CHÀO MỪNG KỶ NIỆM 60 NÀM NGÀY TRUYỀN THÒNG Lực LƯỢNG ĐIÊU TRA CÚA NGÀNH KIỂM SÁT NHÂN DÂN (18/4/1962 -18/4/2022) ■
CÀI CÁCH TV PHÁP TRONG CO QUAN ĐIỂU TRA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TỐI CAO ĐÁP ÚNG YÊU CẦU
XÂY DỤNG, HOÀN THIỆN NHẢ Nước PHÁP QUYỂN ĐÉN NĂM 2030, ĐỊNH HUONG ĐÉN NĂM 2045
NGUYỄN TIÉN SƠN*
* Tiến sĩ, Kiểm sát viên Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Vụ trường Vụ thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra án an ninh (Vụ 1)
Viện kiểm sát nhân dân tối cao.
Quá trình xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đòi hỏi phải không ngừng đổi mới và tăng cường hoạt động kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân tối cao, trong đó có hoạt động của Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân tối cao đế đáp ứng với yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mói.
Từ khóa: Cải cách tư pháp; Cơ quan điều tra VKSND tối cao; Nhà nước pháp quyền.
Nhận bài: 02/4/2022; biên tập xong: 04/4/2022; duyệt bài: 06/4/2022.
N
ghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng xác định mục tiêu phát triểnđất nước là: “Đến năm 2030: Là nước đang phát triển, có công nghiệp hiện đại,
thu nhập trung bình cao; đến năm 2045:
Trở thành nước phát triển, thu nhập cao”.
Trong giai đoạn 2021 - 2030, định hướng phát triển đất nước như sau: “Xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong sạch, vững mạnh, tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, vì nhân dân phục vụ và vì sự phát triển của đất
nước. Tăng cường công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình; kiểm soát quyền lực gắn với siết chặt kỷ cương, kỷ luật trong hoạt động của Nhà nước và của cán bộ, công chức, viên chức. Tiếp tục đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu, tội phạm và tệ nạn xã hội”. Trong công tác tư pháp thì: “Tiếp tục
I Tạp chí
24
K1ẺM SÁT—/ Sô 08/2022xây dựng nền tư pháp Việt Nam chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân. Hoạt động tư pháp phải có trọng trách bảo vệ công lý; bảo vệ quyền con người, quyền công dân; bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa; bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân. Nghiên cứu, ban hành Chiến lược xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045, trong đó có Chiến lược pháp luật và cải cách tư pháp”.
Tư tưởng về xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân lần đầu tiên được khẳng định trong Văn kiện chính thức của Đảng tại Hội nghị Đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII (01/1994), được bổ sung, phát triển qua các kỳ đại hội và đã được khẳng định tại Điều 2 Hiến pháp năm 2013: “1. Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân... 3. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”. Các đặc trưng cơ bản của Nhà nước pháp quyền Việt Nam là nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân; tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân; thượng tôn pháp luật; quyền lực nhà nước được tổ chức theo nguyên tắc thống nhất, có sự
phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước; bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam.
Nghiên cứu chế độ chính trị ở các quốc gia cho thấy, nhà nước nào cũng có sự phân công, kiểm soát quyền lực, nhưng khác nhau ở cách thức kiểm soát quyền lực.
Trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, quyền lực nhà nước có sự thống nhất, trong đó vừa có sự phối hợp, phân công và kiểm soát việc thực hiện quyền lực. Trong bộ máy nhà nước đã hình thành các cơ chế kiểm soát, như: Cơ quan quyền lực nhà nước giám sát cơ quan hành chính nhà nước; cơ quan nhà nước cấp trên giám sát cơ quan nhà nước cấp dưới; trong lĩnh vực tư pháp, Viện kiểm sát kiểm sát hoạt động tư pháp; các cơ quan tiến hành tổ tụng cũng có hoạt động giám sát, chế ước lẫn nhau với các hình thức, mức độ khác nhau... Hoạt động giám sát giữa các cơ quan trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa không những không triệt tiêu, hạn chế nhau mà còn có sự phối hợp, thống nhất quyền lực vì mục tiêu chung, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đây chính là điểm ưu việt so với nhà nước tư sản. Tuy nhiên, cơ chế phân công, kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan nhà nước pháp quyền cần được thiết kế hợp lý để bảo đảm thực chất, hiệu quả. Trong mồi cơ chế kiểm soát quyền lực, cần xác định cụ thể, rõ ràng cơ quan có trách nhiệm kiểm soát quyền lực, nhất là trong điều kiện kinh tế, xã hội phát triến hoặc khi xảy ra thiên tai, dịch bệnh, chiến tranh, sự cố bất thường...
Tạp chí Số 08/2022 VkIẺM SÁT
25
CHÀO MÙNG KỶ NIỆM 60 NĂM NGÀY TRUYỀN THÔNG LỤC LƯỢNG OIÉU TRA CỦA NGÀNH KIỂM SÁT NHÂN DÂN (18/4/1962 -18/4/2022) ■
Đặc biệt, quá trình xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa thì cơ chế phân công, phối hợp giữa các cơ quan nhà nước đòi hỏi ngày càng được hoàn thiện theo hướng chặt chẽ, khoa học để chủ động ngăn ngừa vi phạm, tội phạm hoặc lợi dụng sơ hở của cơ chế, chính sách để tham nhũng, tiêu cực hoặc lạm quyền... Đồng chí Nguyễn Văn An, nguyên Chủ tịch Quốc hội từng khẳng định: “Nếu như không có sự phân công và kiểm soát quyền lực nhà nước thực sự thì sẽ không bao giờ xây dựng thành công Nhà nước pháp quyền”.
Do vậy, trong Nhà nước pháp quyền, việc hình thành các thiết chế kiểm soát quyền lực nhà nước là yêu cầu tất yếu, khách quan. Trong đó, Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) là một trong những thiết chế kiểm soát quyền lực quan trọng. Viện kiểm sát nhân dân ngoài chức năng thực hành quyền công tố, còn thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp; được giao hệ thống quyền năng hoàn chỉnh và đồng bộ, với các cấp độ khác nhau, như:
Quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị và hủy bỏ trong các hoạt động tố tụng và hoạt động tư pháp khác theo quy định của pháp luật. Đặc biệt, Viện kiểm sát được giao thẩm quyền điều tra các tội phạm xảy ra trong hoạt động tư pháp, tội phạm tham nhũng, chức vụ xảy ra trong hoạt động tư pháp để phát hiện, xử lý và phòng ngừa các hành vi vi phạm, tội phạm xảy ra trong hoạt động tư pháp.
Do đó, quá trình xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đòi hỏi phải không ngừng đổi mới và tăng cường hoạt động kiểm sát của VKSND, trong đó có hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND, để đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới.
Trải qua 60 năm hình thành và phát triển, cùng với công tác kiểm sát các lĩnh vực, hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND tối cao từ khi thành lập (18/4/1962) đến nay, luôn trở thành công cụ sắc bén, góp phần quan trọng để VKSND thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp, đặc biệt có vai trò quan trọng kiểm soát quyền lực trong hoạt động tư pháp, đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực xảy ra trong hoạt động tư pháp, góp phần bảo đảm các cơ quan tư pháp trong sạch, vững mạnh, tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân, góp phần củng cố niềm tin của Nhân dân vào chế độ và công lý.
về lý luận, hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND tối cao là một trong những yếu tố góp phần quan trọng bảo đảm xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam, bởi những lý do sau:
Thứ nhất, trong Nhà nước pháp quyền, quyền lực nhà nước phải được kiểm soát chặt chẽ để tránh lạm dụng quyền lực hoặc tha hóa quyền lực. Trong đó, hoạt động tư pháp do cơ quan tư pháp, cán bộ thuộc cơ quan tư pháp là lĩnh vực đặc thù, nhiều hoạt động là bí mật, nên bắt buộc phải
Tạp chí
KIÉM SÁI SỐ08/2022
26
được cơ quan có thẩm quyền kiểm tra, xác minh và điều tra, nhằm kiểm soát chặt chẽ hoạt động tư pháp.
Th ứ hai, Nhà nước pháp quyền là nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Trong khi đối tượng tác động của hoạt động tư pháp đều liên quan đến quyền con người, quyền công dân, khi họ tham gia vào các hoạt động tư pháp (người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, người bị kết án, người bị hại, đương sự...) đều là những người yếu thế trước pháp luật, nên cần được cơ quan có thẩm quyền bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ.
Thứ ba, bản chất của Nhà nước pháp quyền là thượng tôn pháp luật; trong hoạt động tư pháp thì tính tuân thủ pháp luật càng phải được đề cao và có chế tài nghiêm khắc. Do vậy, hoạt động khởi tố, điều tra, xử lý hình sự đối với các tội phạm xảy ra trong hoạt động tư pháp là biện pháp mạnh nhất, nghiêm khắc nhất và có hiệu lực rất cao do Cơ quan điều tra VKSND tối cao thực hiện để bảo đảm mọi hoạt động tư pháp đều phải tuân thủ nghiêm chỉnh pháp luật.
Trong quá trình đổi mới, hội nhập, phát triển đất nước và tác động của mặt trái kinh tế thị trường, tình hình tội phạm nói chung, tội xâm phạm hoạt động tư pháp, tội phạm tham nhũng, chức vụ xảy ra trong hoạt động tư pháp nói riêng trong thời gian tới được dự báo tiếp tục diễn biến phức tạp;
thủ đoạn phạm tội và che giấu hành vi phạm tội ngày càng tinh vi, khó phát hiện, việc chứng minh hành vi phạm tội ngày
càng khó khăn; cùng với việc tăng thẩm quyền tiến hành một số hoạt động điều tra cho cơ sở và trước yêu cầu, đòi hỏi ngày càng cao của công tác phát hiện, đấu tranh phòng, chống loại tội phạm này, đòi hỏi hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND tối cao phải không ngừng được củng cố, tăng cường đê đáp ứng với yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới.
Thực hiện Chỉ thị số 05/CT-VKSTC ngày 17/5/2019 của Viện trưởng VKSND tối cao về “Tăng cường công tác điều tra của Cơ quan điều tra của VKSND tối cao”, trong đó đã định hướng: “Để đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ, thẩm quyền điều tra trong tình hình mới, bảo đảm Cơ quan điều tra của VKSND tối cao hoạt động ngày càng chuyên nghiệp, hiệu lực, hiệu quả”. Do đó, công cuộc cải cách tư pháp trong Cơ quan điều tra VKSND tối cao nhằm đáp ứng yêu cầu xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam là tất yếu, khách quan trong quá trình đổi mới, phát triển đất nước.
Mục tiêu, phương hướng cải cách tư pháp trong Cơ quan điều tra VKSND tối cao cần được xác định cụ thể, đặt trong tổng thể lộ trình phát triển đất nước đến năm 2030, định hướng đến năm 2045 và quá trình cải cách tư pháp của đất nước nói chung, cải cách tư pháp trong ngành Kiểm sát nhân dân nói riêng. Quá trinh cải cách tư pháp trong ngành Kiểm sát nhân dân luôn đặt ra yêu cầu đổi mới Cơ quan điều tra VKSND; trong đó, giai đoạn đến năm 2030, tổ chức thực hiện tốt, hiệu quả
Tạp chí I SÕ08/2Ữ22 KIEM SÁT
27
CHÀO MÙNG KỶ NIỆM 60 NÀM NGÀY TRUYỀN THỐNG LỌC LIÍỢNG ĐIẾU TRA CỦA NGÀNH KIÊM SÁT NHÂN DÂN (18/4/1962 -18/4/2022)
các quy định của pháp luật hiện hành về Cơ quan điều tra VKSND tối cao, đáp ứng với yêu cầu của đất nước ở trình độ đang phát triển, có công nghiệp hiện đại; giai đoạn sau năm 2030 đến năm 2045 phải xây dựng, phát triển Cơ quan điều tra VKSND tối cao thực sự chuyên nghiệp, hiện đại, đáp ứng với yêu cầu của một đất nước phát triển.
Một số nhiệm vụ trọng tâm cải cách tư pháp trong Cơ quan điều tra VKSND tối cao cần được nghiên cứu, đề xuất thực hiện trong thời gian tới, như:
Thứ nhất, tập trung nâng cao năng lực phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp, tội phạm tham nhũng, chức vụ xảy ra trong hoạt động tư pháp. Trong đó, lĩnh vực hoạt động trọng tâm, trọng điểm, tập trung vào những hành vi phạm tội phức tạp, gây bức xúc trong Nhân dân, làm giảm sút niềm tin của Nhân dân vào các cơ quan tư pháp, như các hành vi phạm tội về tham nhũng, chức vụ xảy ra trong hoạt động tư pháp...
Thứ hai, hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND tối cao cần kết hợp giữa đấu tranh và phòng ngừa, lấy phòng ngừa làm cơ bản, thường xuyên, lâu dài, lấy đấu tranh, xử lý nghiêm minh để trừng trị, răn đe, cảnh tỉnh và nâng cao hiệu quả phòng ngừa. Cùng với việc phát hiện, điều tra, xử lý nghiêm minh các hành vi phạm tội, Cơ quan điều tra VKSND tối cao cần chú trọng kiến nghị xử lý, phòng ngừa các vi phạm, tội phạm cụ thể trong từng vụ án, vụ việc cụ thể; tích cực, thường xuyên có kiến nghị tổng hợp với các bộ, ngành hữu
quan để nhận diện xu hướng, vi phạm, tội phạm trên cơ sở đó để có biện pháp phòng ngừa chung; kịp thời sửa đổi, khắc phục những sơ hở của pháp luật và thiếu sót trong quản lý các hoạt động tư pháp hiện nay, như việc bỏ lọt tội phạm, giảm nhẹ cho bị can, bị cáo thiếu căn cứ hoặc các hành vi khác trong hoạt động tư pháp xâm hại quyền, lợi ích của nhà nước, tổ chức, cá nhân...
Thứ ba, hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND phải phát huy sức mạnh tổng hợp của toàn ngành Kiểm sát nhân dân, vừa thực hiện tốt chức năng điều tra phòng, chống tội phạm thuộc thẩm quyền, vừa bảo đảm thực hiện tốt chức năng công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp của VKSND. Trong đó, các đơn vị thuộc Viện kiểm sát các cấp là “cánh tay nối dài” là “tai, mắt” của Cơ quan điều tra VKSND tối cao trong việc phát hiện, kiểm tra, xác minh và điều tra tội phạm. Ngược lại, hoạt động của Cơ quan điều tra VKSND tối cao hỗ trợ việc thực hiện chức năng của VKSND, như: Đối với những trường hợp VKSND thực hành quyền công tố nhưng còn bỏ lọt tội phạm, cần phải được Cơ quan điều tra VKSND tối cao phát hiện, khởi tố, điều tra, xử lý hình sự; đối với những vi phạm, thiếu sót trong hoạt động tư pháp đã được Viện kiểm sát có kiến nghị, kháng nghị nhưng không được khắc phục, cần phải được Cơ quan điều tra VKSND tối cao kiểm tra, xác minh làm rõ để xử lý nghiêm.
Thứ tư, ngoài thực hiện thấm quyền điều tra như hiện nay, cần đề xuất mở rộng thẩm quyền điều tra của Cơ quan điều tra
Tạp chí
KIỂM SÁT Số 08/2022
28
VKSND theo hướng: Điều tra những vụ án khác mà Viện trưởng VKSND tối cao xét thấy cần thiết. Đây cũng là quy định của BLTTHS năm 1988; đồng thời, tương đồng với quy định tại khoản 2 Điều 17 Luật tổ chức Cơ quan điều tra hình sự quy định Bộ trưởng Bộ Công an có thẩm quyền phân công thẩm quyền điều tra trong những trường hợp cụ thể, để bảo đảm mọi tội phạm đều phải được phát hiện, xử lý theo quy định của pháp luật.
Ngoài ra, cần tiếp tục nghiên cứu, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của một số nước có nền công tố mạnh, như: Trung Quốc, Đức, Hàn Quốc, Nhật Bản để đề xuất mở rộng thẩm quyền điều tra một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, phạm vi ảnh hưởng lớn đến an ninh, chính trị, trật tự xã hội, như Tội phạm tham nhũng, kinh tế có tổ chức, có quy mô lớn, phức tạp... trong điều kiện kinh tế, xã hội phát triển.
Thứ năm, lực lượng điều tra phải không ngừng được củng cố, tăng cường. Để đáp ứng yêu cầu phát hiện, khởi tố, điều tra loại tội phạm đặc thù, khó khăn, phức tạp thì lực lượng điều tra đòi hỏi phải được tăng cường về số lượng và chất lượng. Trong đó, đội ngũ Điều tra viên, Cán bộ điều tra có phẩm chất, bản lĩnh, đạo đức nghề nghiệp, tinh thông về các lĩnh vực tư pháp, có kinh nghiệm và năng lực điều tra tội phạm thuộc thẩm quyền. Do vậy, công tác xây dựng lực lượng điều tra phải được tiến hành thường xuyên, lâu dài, gắn liền với công tác tổ chức cán bộ trong ngành Kiểm sát nhân dân. Trong đó, công tác tự đào tạo, bồi dưỡng, rèn luyện đội ngũ Cán bộ
điều tra, Điều tra viên là nhiệm vụ trọng tâm đột phá nhằm hình thành lực lượng điều tra nòng cốt; chú trọng đào tạo nghiệp vụ điều tra ở nước ngoài để có chuyên gia trong các lĩnh vực và từng bước tiệm cận trình độ điều tra tiên tiến.
Bên cạnh đó, cần có cơ chế thu hút những người có phẩm chất, năng lực, trình độ điều tra ở trong và ngoài ngành Kiểm sát nhân dân. Trong đó, lực lượng Kiểm sát viên thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra đã tiến hành một sổ hoạt động điều tra, Cán bộ điều tra, Điều tra viên ở các Cơ quan điều tra thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng là những chức danh tư pháp tương đồng, có trình độ, kỹ năng, kinh nghiệm điều tra nhất định. Do đó, cần có cơ chế hợp lý để việc thi tuyển, bổ nhiệm chức danh tư pháp phù hợp và có chế độ, chính sách đặc thù, đặc biệt để thu hút, tuyển dụng người có tố chất, năng lực điều tra cho Cơ quan điều tra VKSND tối cao.
Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy lực lượng điều tra thuộc Viện kiểm sát là Kiểm sát viên (không phải là Điều tra viên), đơn vị trực tiếp điều tra là Viện kiểm sát các cấp (không phải là Cơ quan điều tra), nên việc sử dụng và huy động lực lượng trong ngành Kiểm sát rất linh hoạt. Kinh nghiệm này cần được nghiên cứu, vận dụng ở nước ta, vì theo BLTTHS hiện hành quy định Kiểm sát viên có thẩm quyền điều tra và trên thực tế đã trực tiếp tiến hành một số hoạt động điều tra nên có thể được điều động hoặc hỗ trợ Cơ quan điều tra của VKSND tối cao trong trường hợp cần thiết. □
Tạp chí số 08/2022 VkIÉM sát
