi pham da co the tien hanh tinh luyen uranium den miie co the dung cho bom nguyen tu. Nam 1995, cac "sat thu"
Chechnya da timg de dga gay no hat nhan a Matxcava bang mot container ehiia vat lieu phong xa. To chiic khiing bo Al-Qaeda da timg tim kiem vii khi hat nhan. Chinh Osama Bin Laden da timg tuyen bo so hiru vii khi nay la
"mot trach nhiem ton giao" va nhieu lan de dpa sir dung loai vii khi nay. Cae van ban co in dau
"toi mat" tim thay tai cac can cii ciia AI Qaeda 6 Afghanistan chiing to bpn khiing b l da co dugc loai nguyen lieu phong xa co the dung de che tao bom nguyen tu. Hien nay, con vai nhom khung bo, toi pham co kha nang co dugc vii khi hat nhan la to chiic AI Qaeda, lire lugng ly khai a Kavkaz, nhom Lashkar e Tayyib, lire lugng Hezbollah. Ro rang, van de pho bien vii khi hat nhan khong chi nam trong pham vi chii the quIc gia nira.
Ban than chu nghia hien thuc da bpc 16 nhilu khuylt dilm nen viec ap dung ly thuylt nay vao mot van de cu the ciing khong tranh dugc nhiing thieu sot. Nguai ta co thi dat ra cau h6i vl ly tri va sir lira chgn cua cac nha nuac, nghi nga vl vi the cua vii khi hat nhan trong cac ylu t l ciu thanh siic manh ting hgp quIc gia hay lo ngai vl kha nang so hiiu hat nhan cua cac
chu thi phi quIc gia khac. Do la nhirng dieu ma chu nghia hien thuc bo qua hoac khong giai thich dugc.
Ngay ca nhiing nha hien thuc nhu Barry Buzan, Charles Jones va Richard Little ciing thua nhan rang ly thuyet ciia minh qua chung chung va so sai. Kenneth Waltz chia se quan diem do khi cho rang dong luc pho bien vii khi hat nhan duong nhu qua phiic tap doi vai ly thuyet quan he quoc te duong dai.
Tom lai, trong khi chiing ta van dang dat cau hoi ve tinh can thiet ciia vii khi hat nhan thi nhieu nuac van dang tien hanh nhieu no luc nham so hiiu va phat trien loai vii khi nay trong khi nhiing nguai theo chu nghia h6a binh, nhiing quoc gia mong muon duy tri hoa binh va on dinh lai coi vu khi hat nhan la su thoa man doi cho phan "ae" ciia con nguori.
Chien tranh Lanh cham diit tuong chiing ma ra mot thofi ky mod cho giai trir quan bi nhung thuc tien dien bien phiic tap va kho luong hon rat nhieu. Tuy chu nghia hien thuc da hoc 16 khiem khuyet ve ly luan va khong dugc thuc tien img hg manh me nhu thai ky Chien tranh Lanh nhung ly thuyet nay van gop mot phan dang ke vao viec nghien cihi chinh tri quoc te.
Sir img hp doi vai ehii nghia hien thuc, cho rang ly thuyet co ban nhat, day dii nhat de giai thich dong lire pho bien hat nhan van rat manh va dugc chia se rong rai. The nhung, ciing phai noi rang se la khong day dii va phien dien neu chi diing tren quan diem ciia chu nghia hien thuc khi xem xet van de pho bien vii khi hat nhan. Vi vay, van de pho bien hat nhan, nhung dong lire va tac dong cua no can phai tiep tue dugc phan tich bang quan diem ciia nhieu ly thuyet khac hoac xem xet timg truong hgp cu the*
Nhicng vin di KINH T^ VA C H I N H TRj IHt GIOI S6 9(173) 2010- 19
Phi biln vu khi hat nhan tii goc nhin... Nghiem Tuin HCing
Phu luc:
Vu khi hat nhan se khong co SLPC de dpa gi n l u khong du-cyc gan vao mot he thing mang cho (delivery systems). iVlay bay chiln d§u la phu'ong tien mang cho truyin thing nhmig ngay nay, may bay chiln dau khong con chilm vj t h i cao trong chiln lu'gc chuyen tro vu khi do chi phi san xuit cao, d i bj phat hien va phai co ngipai dilu khien. He thong mang cho mang tinh chien Iwac dwac coi trong va phat then nhat hien nay la ten lira dan dao. H§u hit ten iLPa dan dao xuyen luc dia hien nay nam trong cac kho vu khi cua Nga va My, Trung QuIc cung so hiiu mot s i ten Itpa loai nay. Anh, Phap va Trung QuIc so hOu nhilu ten lu'a dang trung. Ten ICpa dan dao t i m ngan voi t i m bin du'oi 1.000 km dang la thip vu khi rit pho biln va du'oc u-a chuong. Ten ICpa loai nay tu'ong d l i re, quy trinh san xuat khong qua phLPc tap nen co t h i dipgc san xuit ngay tai trong nu'oc bdi nhOng quIc gia co thu nhap trung binh. Nlu ten liia tam ngan chi mang theo d i u dan thong thLPang thi chi co nhiem vu chij ylu lam lung lac tinh thin d l i phu'ong nhirng n l u ten lOa mang theo dau dan hat nhan hoac d i u dan sinh hoa thi no van tro thanh mot vu khi huy diet thirc sy. Vol tiln bo trong nganh khoa hoc quan sir ngay nay, ten lu'a dan dao hien dai nhit cua My sau khi bay hang nghin ki-16-met co the chi ban chech muc tieu trong khoang ban kinh 15 m. That ra, khi nhCing ten ICra mang d i u dan hat nhan vol siic cong pha CLPC Ion - co t h i pha huy ca mot thanh pho - thi dp chinh xac khong qua quan trpng. Cong nghe ten li>a ngay cang du-gc phat triln manh a 5 cu'dng quIc hat nhan, nhiing nu'ac co kha nang si> dung hat nhan a bit ky noi nao tren t h i gioi. Theo mot bao cao cua Lien Hiep quIc, ngay nay, co khoang hon 30 nu'oc phat then cong nghe ten lira hanh trinh c6 t i m ban tren 150 km va s i lu-gng ten lira u-oc tinh khoang 120 nghin don vj. Tuy nhien, chi mot s6 nu'oc (Trung QuIc, Phap, An Dp, Iran, Israel, Bac Trilu Tien, Pakistan, Lien bang Nga, Anh va My) so- hCru ten lOa co t i m bin tren trung binh va chi nhom 5 cu'O'ng quoc hat nhan moi so hOu ten lOa lien luc dja co kha nang mang d i u dan hat nhan"*. Mot s i nu'oc nhu" DCFC, Nhat Ban, Argentina, Nam Phi... da tir bo chu'ong trinh phat triln, san xuit vu khi hat nhan va ten ICpa.
Ten ICra hanh trinh la loai he thing mang cho hien dai nhit ngay nay. Du dai da so y kiln v i n tap trung vao ten iCra dan dao nhu'ng cac chuyen gia quan sy d i u tin rang ten lira hanh trinh moi la loai vu khi du'oc su' dung nhilu hon trong giai doan hau Chiln tranh Lanh. Mot nghien CLPU cua QuIc hoi My chi ra rang: c6 19 nu'oc san xuit va 75 nuac so hiJu khoang 130 dang ten ICpa hanh trinh. Trong s i 19 nuoc san xuit, co 6 nuoc va vung lanh tho hien nay khong xuit khau ten ICpa hanh trinh la An Do, Nhat Ban, Nam Phi, Iran, Syria va Dai Loan^. Voi tu" each la mot loai vu khi mang cha g i n kem d i u dan hat nhan, dai da s i don vj ten ICpa hanh trinh hien nay thuoc quyln kiem soat cua Nga va My. Mot s i nwac cung dang phat then ten ICpa dang nay duoi phien ban la vu khi thong thuong.
United Nations (2003): Issues of Missiles in All Its Aspects, p. 2.
^ United States Congressional Research Service (2004): Missile Survey: Ballistic and Cruise Missiles of Foreign Countries, p. 22.
;'^^| Nhirng vin di KINH i t VA CHINH TRI TH^ GIOI S6 9 (173) 2010