_J MÚA
MÚA THEN TRONG TÍN NGUỮNG VÃN HÓA DÂN GIAN
CÍA IDÂN TỘC TÀY
HOÀNG KIM ANH*
Then của dântộc Tày 1. Đặctrưng H1Ú2
Múa Then của người Tày thực hiện trong các nghi lễ thờcúng và cí sự kếthợphài hòa giữa các yếu tố: không gian,thờigian, sựtươngtác giữa các thànhphần tham gia n
của các thànhtố nghệ mỹ thuật... Múa The
ịhilễvớisự phối hợpchặtchẽ huật khác như: âm nhạc, múa, :i có tác dụng biếu đạt bằng
sluông, múa tán hoa, múa quang cầu, chèo đò..., trong đó có ba điệu múa chính: múa chầu, múa sluông, múatán hoa được sử dụng nhiều nhất.
Múa chầu làmàn múađoàn quânThen vái lạy trước thánh thầnvớitính chất linh thiêng, tôn kính, đầy vẻ huyền bí, gồm chầu thuông, chầu quạtvà chầu đàn.
động tác làm rõ hon nội dung nghi lề, tạo nên đặc trưngcủa nghi lễ The:1.
Thực hiện nghi lễ thường là một “bà TI
“ngài Then”, khi đã thần, nhập hồn thì bà trở thành những vị thần, thần ma điều binh tướng trừ ma ác.
ma lành, ma chừabện 1, xin thần thánh banphước chomùa màng tươi tốt.
làng yên vui... Bà Till người thừa hưởng nghiệm, nắm được phong tục tập quán dân tộc trong các việc lễ tế., bàn thường mời đến Bà phải hát hay, múagịiỏi và
Then
■hen”, nhập Then thánh khiển , mời
lành :, bản ien là kinh nên dân giúp.
Trong đòi sống văn hóa tăm linh cùa nhân dàn, múa tin nguỏng gán gũi và gắnbó vói phong tục tạp quán của các tộc ngiròi Việt Nam. Múatin nguõng cũng nhu các loại hình nghẹ thuật múakhác, là một mônnghệ thuật phàn ánh các hiện tuọng của cuộc sống, khát vọng của con ngiròi thông qua hìnhthúc biéu hiện đặctrung: ngón ngu hlnh thề, điệu bộ, nét mặt, dáng nguòi, qua đòi hlnh,tiết tấu,giaiđiệu cùa âmnhạc... Múa tín ngirông do thày cúng, tháymothục hiện, nhằm phục vụnhu cáu cùa con nguói, đuọc hlnh thành và phát triền trong mõitruòng tínnguõng,nghi lễ và các tập tục cũa tùng dán tộc. Đối vói ngiròi Tày,múa tín ngirông (múaThen) mang ý nghĩa cúng tế,cáuđảo, thể hiệntruyền thống văn hóa, phong tục tập quán,sinhhoạt,laođộngcủa đồng bào.
đểtạo ra sức mạnh,sức chinh
Chầu thuông: Hai bàn tay của người múa bật nhạc sắc gọn, múa theo nội dung bài cúng và các bài hát Then.
Hai cánh tay củangười múa đượcđảo liên tục từ thấp lên cao, từ phải sang trái theo hình số 8 nằm ngang, nhịp nhàng theo nhịp bước nhún nhảy của đôi chân. Thântrên lúc cúi rạpxuốngsát đất rồi đảo, đẩy lên cao, khi thì uốn lượn vòng tròn (ngồi xếp vòngtròn, quỳ đảo trên hai chân hoặc ngồixếphai chân sang một bên). Đội hình múa thường chẵn người, xếphàng ngang, nếu đông có thể xếp thành vòng tròn, hai hàng dọc và hình vuông. Thày cố khả năngbiểu cảm,
phục khi nhậphồn, nhí p thần. Bà Then vừahát cúng, vừa múa, vừađánh đàn tính hoặc mộttốp hát,một tốp múa tùy nội dung ti mg bài Then. BàThen thường sử dụng nửa thân trên1
ngực,chuyển động tạc
vòngcung, cổ tay nhí ,n, bật, nẩy, biểu cảm mạnh, diễntả tính mathuật, huyền bí.
Các điệumúa của rhen
Múa Then Tàycón liều điệu như: múa chầu, múa là chủ đạo, đôi cánh tay, vai, tuyến gấp khúc thành đường
Then luôn ngồi chính giữa đội hình. Trong lúc chuyển tuyến, đội hình hết sứckhẩn trương, người múa vừa hú vang, vừa bật nhạc, rung chuông tạo không khí sôinổi.
Chầu quạt: Được ví như lời mời các vị thánh thần, tổ tiênvề chứng giám, ban phúclộc,mùa màng cho dân bản. Chầu quạt có nhiềukiểu khác nhau, như: chầu đứng, chầu ngồi, chầu lăn... Đôi chân ngườimúa nhưrập rinhchuyểnđộng hòa quyện với sựnhịp nhàngcủatoànthân, kếthọpvớinhững cái SỐ 506f!fil Tháng 8-2022Ĩữ!Ễ
*Ths,Trường ĐạihọcSânkhấu- Điện ành Hà Nội
^NGHỆ THUẬT
bật, giật, xoẹt,đóng, mởquạt trên đôi bàn tay khéo léo của người múa, được thực hiện ởmọitưthế: đi, đứng, tiến lùi, sang phải trái, ngồi quỳ trên hai chân... Cũngcó lúc, ngườimúa lăn giống độngtác lăntrongmúa chầu đàn. Sau này, người múa còn có kỳ thuật vừa múa quạt,vừalăn liêntục hoặc lănqua lăn lại, lăn theotuyến vòngtròn rất điêu luyện.
Chầuđàn: Là điệu múa với cây đàn tính, người múa vừa gảy đàn, vừahát, vừa múa. Bà Then ca cúngxuađuổi bệnhtật, quỷdữ, manglại sựan lành, vui khỏe. Luậtđộng, các tuyến và đội hình múa chầu đàn dựatrên cơ sở của điệumúa chầu thuông.
Múasluông, sluông, theo nghĩa hẹp, chỉ những người thạovềđườngthủy; theo nghĩa rộng, là quân của ông, bà Then, những phu phen chuyên phục dịch, chuyên mang vác gồng gánh,có nhiệm vụ dẫn đường và đưa các vị thánh, quan... quasông an toàn. Các động tác múa trong sluông: khao sluông, xuôi sluông, chèo thuyền... biểu hiện những con người laođộng, có tính chất chắcchắn, khỏe khoắn.
Bên cạnh đó, múasluông cònmang ý nghĩa tạ ơn, tạ nghĩanhững người đã đưa giúp lễvậtqua sông, quabiển.
Múa tán hoa, còn gọi là điệu múa tán bióoc, nghĩa là tiễnhoa về rừng, hay tiễn hoa về trời, đây là điệumúakếtthúc mộtbuổi lễ. BàThenngồi giữa chiếu trải đầy hoa, ngườimúa trêntayđeo quả nhạc đi xung quanh chiếu. Điệu múa lúc nhẹ nhàng, lúc rộn ràng, bà con hưởng ứng reo vang mồi khi những bông hoa được tung lên. Họphấn khởi và nghĩrằng sự ấm no hạnhphúc mà họ có được là nhờ sự ban phát hương hoa của mườngrừng, mường trời. Bởi vậy, điệu múa tánhoa là cáchmàbà Then và dânbản trả lạihương hoa về với cội nguồn, với lòng thành kính và biết ơn.
Các đạo cụ sử dụng trong điệumúa Then Trong các điệu múa Then của đồng bào Tày, những đạo cụ như quạt, đàn, quả nhạc, đàn tính thường được sử dụng để phụhọa và hỗ trợ cácđộng tác múa.
Quảnhạcvừalà nhạccụ,vừalàđạo cụ múa của ngườiTày.Quả nhạc đượccấu tạotừchấtliệu đồng, bên trong cóhạt để khi lắc rung sẽtạora âm thanh.
Nhạc cụnày chủ yếutạo ra tiếttấu, nhịp điệuvà thực hiện chức nănggiữ nhịp, tạo nên sắc thái cho các điệumúa. Người múa dùng bàntay để bậtnhạc, với sức bật chắc, gọntạo ra âm thanh, nhịp chuẩn khác nhau của từng động tác. Tiếng quả nhạc rung lên
theo tiết tấu chùmba (nhịp 2/4), nghe vui tai, làm cho người múa thêm phấn chấn, hào hứng và lôi cuốn người xem.
Quạt được sử dụng trong múa vui chơi vàmúa tín ngưỡng của người Tày. ơhaihình thái múa khác nhau chiếc quạt đượcngười múa sử dụng vớinhững tínhnăng và sắcthái biểu cảm riêng. Chiếc quạtgiấy trong điệu múa chầu quạtđược sửdụng rất linhhoạt, lúc thì che ngực, lúc lại che mặt, khithì dựng bên vai hoặc nằmdọctrên cánh tay, tạo một phongcách múa sôi nổi nhưng thấmsâu vẻhuyền bí trong nghi lễ cúngtế, cầu đảo. Chiếc quạt giấytrongmúa vui chơi cỏ luật động và tạo hình khác hẳn với múa quạt trong tín ngưỡng. Người múa cầm nan quạtđóng vào và xoẹtmở ra, bật nảy đầu quạt sang phải sang trái, nânglênphối hợp vớichân nhảy sệt, dập gót và tiết tấu múachùm banhanh, tạo không khí phấn khởi, vui tươi.
Người Tày sừ dụngđàn tính với hai chứcnăng chính: vừa lànhạc cụ, vừa là đạocụ múa.Tínhtạo hình trong nghệ thuật múa của dân tộc Tàyđược khắc nétrõ hơn thôngqua các độngtác múa với cây đàntính. Người múacầm đàntrongcác tư thế dâng đàn, đuđàn, lượnđàn, đẩy đàn... bái thánh, kết hợpvớiâmnhạc chậm,thể hiện sựcung kính, trang nghiêm.
Kỹ thuật trong múa Then Tày
Động tác chủđạo phần chân là chân nhảy dập gót tại chỗ, nhảy xệt, chân nhảy nhỏ, nhún xoay gối chuyển hướng từ bên này sang bên kia hoặc từ từ ngồixuống và từtừđứng lên.
NgườiTày thườngxuyên sửdụng đạocụ khác nhau để múa. Họ sử dụng đôibàn tay khéo léođể đóng,mở, bật, giật, xoẹtquạt... một cách sẳc gọn và linh hoạt. Kỹ thuật múa đạo cụđàn và quạt với hai chân quỳ gối, ngồi khoanh tròn,nghiêng vai co chân sát người lăn về một bênvà lăn liên tục trên vòngtròn đòi hỏi người múa phải bỏ nhiềucông sứcluyệntập mớithực hiện tốt.Người Tày thường múa theo đội hình vòng tròn với các hình thứcmúa 1 người (bà Then múatrong khi hành lề), múa 2 người (múachầu quạt đôi),múa tậpthể (múa trong các ngày lễ hội).
Phong cách múa dân tộc Tày mộc mạc, hồn nhiên, yêu đời. Với lối múacó những điểm nhấn dừng, giật, nẩy rõ ràng, dứt khoát nhưngbên trong vần giữ được nét thâm trầm, duyên dáng, khéo léo của thiếu nữ Tày. Sự linhhoạt,dẻo dai, nhanhnhẹn
s
Tháng 8-2022số 506IMÚA
nhịp nhàng và tương trợ lẫn trong phần múa quả nhạc và
ràng.
cho lời ca, lời cúng làm cơ sở vào tiếttấu của nhạc điệu, ý các bài Lượn, bàiThen, bàica
tự cảm nhận và thảhồn theo
, điệu múa để làm rõ nghĩa ian khác nhau). Do hạn chế
Then thường diễn ra trong bàn thờ, trên sàn nhà, nên múa dàirộng, nhảy cao, các của họ thể hiệnkhi VI ra múa,vừa hát, vừa đánh đàn hay xoóc nhạc (bật nhic). Tấtcảhoạt động cùng diễn ra một lúc, phối hợp
nhau. Hầu hết động tíc
múa quạt được sử dr ng tiết tấu chùm ba của nhịp 2/4. Tiết tấu âm nhạc nàykhi kết hợp với luật động múa sẽtạo nên điểm r hấn chođộng tác và mangđến khôngkhí sôi nối, rộr
Nhạcđiệu làm nềr chocác điệu múa, tùj' nghĩa của lời ca trong cúng tế mà người múI một cách ngẫu hứng.
2. Tính tôn giáo,lín ngưỡng trong múa Then Người Tày múa Then trong các nghi lễ tín ngưỡng dân gian. Mối quan hệ giữa bà Then và người thưởng thức (rlối quan hệ giữa trần thế với thế giới tâm linh)ma Ig tínhướclệ cao(thôngqua những bài hát, lờiCí
không gian và thời gi bởi không gian, mút phạm vi hẹp, ở trước không có các động tác
nghệ nhân đã sáng tạo những độngtác ngay trên mặt sàn. Với tư thếq lỳ, ngồi bệttrên hai đầu gối, phần thân trên và tay
nhiêu kỳ thuật như: ( lưng về sau sát đất, c quay lượn một vòng liên tục... mang đến không kém cao trào
hayquay như cơn lốc trên các tuyếnmúa...
Trong tín ngưỡng Jhen, các điệumúa được diễn racókhi được thựchiệ 1
múa có thể vừa thực lành nghi lễ, vừa khấn tụng hoặcvừa hát,vừa múí
ra khỏi nghi lễ thành mộtbài, một tổ hợp động tác haymột động tác múa 1 iêng. Nhưng dù vớihình thức nào, múa Then vần là nột thànhtố nổi bật,hấp dẫn và lôi cuốnnhấttronị
Cùng với các thủ tục phương tiện để chuyển1 theo đúng trình tự của trong lễ hội, góp phần
nội dung,ý nghĩacủatimg lễ hội mộtcách sinh động hấpdần và sángrõnhất.
Nghệ thuật múa TI I
trọng, làmột trong nhí ng thành tố chínhkhôngthể được khai thác triệtđê với c ái rạpvề đằng trước, bẻ uốn
aylượn mộtvòng và tiếptục trả về hoặc đảo người quay 1 không khí sôi động cũng n rưnhữngbước nhảy baylên
đanxen trong nghilễ,người .. Có lúc múa lạitách riêng
tín ngưỡng của người Tày.
hành lễ, ngôn ngữ múa là tải nội dung của mọi lớp lang
các nghi lề lần lượt diễn ra đáng kể trongviệc biểu đạt
ienluôn giữ một vị trí quan
thiếu của lễhội. Múa là linh hồn của lễ hội! Với sự dẫn dắt củacác điệu múa qua từng nghi lễ,múa không chỉ làm cho nội dung, ý nghĩa của lễ hội càng thêm sáng tỏ, mạch lạc, mà còn làm cho không khí của lễ hội trở nên cuốn hút hơn...
Ngược lại, chínhlễ hội cũng là môi trườngđểbảo tồn, gìn giữ những điệu múa cổ truyền cùa đồng bào Tày nói riêng vàbảnsắc văn hóa dân tộc Tày nói chung.
Múa Then có liên quan đến văn hóa truyền thống,tôn giáocủa người Tày. Do đó, biểu hiện của múaThen dường như là biểu hiện niềm tin vàonghi lễ tôn giáo, lưu giữdi sản của điệu múa banđầu, gần giống như điệu múa cổ đại thờ thiên nhiên, Tôtem. ĐiệumúaThenbắt nguồn từnghilề kỳ đảo, nghi lễThen - sinh hoạttín ngưỡng củangười Tày, nên nócó tính chất hiếntế tôn giáo rõràng.Nólà sản phẩm thiêng liêng, bí ẩn tôn giáo, thần thánh, thể hiện niềm tin vào tín ngưỡng,tôn giáo của dân tộc. Ngoài nghi lễ tôn giáo, múa Thencòn mang yếu tố văn hóa, xã hội. Không những các đạo cụ dùng trong các điệu múa Then là các vật dụng sử dụng trong sinh hoạt thườngngày của người Tày, mà động tác của múa Then còn xuất phát từ các hành động bắt chước lao động và săn bắn trong cuộc sống hằng ngày của con người,nên nó là một phần của văn hóa truyềnthống. Thông qua các điệu múaThen, chúng tacóthểhiểu được địađiểmtrình diễn và nội hàm văn hóa của ngườiTày. Có thếnói, trong quá trìnhkế thừavàpháttriến, múa Thenđã tích hợp những tri thức, tínngưỡng, phong tục...
củavănhóa truyền thống và cũng đã biến đối cho phù hợp với tình hình xã hội hiệnnay ■
H.K.A
Tài liệu tham khảo
1. Lè Ngọc Canh, Khái luận nghệ thuật múa, Nxb Văn hóa thòng tin, Hà Nội, 1997.
2. Lê Ngọc Canh, Múa tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1998.
3. Ngọc Canh, 100 điệu múa truyền thống Việt Nam, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2001.
4. Hoàng Tuấn Cư, Hoàng Hạc, Nguyễn Thanh Huyền, Then Tày, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2012.
5. Ngân Quý, vấn đề kế thừa và phát triển múa dân gian Việt Nam, Hội Nghệ sĩ niúa Việt Nam, Hà Nội, 2007.
SỐ 506 Tháng 8-2022
