CHAU BAN TRIEU NGUYEN
NHUNG CHUMG CUT UCH SUT - PHAP LY VE CHU QUYEN CUA VIET NAM DQI VflTl HUANG SA-TRU&NG SA
(Tiep theo vd het)
PHAN HUY LE"
3. Li^c litdng t h a m gia d o a n k h a o s a t Liic liidng quan ly Hoang Sa tnide day chu yeu la doi Hoang Sa kiem quan ca doi Bac Hai. Doi Hoang Sa nay thcJi chua Nguyen thudng co 70 ngiiSi (19), do Cai d6i dting d^u, lay ngilcli xa An VTnh 6 ngay vung CLia bien Sa K^. Doi BSc Hai lay ngUcfi thon Tfl Chinh 6 xa Canh Difdng thuoc Binh ThuSn. Ho la nhGng ngUcfi dan chai ven bi^n, tUng dung thuyen ra vao danh b5t ca tr§n ngii triicfng Hoang Sa-TrUdng Sa, rat am hieu thcfi tiet, thuy trieu, gio bao va co nhieu kinh nghiem di bien. Ho dUdc miSn cac loai tien thue vk dUdc cap gia'y phai di
\km nhiim vij ciia nha nUdc. Ho thuong mang theo lUcJng thuc du an trong 6 thang, nhan gia'y sai phai vao thang 2, ra di khoang thang 3 va thang 8 trd ve trUdc miia mUa bao. Tr§n dao, ho bat chim, ca, cac loai hai san d l song va lam nhiem vu quan ly, khai thac hai san. thu lucfm cac via khi va cua cai cLia nhflng tau thuyen bi dam de lai. Khi trd ve, ho phai vao ciia Thuan An de'n kinh thanh Phii Xuan de nop, dUdc gifl lai va dem ban mpt so san vat, linh bang trd ve que
(20). Theo che do tuyen chon va sii dung nhu vay thi doi Hoang Sa thUc ra la mot doi dan phu CO to chiic lam nhiem vu cong sai ciia nha nUdc, gan nhU mot thfl dan binh.
Sang thdi Nguyen, Iiic d i u doi Hoang Sa sdm duoc to' chflc lai va tiep tuc tham gia boat dong nhu mot luc lUdng dan binh.
Nam 1816, nha Nguyen bat dau dieu thiiy quan tham gia khao sat Hoang Sa. Chu trUdng mdi ciia nha Nguyen la diing mot bo phan quan doi thudng trUc cua nha nUdc, cu thg' la thiiy binh va ve Giam thanh, lam luc lUdng chii yeu cung vdi dan phu tien hanh cac boat dong khao sat.
To chflc quan dpi cua nha Nguyen qua nhieu lan thay doi va ndi chung dUdc qui dinh chat che dudi trieu vua Minh Menh.
Quan doi thudng true d kinh thanh gom Than binh bao ve nha vua. Cam binh bao ve cung ca'm va Tinh binh bao ve ca kinh thanh. Trong Tinh binh cd Kinh ky thuy sU la cac ddn vi thiiy binh va ve Giam thanh.
Thuy sU gom 3 doanh, mdi doanh 5 ve, moi ve 10 doi, mdi doi 50 ngudi. Chi huy ddn vi doi cd 1 Cai ddi (chanh ngu phim), 2 Ddi
• GS. Dai hoc Quo'c gia Ha Ndi
Rghien curu XJch s^. so 8.2Q14 trUdng (chanh th^t pham) va 2 Ngoai iiy
doi trudng (21). Chdu bdn va Dgi Nam thiXc luc ghi chep mdt so trudng hdp dieu thuy binh 5 kinh t h a n h di khao sat Hoang Sa nhU: Cai dpi Ph^m Van Nguyen nam 1835 (Chdu bdn 7, 8), Chanh ddi trudng sua't dpi thuy quan Pham HQu Nhat (DNTL, T.4, tr.867), thiiy sU Sua't dpi Pham Van Bidn (Chdu bdn 12) nam 1836; thuy sU Pham Van Bi^n (Chdu bdn 11), thuy sU Sua't dpi Pham v a n Bien (Chdu bdn 12), nam 1836;
thuy sU Sua't dpi Pham Van Bien (DNTL, T5, tr. 164) nam 1837. Day la nhflng ddn vi thuy binh cd'p dpi do Cai ddi hay Dpi trudng chl huy, trong mpt sd' td Chdu bdn ehep rd
"do Kinh phai" (Chdu bdn 11, 12) tflc do trieu dinh dieu ddng tfl kinh thanh den, chfl khdng phai lay thuy binh cua tinh.
Vd Giam t h a n h liic dau vd'n la dpi Tuan thanh do Giam t h a n h phd sfl cai quan de bao vd t h a n h Gia Dinh. Sau khi trieu Nguydn t h a n h l i p , dd'i lam ve Giam thanh gdm mdt sd' dpi T u i n t h a n h , b kinh t h a n h va mpt so' tiinh. Nam 1804, ve Giam thanh d kinh thanh dUde xep vao tinh binh va nam 1823 eho thudc vao Hd t h a n h binh ma, chuyen ve dd ban vk chi bao each thflc xay dung (22). NhU vay la ve Giam t h a n h da chuyen doi chflc nang t h a n h mot td' ehflc mang tfnh ky t h u a t chuyen ve do dac, lap ban do va ban ve xay dung. Vi vay trieu Nguyin da dieu mot so' nhan vien ve Giam thanh t h a m gia cac dpi khao sat Hoang Sa de do dae dudng bien, do dac va ve ban dd cac dao. Chau ban cdn ghi ten mot so' nh^n vien cua ve Giam t h a n h nhU Tran Van Van, Nguydn Van Tien, Nguydn v a n Hoang (Chdu ban 7), TrUdng Viet Soai (Chdu bdn 11). Rieng TrUdng Viet Soai, trUdc da tflng la Dd'c bien trdng viec luyen thud'e sung bi phat "tram giam hau"
(tdi chem nhung eho giam chd xet), roi eho di "hieu Itie" (lam de chupc tdi) xay thanh
Gia Dinh, di khao sat Hoang Sa nam 1836. Soai da khao sat 11 bai cat va dao, nhUng do ve ban do khdng dUdc chu dao, bi phat cho ve lam linh ve Giam thanh de sau nay di "hieu luc" (Chdu bdn 12). Nam 1838, theo ldi tau cua Bp Cdng, edn dieu ca n h a n vien Kham thien giam tham gia khao sat Hoang Sa (Chau bdnl3) (23).
Thdi Nguydn, viec quan t r i e thdi tiet da c6 mpt so tien bp, ngoai tda Kham thien giam d kinh t h a n h , cac t i n h da phai ghi nhat ky mUa gid, dfldc ca'p bon bang sanh de do nUdc mUa, h a n thfl xich de do dp nong lanh... Khdng rd n h a n vien Kham thien giam dUdc phai di khao sat Hoang Sa c6 dfldc giao nhidm vu quan trac thdi tiet khdng va ke't qua the nao?
Vao d i u thdi Nguyin, dpi Hoang Sa van gifl vai trd quan trpng. Nam 1803, vua Gia Long sai Thu ngii eiia bien Sa Ky la Cai ed Vii Van Phu chieu md dan ngoai tich lap lai ddi Hoang Sa. Theo dd, doi Hoang Sa lay tfl dan xa An Vinh va do Thu ngii cL(a Sa Ky td' chflc. Thu ngfl la chflc cai quan cac eiia bien, cdn goi la exta tan, ed ddn binh ddng gifl. Ciia Sa Ky la etta sdng Sa Ky, mot trong nhflng ciia bien ldn ciia Quang Ngai va dac biet co vi tri gan dao Ly Sdn hay Cu lao Re, ndi thuyS'n be ra vao danh ca, budn ban va cung la con dudng bien g^n nha't ra Hoang Sa. Dgi Nam nhat thd'ng chi mieu ta eiia bien Sa Ky: "d phia ddng nam huyen Binh Sdn, cOa bien rpng 145 trUdng (580m), khi nfldc len sau 6 thflde (2,4m), nfldc rdng sau 5 thudc (2m) (24), cd ghd'nh da cao n6i len mat nude, trdng nhU hinh ngfldi dflng. Sau nay cd ngUdi vinh them eanh Thach ki dieu t^u (Lao cau ghenh da), thanh 12 canh dep d Quang Ngai". Cach 12 hai ly la dao Ly Sdn, cd cfla bien Ly Sdn dUdc midu ta; "Cfla bien Ly Sdn d huyen Binh Sdn, dd'i dien vdi cfla Sa K^. Bd'n phia deu c6 da
Chfiu b ^ trieu Rguyen..
ngdm ghenh da, thac da, thuyen di phai tranh. Khi trudc cd ddn tr^n gifl, nay da bd. Tfl cuta bien Sa ky, thuyen di t h u a n gid de'n ciia Ly Sdn, het 5 khSc" (25).
Sau khi tai lap, nam 1815 nha Nguyin ''sai bpn Pham Quang Anh thude dpi Hoang Sa ra Hoang Sa tham dd do dac thuy trinh"
(26). Nhung tfl nam 1816, thuy binh da tham gia va sau dd, thuy binh cung ve Giam thSnh ciia trieu dinh gifl vai trd chu lUc va tuy theo nhu cau tflng ddt khao sat, huy ddng thdm Iflc lUdng dia phfldng theo che dp dan phu va thud thuyen. Chau bdn cho biet cu the ve 4 doan ra khao sat Hoang Sa vdi cac thanh p h i n nhfl sau:
Nam 1834 doan gom 3 thuye'n gpi la
"chinh thuyen" tflc loai thuyen ldn d l di xa hay chien da'u, dUdc dieu ddng theo td "tfl"
cua Bd Binh thUc hien td "sac" eua nha vua.
Trdn 3 thuyd^n nay cd phai vidn cua tri^u dinh va thiiy binh thudc bien binh cua kinh thanh. Thdm vao dd la 3 thuyen giao cho tinh Quang Ngai thud thudc loai nhanh nhe dUde tu bo c£n t h i n cflng cae loai vat ki^n dem theo. Mdi thuyen cd 8 thuy thu, cdng 24 ngUdi la "dan phu mien bien am hieu thanh thuc dudng bien". Trong sd dd, c6 Dang Van Xiem ngUdi phudng An Hai huyen Binh Sdn dam dUdng lai thuyen (da cdng) va danh sach thuy thii trong dd cd 3 ngudi phudng An Hai, An VTnh la Pham Vi Thanh, T r l n Van Kham, Nguydn Van Manh. NhU vky doan khao sat Hoang Sa nam 1834 gom 6 thuyen, trong do cd 3 thuyen ldn cua trieu dinh chd phai vien ciing thiiy quan dieu tfl kinh thanh va 3 thuyd'n thue cflng dan phu, thuy thii, ngudi lai thuyen do tinh Quang Ngai dieu ddng (Chdu bdn 6).
Nam 1837, doan khao sat gdm 4 thuyen do tinh dieu ddng: 2 thuyen cua Quang Ngai va 2 thuyen cua Binh Dinh. Thanh
p h i n cua doan gom Thiiy su Pham Van Bien, ngfldi hUdng dan Vii Van Hung, ngudi lai thuyan LUu Dflc True, nhan vien ve Giam thanh TrUdng Viet Soai va thuy binh, dan phu. Cfidu bdn 12 chdp "phung chieu"
ghi "binh dinh 22 ten, [trong dd] thuy sU 20 ten, Giam thanh 2 ten, dan phu 31 ten"
{Chdu bdn 11, 12). Sd* ngfldi trong doan cdng 53 ngudi.
Nam 1838, doan gom 4 thuyen trong dd CO "binh thuyd'n" cua kinh thanh va "dSn thuyen" cua Binh Dinh. Doan ed Thi ve, Kham thien giam, ve Giam thanh va thuy binh la luc lUdng eua trieu dinh (27) va
"dan thuyen" gom thuyen cua dan va dan phu. Ngudi hudng d i n la Pham Van Sdnh (Chdu bdn 13).
Nam 1838, doan gdm 4 thuyen, trong dd cd 2 thuyan ldn goi la "chinh thuyen" thue tai Quang Ngai va 2 thuyen ciia Binh Dinh.
Hai thuydn ldn dUdc midu ta cu the nhU sau.
Thuyen thfl nha't ciia Nguyin Van Chdm ten la Tin, sinh nam Binh Ngp, 53 tuoi, ngudi thdn Phd' An, td'ng Nghia Ha, huydn ChUdng Nghia, phu Tu Nghia. Thuyen mang "thuyd'n bai" so' 22, dai 2 trUdng 7 thudc (10,8m), rdng 6 thudc 7 tg^c (2,68m), sSu 2 thudc 2 ta'e (0,88m). Le thue hang nam la 20 quan tien.
Thuyen thfl hai cua Trln VSn Dflc, ten la An, sinh nam Canh TJ, 59 tud'i. Thuyen mang "thuyen bai" sd' 89, dai 2 trUdng 1 ta'c (8,04m), rdng 6 thUdc 7 ta'c (2,68), sau 2 thudc 3 ta'c (0,92). Ld thud' hang nam la 15 quan tien (Chau ban 16).
Thanh phan cua doan gdm "dan phu", phai vien cua trieu (finh.
Nhu vay doan khao sat Hoang Sa thudng 3, 4 thuyen, nhieu nha't la 6 thuydn, trong dd cd thuyen ciia nha nUdc va thuyen thud cua dan. LUc lUdng tham
Rghien curu Iiich sJr. s g 8.2014 gia cd bd phan "kinh phai" gdm phai vien,
thiiy binh, ve Giam t h a n h va "tinh phai"
gdm thuyan thue ciia dan va dan phu. Mdi doan sd lUdng ngfldi t h a m gia khdng ed han ngach, doan nam 1837 cd con sd cu the la 53 ngUdi. D i n phu khdng phai la lUc lUdng lao ddng ddn gian ma thudng lam thuy thu, ngUdi lai t h u y i n , ngudi hfldng d i n . Theo chd^ dp n h a Nguydn, hp dupc miln tien thue', dUdc cap tien gao va khi trd ve phai qua erta Thuan An len kinh dd khai ndp cic san vat t h u dUdc, trong do hp dfldc hfldng mdt phan va dUdc quyen dem ban. Ngoai r a dan phu cdn dfldc hfldng che' dp thudng phat ciia nha nUdc, thfldng dfldc flu tien thudng tien va gao. Nam 1837, Bp Hp tau tinh Quang Ngai da "phung menh chi tien va gao thue dan.phu phai de'n xfl Hoang Sa lam cdng vu" (Chdu bdn 10).
Nam 1837, tuy doan khao sat trd ve qua han va khdng dem ve" ban dd nen thuy sfl Pham Van Bien bi trach phat, edn binh va dan deu dUde gia an ban thudng: binh dupc thudng thdm mdt thang lfldng tien, dan phu dUde thudng tien 2 quan (Chdu bdn 11).
Sau hai lan dieu dpi Hoang Sa di khao sat nam 1815, 1816, trong cac Chau ban thdi Minh Menh, Thieu Tri khdng tha'y nhac dd^n dpi Hoang Sa. Ltle lupng khao sat dupc td chflc lai gdm thuy binh va nhan vien ve Giam t h a n h dieu ddng tfl kinh t h a n h va dan phu do tinh huy ddng.
Dan phu la nhiing ngUdi dan ven bien, am hieu va thdng thupc dfldng bien ra Hoang Sa, chu yeu v i n dan vung cfla bid'n Sa Ky va dao Ly Sdn, tinh Quang Ngai. Tuy nhien nha nudc eung dieu ddng ca cae vung ven bien lan can, trong dd may lan ndi den thuyen va dan phu tinh Binh Dinh. Trong Viet sH thong gidm ciidng mtic khdo liidc do Nguyin Thdng vie't vdi Ldi tUa de nam 1877, dua ra nhan dinh
cho rang dpi Hoang Sa t\t trUdc dd (tflc trfldc nam viet sach 1877) da bi "bai bd"
(28). Day la mdt n h a n dinh cd cd sd. Theo tdi, tfl nam 1816 n h a N g u y i n da cd chu trUdng thay dd'i t h a n h phan trong td' chflc Iflc lfldng khao sat Hoang Sa, la'y quan dpi ehu lUe lam t h a n h p h i n ehu yd'u, tuy luc dd dpi Hoang Sa van cdn va ke't hdp vdi thuy q u i n . Sau dd, chfla the xae dinh vao nam nao, nhUng chac ehan sang thdi Minh Menh thi khdng cdn tha'y dpi Hoang Sa.
Tuy nhidn c i n nha'n m a n h la ddi Hoang Sa du khdng cdn nfla nhUng t h a n h vien cua ddi Hoang Sa la cU dan vung cfla bien Sa Ky va dao Ly Sdn v i n cd mat trong cac doan khao sat Hoang Sa nhU nhiing dSn phu gifl vai trd thuy thu, ngUdi lai thuyen, ngUdi hudng dan va truyen thdng d5i Hoang Sa vdn khdng ngflng dupe nudi dudng va phat huy.
Dao Ly Sdn gom Dao Ldn cdn gpi la Cii lao Re va Dao Nhd cdn gpi la Cu lao Bd Bai.
Tfl lau mdt bp phan cU dan xa An Vinh da ra dao Ly Sdn sinh sd'ng, lap thanh 2 phUdng An Vinh, An Hai. Nam 1993, dao Ly Sdn tach r a khdi huyen Binh Sdn, lap thanh huyen dao Ly Sdn, gom 3 xa: An Vinh, An Hai tren Dao Ldn va An Binh tren Dao Nhd. Cfl dan trdn dao sd'ng bing nghe danh b i t ea ket hpp vdi trdng ngo, khoai, lac (thdi Nguydn phai ndp thue' dau lac) va g i n day them nghe trdng hanh, toi no'i tie'ng. Vung cfla bien Sa Ky va trdn dao Ly Sdn cdn luu gifl nhieu da'u tich cua d6i Hoang Sa tfl nhflng tU lieu quy ma cac ddng hp "hung binh Hoang Sa" nhfl ho Pham, hp Vu, hp Dang... cdn luu gifl den mie'u Hoang Sa hay Am linh tU, tuc le
"khao le the linh Hoang Sa", nhflng ngoi
"mp gid"... Dieu dd cho tha'y cfl dSn vung ct(a Sa Ky va dao Ly Sdn cd nhi^u cdng hien lien tuc eho boat ddng ciia ddi Hoang Sa keo dai tfl thdi ehua Nguydn, qua thcli
Chau bin hieu Rguyen..
Tay sdn den thdi d i u Nguyen va ca sau dd, khi dpi Hoang Sa khdng cdn nhimg hp van tham gia v^ cd nhieu cdng hien to ldn trong sfl nghiep khai thac bien va bao vd chu quyen tren Bien Ddng.
4. P h U d n g thiifc q u a n ly va thi^c t h i chu q u y e n
Qua t u lidu Chdu bdn ket hpp vdi Dgi Nam thUc liic, Dgi Nam hoi dien sd le, phUdng thflc hoat ddng quan ly va thflc thi chu quyen ciia nha Nguyen ra't phong phii va nang cao hdn h i n so vdi thdi trUdc.
Thdi han di vd ve
Q u i n dao Hoang Sa-Trudng Sa d gifla Biln Ddng cd nhieu gid bao nen trong dilu kidn ky thuat thii cdng, con ngUdi khdng thd' sinh sd'ng thudng xuydn trdn dao. Vi vay tfl kinh nghidm eua cfl ddn danh ca ven bid'n, thdi chua Nguyin da sdm xae lap thdi gian thich hdp nha't de ra khao sat Hoang Sa la khoang thang 3 thuyen ra dao va d lai dd cho den thang 8 am lich, trudc mfla bao td, trd ve, tfle trong mua hd • thu. Dd la thdi gian td't nha't cho hoat ddng cua con ngfldi tren vflng hai dao nay va cung phu hdp vdi thdi tiet va chd' dp gid de' di va ve. Che dp gid vflng ven bien va quan dao kha phfle tap. Ndi chung, trong mua he, gid mua tay- nam ehiem flu the' ra't thuan tien cho viec tfl ven bd ra dao, hUdng gid ddng, ddng-bac va bac ehi xua't hien vdi tan sua't tha'p. Vao mfla ddng, gid mua ddng - b i c ehiem Uu thd', kd't hdp vdi hudng gid ddng, ddng-nam, nam va tay - b l e (29). Vi vliy thuyen phai trd v l khoang thang 8, trfldc mua gidng bao va khi gid mfla tay-nam da yeu va bat d i u gid mfla ddng-bac.
Nhd kinh nghiem di bien day dan eua dfin chai ven bien Quang Ngai nen cac doan thuyin da vUpt qua sdng gid bien khdi
de di va ve an toan, nhUng khdng it hiem nguy do sfl tha't thUdng cua gid bao va thuyen nhd yd'u. Nam 1839, doan thuyen do phai vien Sua't dpi thuy binh Pham Van Bien cam diu, "bi bao sdng lam tan mat", dau thang 7 'luc tuc ve tdi kinh dd" (30).
Phai vien ndi nhd cd thuy t h i n cflu giup nen nha vua sai Bp L l lam le ta dn d ciia bien Thuan An. Qua nhieu the' he tham gia dpi Hoang Sa va lam dan phu di khao sat Hoang Sa, ngfldi dan vung ciia bien Sa K$, nha't la dao Ly Sdn den nay v i n liiu gifl trong ky flc nhflng hinh anh hiem nguy cua nhflng con ngUdi ra di khdng ma'y khi trd ve.
Tfl cfla Sa Ky hay dao Ly Sdn, hau he't cac tu lieu deu chep thdi gian thuyen ra dao ma't khoang 3 ngay 3 dem. Theo mdt sd' td Chau ban, tfl thang 2 b i t d i u edng vide.
chuan bi, dieu quan, thue thuyen, tap trung ve Quang Ngai roi chd gid thuSn se ra khdi. Thdi ban di va ve qui dinh chat che la thang 3 khdi hanh va thang 8 trd ve kinh. Qua thdi ban dd la bi phat. Nhflng eung CO nam gio khdng thuan cung phai chd va phai tau bao ve kinh. Vi du nam 1838, ea doan thuyen 4 chie'e da ehuin bi va CO mat tai Quang Ngai, binh thuyen cua kinh thanh ngay 21 thang 3, thuyen va dan phu ngay 3 thang 4, ngfldi hUdng d i n Pham Van Senh ngay 9 thang 4, nhflng phai vien nhan tha'y "tfl ngay 10 de'n 26 thang 4, gid ddng v i n thd'i, chfla tien ra khdi" (31) (Chdu bdn 13). Phai vien cua doan phai bao len tinh, tinh xem xet xae nhan rdi trinh ldn Bd Cdng de tau len nha vua. Nhung khdng rd vi ly do gi trong td Chdu bdn 14 ngay sau dd, ngay 6 thang 4 nhuan, Bd Cdng lai tau, doan thuyen da nhd' neo ra khdi tai cfla bien Sa Ky ngay 3 thang 4. Tuy ngay thang cd gi dd chua that khdp nhung hai td Chau ban cho tha'y viec ra khdi qua ban la bi kiem tra, xem xet rat
I^hien ciju XJeh sJr. so 8.2014 nghiem ngat. Cdn trd vd qua h a n thi trudng
hdp doan t h u y i n do Cai dpi Pham Van Nguyen chi huy nam 1835 trd ve qua ban, da bi Bd Cdng va Bd Hinh tra hdi, tri tdi va da bi each chflc, b i t gdng. Sau n h a vua xet thay Pham Van Nguyen tuy ve qua han nhung khdng phai vi tU ldi ndn gia an, tha danh ddn 80 trUdng va phuc lai ehflc cu (Chdu bdn 7, 8).
Khdo sdt, do dqc, ghi nhgt ky, ve bdn do
Viee do dac da dUdc thflc hidn tfl thdi chua Nguydn va d I u thdi Nguyen. Nhflng den thdi Minh Menh cong vide nay dfldc coi la nhiem vu trpng yd'u, dfldc to' chflc ehat che va dat n h i l u tidn bd. Do dac bao gdm do dp ndng sau cua dUdng bien va do do dai ngin, rpng hep eua eac dao, bai cat de' ve thanh ban dd. Cong vide nay vao dau the ky XIX, nha Nguyin tie'p thu dfldc mdt sd' ky thuat phUdng Tay va tid'n bd hdn trude.
Trong thdi gian xay dUng lue lupng d Gia Dinh tfl cudi thd' ky XIX, Nguyin Anh da thu nap dfldc mdt so si quan Phap, trong do cd SI quan hai quan, cdng binh. Hp giup Nguyin Anh ky thuat xay thanh kieu Vauban, do dac thiiy trinh. Thanh Gia Dinh xay dflng nam 1790 gpi la thanh Bat Quai la tda thanh xay theo kieu Vauban d i u tidn, sau dd dfldc md rdng eho thanh Ha Ndi va nhieu tinh thanh khac. Ky thuat do dac thuy trinh eung dfldc van dung trong viec do dac cac cfla bien gpi la ciia ta'n. Ridng ve hpa do thi nay con luu gifl dfldc hai ban dd dau tien do ngfldi Viet Nam ve theo ky thuat phUdng Tay; ban do Hodi Diic phu todn do do Le Dflc Loc, Nguyin Cdng Tie'n ve nam Minh Menh thfl 12 (1831) va ban dd Ha Ndi nam Tfl Dflc thfl 26 (1873) do Pham Van Bach ve va Sd Dia cha't Ddng Dfldng in nam 1916. Day la nhflng ban dd ve tren cd sd do dac tai thUe
dia va theo nhflng nguyen tae hpa dd phUdng Tay. Nhan vidn ve Giam thanh da n i m dUdc nhflng ky t h u a t mdi nay va dfldc nha Nguyin giao ve cac ban ve xay dUng cae kien true, t h a n h luy trong nUdc va dieu mpt sd' di khao sat, do dae, ve ban dd vung Hoang Sa.
Ydu cau do dac ve b a n do tfl nam 1836 dUdc Bp Cdng t a u len nha vua qui dinh rat cu the: "Khdng cfl la dao nao, hdn nao, bai cat nao, khi thuyen di den, cung xet xem xfl a'y chieu dai, ehieu ngang, ehieu cao, ehieu rdng, ehu vi va nUde bien bon ben xung quanh ndng hay sau, cd bai nglm, da ngam hay khdng, tinh hinh hiem trd, binh di the nao, phai tUdng t a t do dac, ve thanh ban do. Lai xet ngay khdi hanh, tfl cfla bien nao ra khdi, n h i m phUdng hudng nao di den xfl a'y, can cfl vao t h u y i n di, tinh fldc dfldc bao nhieu dam. Lai tfl xfl a'y trdng vao bd be'n, do'i thang vao tinh hat nao, phUdng hfldng nao, dd'i chenh chech la tinh h a t nao, phUdng hudng nao, each bd bien chflng bao nhieu dam. Nha't nha't ndi ro, dem ve, dang trinh" (32). Nhu vay la phai do dae chu vi, kich thflde cae chilu, dp ndng sau tflng hdn dao, bai cat, khao sat ca bai da ngam, tinh trang hiem trd va thuy trinh tfl c^a bien trong bd ra cac dao a'y, fldc tinh sd' dam. Ta't ea eac kd't qua do dac va hoat ddng eua doan phai ghi thanh Nhat ky. Han che' ldn nha't cua do dac va ve ban do thdi Nguyin so vdi phUdng Tay la ehUa bie't tinh kinh tuye'n, vi tuyen va xae dinh tpa dp.
Qua cae lan khao sat, nhan vidn ve Giam t h a n h do dac, ve mdt sd ban d6 Hoang Sa. Vi du lan khao sat nam 1838 cd phai vien eua Bd Cdng la Vidn ngoai lang Dd Mau Thudng va Thi ve Le Trpng Ba.
Khi trd vl, cac phai vidn dd bao eho Bo Cdng tau len: "Lan ndy da de'n dudc 25 dao
Chau ban trieu Rguyto...
ciia ba sd, trong dd hang nam da l l n lUdt d^n la 12 dao, chUa tflng den la 13 dao.
Theo ngudi hudng d i n Vu Van Hung thi toan bd xfl Hoang Sa cd 4 sd, l l n nay den dfldc 3 sd, cdn 1 sd 5 phia nam cac sd tren, khoang each kha xa, lai vi gid Nam thoi manh, viec den dd khong t h u a n tien, chd gid thuan thi mudn, ddi den nam sau lai den dd. Lai xem 4 ban dd dem vl, 3 bflc ve rieng, 1 bflc ve chung, dd'i chid^u thi chUa that minh baeh, eflng mdt ban Nhat ky ciing chua dUdc hoan thien, xin cho Bd t h i n hdi rd rang va sai ve lai eho hoan thien de tie'n trinh" (Chdu bdn 15). Qua td Chau ban nay, cd t h i tha'y sau nhieu l l n khao sat, nha Nguyin da di de'n mdt nhan thflc bao q u i t v l hai q u i n dao Hoang Sa- Trfldng Sa. Trong quan nidm Ifle dd, ca vflng hai q u i n dao nay goi chung Id "todn xd Hodng Sa " (M. '/S> ± W va phdn biet ldm 4 sd (E9 W, ba sd d phia Ble chac la quin dao Hoang Sa ngay nay v l mdt sd cich kha xa ve phia Nam, chic la q u i n dao Trfldng Sa ngay nay. Cac dao phia Ble trfldc day da di'n dUde 12 dao va l l n nay khao sat thdm dUdc 13 dao, cdng 25 dao.
Cdng vide khao sat dUdc ghi chdp thanh Nhat k j va l l n khao sat nam 1838 da ve dUdc 4 ban dd, trong dd ed 1 ban ehung va 3 ban dd rieng, c h i c la ehung cua 3 sd va rieng tflng sd. Day la dpt khao sat thanh cdng nen sau khi Bd Cdng dem ban dd tie'n trinh ldn nha vua da dUde vua Minh Menh khen thudng. Nha vua khen: "trai qua nhieu ndi, xem do tUdng ta't so vdi phai vien mpi l l n thi cd hdn" va thudng eho phii vien Dd Mau Thudng cung nhflng ngfldi tham gia ao va t i l n (33).
Ta't nhien cung cd trUdng hdp khao sat, do dae va ve ban do khdng dat yeu elu, hi phat. Vi d\i l l n khao sat niim 1835, nhan vidn v$ Giam thanh T r l n Van Tan, Nguyin
Van Tien, Nguyen Van Hokng vi ve ban dd khdng dUde rd rang, hi phat 80 trUdng, nhUng chuan cho tha {Chdn bdn 7). Lan khao sat nam 1837, nhan vien Giam thanh TrUdng Viet Soai khao sat dUde 11 dao va bai eat nhung ve ban do khdng ehu dao, cung bi phat cho ve lam Hnh ve Giam thanh {Chdu bdn 12).
Ngoai ban dd do nhan vien ve Giam thanh dac hpa, trieu Nguyen eung cd ban dd Hoang Sa do phUdng Tay ve. Vi nhu nam 1817 thuyen Ma Cao vao cfla bien Da Ning, dem ban do Hoang Sa dang t n n h va dUdc thudng 20 lang bae (34). Ban dd Dgi Nam nhdt thong todn do ve thdi Minh Menh, cd the nam 1838, the hien dfldng bd biln va hinh hai da't nfldc kha dung va tren dd cd hai quin dao Hoang Sa-TrUdng Sa ve thdnh mdt dai dao ghi la Hoang Sa, Van If Trfldng Sa. Da'y la nhan thflc td'ng hdp v l hai quan dao Hoang Sa-TrUdng Sa cua nUdc Dai Nam thdi Nguyin. Ra't tie'c la cae ban dd v l Hoang Sa, TrUdng Sa thdi Nguyin da bi m&'t va cho den nay chUa tim tha'y da'u ve't, ke ca trong kho Chau ban trilu Nguyen.
cdm moc gidi, dung bia mieu Viee elm mdc gidi con dUdc phan anh trong Dgi Nam thde luc chinh bien va tren td Chau ban sd' 9. Td Chau ban nay chUa tim tha'y trong kho Chau ban cua Trung tam LUu trfl Qudc gia I, ma dUdc chup tfl Microfilm eua Dai hpc Hawai va Dai hpe Havard cua My. Ban chup den t r i n g ed mpt so ehfl va doan bi md, khdng dpe dfldc nhUng ed the ddi chieu vdi ghi chep cua Dai Nam thde luc chinh bien de bo sung.
Td Chau ban cho bie't dpi khao sat Hdang Sa nam 1836 do Chanh dpi trUdng thiiy quan Pham HQu Nhat elm d i u . Binh thuyen tfl cfla Thuan An de'n tinh Quang Ngai. Bd Cdng tie'p nhan dfldc cdng van
10 Rghien cCtu Ljeh ai3r. so 8.2014 Ndi cac giao cho Bd nay ehuan bi mdi
t h u y i n 10 coc gd gpi la mdc bai, chuyen ga'p den Quang Ngai giao eho doan khao sat. Trdn Chau ban cd hai doan Chau phe:
mdt doan chfl nhd ben phai chfl mdc bai ghi kich thudc, dp dai, rdng, day ciia mdc bai bi md khdng dpe rd va mpt doan ghi:
"Thuyin de'n xfl nao tflc thi dflng cpc gd lam mde S fcJ ^i) H ffl H ^ ^ -1^ ^ : mp thuyen dao ha xfl tflc thu mdc vi chi) (Chdu bdn 9). V l kich thflde moc bai, Dg.i Nam tht/c luc chinh bien chep ro: Mdi cpc gd dai 5 thudc (2m), rdng 5 ta'e (0,20m), day 1 ta'c (0,04m). Tren cpc g5 khac sau ddng chfl to: "Minh Mdnh thfl 17, nam Binh Than, Cai dpi thuy quan ten hp la gi, phung menh de'n Hoang Sa do dae, de'n day lflu da'u. Hay tuan lenh" (0.^ ^ + i r ^ M $
^ lit: Minh Menh thap tha't nien, Binh Than, thuy q u i n cai dpi tinh danh phung menh van Hoang Sa tUdng dp, ehi thii luu ehi. Kham thii) (Chdu bdn 9) (35). Da'y la each cam moc gidi bieu thi chii quyen qud'c gia vdi nam thang chinh thflc cua vUdng trilu, hp ten quan chflc nha nUdc va cum tfl kd't thuc mang tinh quyin luc cua Hoang de "Kham thfl (Hay tuan lenh)".
Nha Nguyen cdn chu trUdng trdng cay, lap mie'u va dUng bia tren Hoang Sa. Nam 1833, khi nghe Bd Cdng tau "mot giai Hoang Sa trdi nfldc mdt mau, khdng phan biet dUdc ndng hay sau", "thuyen budn thfldng bi hai" nen sai c h u i n bi sang nam phai ngUdi den "trdng n h i l u eay", de "sau cay co'i to ldn, xanh td't, ngfldi d l phan biet, ngd hau t r a n h dUde nan mac can. Dd cung la viec ldi mudn ddi" (36). Nam 1835, lai cho lap mie'u va dflng bia tren Hoang Sa. Tai day cd mdt edn cat t r i n g , dupc mieu ta cay cd'i xanh um, ehu vi 1.070 trflpng, ten cu la nui Phat Tfl, phia tay nam trfldc day ed mie'u co vdi ta'm bia k h i c
4 ehfl "Van Ly Ba Binh" (mudn dam song yen). Bd ba phia ddng, tay, n a m deu cd da san hd thoai thoai, phia bac "giap vdi mgt con cat toan da san hd, sflng sflng no'i len, chu vi 340 trUdng (1.360m), cao 1 trfldng 3 thude (5,2m), ngang vdi edn eat, gpi la Ban Than thach". Chinh tai day, nam trudc vua Minh Menh dinh "dflng mie'u, lap bia"
nhflng vi sdng gid to chua lam dUdc va nam nay "mdi sai Cai dpi thiiy quan Pham Van Nguyen dem linh thd Giam thanh cung phu t h u y i n hai tinh Quang Ngai, Binh Dinh, chuyen chd vat lieu de'n dflng mid'u, each tda mid'u cd 7 trfldng (28ra).
Ben ta mid'u dUng bia da, phia trudc milu xay binh phong. MUdi ngay lam xong rdi ve~" (37). Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sii le eho bie't them bia da cao 1 thflde 5 ta'c (0,60m), mat rpng 1 thudc 2 ta'c (0,48m) (38). Nhu vay la tda mie'u xay nam Minh Menh 16 (1835) xky each tda mie'u cd' 7 trfldng tflc 28m. Mieu va bia cung ed gia tri nhu mdt thfl md'c chu quyin.
Thu lugm sdn vgt, cda cdi Viing Hoang Sa ed n h i l u san vat nhfl chim, ca, san hd, d'c, doi mdi, hai sam... mk Le Quy Ddn va eac sach dia chi da midu ta tfl the ky XIII-XIX. Hai q u i n dao nay lai la vung hiem yeu, cd nhieu bai cat, da ngam gay tai nan cho tau thuyen qua lai. Mot s6' tau thuyen qua day bi tai nan, de lai mpt so vu khi, cua eai cae loai. Tfl lieu cua thfldng nhan phUdng tay, eiia Cdng ty Ddng An Hi Lan, Cdng ty Ddng An Phap da ghi lai nhilu tai nan tren quan dao Hoang Sa, Trudng Sa. \ ^ vay tfl thdi chua Nguyin, doi Hoang Sa da thu lUdm dUdc mdt so'hda vki ma Le Quy Ddn qua so saeh eua mdt Cai dpi dpi Hoang Sa la Thuyen Dflc hlu, da ghi lai mpt sd hda vat thu dupc nhfl, nam Nham Ngp (1702): 30 hot (thoi) bac, nSm Giap Than (1704): 5.100 can thiec, nam At
Chau b i n M&u Rguyln...
Dau (1705): 126 hot bac, tii nkm Ky Sflu (1709) den Quy Ty (1713): moi nam chi thu dfldc mdt it doi mdi, hai sam, cung cd nam thu dupe khdi thiec, bat sfl, 2 k h i u sung ddng (39). Cdng viee khai thac dd dfldc tie'p tuc thdi Nguyin. Theo Chdu bdn 15, doan khao sat nam 1838 t h u dUdc 1 dai bae bang ddng, cac loai da san hd do, cac loai chim va rua bien. Rd rang ngudn t h u nay khdng ldn va tha't thudng ndn khdng phai la muc tidu chu ylu eua eae doan khao sat Hoang Sa.
Khi v l trinh bao tai kinh thanh, nha nfldc chi gifl lai sung dai hac, ciia cai quy, cdn cac san vat khac thfldng tra lai cho dan phu.
Citu hg thuyen buon nudc ngodi Hai q u i n dao Hoang Sa-TrUdng Sa vdi nhflng dao vk bai cat, bai da n g l m thUdng gay tai nan cho nhflng tau thuyen qua day. Dilu dd da dUdc ghi nhan qua nhilu tu Hdu tfl thdi chua Nguydn v l tfl lieu cua nfldc ngoai. Chau ban ghi lai mot sd trfldng hdp tau nUdc ngoai bi nan tai Hoang Sa da dUde chinh quyen nha Nguyin td' chflc cflu hd.
Cd 4 Chau ban ngay 27 thang 6 nam Minh Mdnh thfl 11 (1830) (40) ghi lai va mieu ta kha cu the mpt tau buon eua Phap bi nan d Hoang Sa. Theo ldi tau ctia Thu ngi; ctia bien Da N i n g tdn la Nguyin Van NgU thi day la mdt t h u y i n budn ciia chii tau Phap ten la Dd-d-chi-ly, tai pho la Y- dda, chd mdt phai vien cua trilu dinh la Le Quang Qu^nh, di sang Lfl Td'ng tfle Luzon cua Philippines budn ban. Ngay 20 thuyin rdi bd'n thi ngay 27 tha'y tai phd Y-doa va 11 thuy thii trd v l tren mot thuyin nhe, cho biet ngay 21 t h u y i n qua phia tay Hoang Sa bi m i c can. nUde ngdp hdn 8 thudc (3,2m), cdn chii thuyen va phai vien dem 2 hdm bac eung 15 thuy thu len mdt thuyin khac di sau. Dudc tin, Thu ngU Da
N i n g da "lap tflc cho thuyen t u i n tilu d cfla tan mang nude ngpt ra bien tim kie'm"
(Chdu bdn 1, 2). Sau dd, Thii ngu cua bien Da Nang lai tau: "Than lap tflc dilu ddng va sfle cho thuyin tuan t i l u d cfla ta'n mang nude ngpt ra bidn tim kiem bpn phai vien, bao ve, dua hp ve cfla ta'n" (Chdu bdn 3, 4).
Ke't qua thuyen t u i n tieu da gap va dfla thuyin eiia ehu thuyin cung phai vidn va 15 thuy thu v l cfla ta'n, ngUdi va eua eai deu an toan.
Mdt trUdng hdp cflu hd thfl hai dUdc chep lai trong Dgi Nam thde luc, chua tim tha'y ChSu ban. Nam 1836, mpt thuyen budn cua Anh Cat Ldi di qua Hoang Sa bi mic can va vd d i m , hdn 90 ngUdi bam vao van thuyin trdi dat vao bd bien Binh Dinh.
Vua Minh Menh nghe tin, giao cho tinh than lo eho ndi tru ngu, ca'p tien gao, lai phai Thi vd thong ngdn den tham hdi, ban cho thuyen trUdng, d i u muc mdi ngUdi 1 ao doan vu hang mau, 1 quin vai tay, 1 ehan vai, ngUdi tfly tung mdi ngfldi 1 bp quin ao vai mlu, rdi sai phai vien da tflng sang Tay phfldng la Nguyin Tri PhUdng, Vu Van Giai dem hp den Ha Chau (41) cho ve nude.
Su eflu giup dd lam cho hp rl^t cam kich (42).
III. May n h a n xet td'ng htfp Tfl the' ky XVII, hai q u i n dao Hoang Sa, TrUdng Sa da la mdt bd phan ciia lanh thd Viet Nam va chinh quyen cac chua Nguyin rdi Tay Sdn da thUc sU nam quyen quan ly va thue thi chu quyen. Sang thdi Nguyin, eac boat ddng quan ly va thflc thi ehu quyin dd'i vdi hai q u i n dao nay dUdc td ehflc d i u dan va nang len mdt t n n h do mdi. Qua nghien cflu 18 td Chau ban ket hdp vdi nhflng t u lieu lich sfl dUdng thdi, cd the rut ra ma'y nhan xet mang tinh ke't luan sau:
Rghien cihi Ljch sJr. sg 8.2014 1. Do nhan thflc sau s i c ve vi the quan
trpng cua hai q u i n dao Hoang Sa, Trfldng Sa luc dd gpi chung la xfl Hoang Sa, la
"eUdng gidi trdn bien", "cfldng gidi trdn bien nude ta, xfl Hoang Sa la toi hiem yeu" ndn nha Nguyin nang edng vide quan ly va thUc thi ehii quyen ddi vdi hai quan dao nay len tam qud'c gia, dat dUdi sfl td' chflc va dilu hanh ciia trilu dinh do nha vua trflc tie'p chi dao va phe duyet. Dd la mdt n h i n thflc sau s i c va thai dd trach nhiem cao cua nha Nguydn ddi vdi chu quyen tren hai q u i n dao Hoang Sa, Trfldng Sa.
2. Lflc lfldng khao sat va thuc thi chu quyen chuyin tfl dpi Hoang Sa mang tinh dan binh sang quan dpi thfldng true eua nha nUdc lay thuy binh va vd Giam thanh do trilu dinh dilu ddng lam ehu luc, ke't hdp vdi che dp thue thuyen va dan phu lam nghe danh ca ven bien vung Quang Ngai va tinh lan can. Cfla bidn Sa Ky va dao Ly Sdn la ndi tap kd't lflc lUdng va xua't phat ciia cac cudc khao sat Hoang Sa, cung la ndi tuyen chpn dan phu lam thuy thu, lai thuyen, ngUdi hudng d i n .
3. Cac dpi thuyin ra quan ly va khao sat Hoang Sa thudng khoang tfl ba thuyen de'n sau thuyin gdm binh thuyen cua thuy quan va thuyen thue eua dan, dan phu, khdi hanh tfl thang 3, trd ve khoang thang 8 am lich, trUde mua mfla bao va di ve thuan gio.
Cac Bd Binh, Bd Cdng, Bp Hd va Npi cac cua trieu dinh cflng tinh Quang Ngai va lan can lo ehuan bi chu dao cae dpt khao sat va phai tau len nha vua phe duyet.
4. Npi dung quan ly va thfle thi ehu quyen bao gdm cae hoat ddng: do dac thuy trinh; do dac va ve ban dd cac dao, bai cat;
ghi chep Nhat ky; e l m cdt mdc ehii quyen;
trdng eay; xay mieu, dflng bia, t h u Ifldm cac san vat va cae thfl vu khi, eua cai do cac tau thuyen bi d i m de lai.
5. Che' dp dieu quan dpi va thue dan phu, t h u y e n cua dan eiing nhU thudng phat sau mdi ehuyen khao s a t dUde qui dinh rd rang, vfla nghidm k h i c de cao nhiem vu cdng sai, vfla Uu ai dd'i vdi binh linh, dan phu va nhflng ngUdi dat hidu qua eao.
6. Nhflng npi dung quan ly va thUc thi chii q u y i n n h u t r e n khdng chi phan anh tren Chau b a n ma ca trong n h i l u loai tu lieu khae, trong do ed cac bd chinh sfl, hpi dien, dia chi eua vfldng t r i l u va nhflng ban dd cd', nhflng bp sii cua tfl nhan. Ta't ca tao nen mot he thdng chflng cfl vflng chac v l chu quyen ciia Viet Nam ddi vdi hai q u i n dao Hoang Sa, Trfldng Sa thcli Nguyin. Trong hd thd'ng t u lieu dd, toi dac bidt nha'n m a n h gia tri va vai trd ciia Ch^u ban. Day la loai van thU mang tinh qud'c gia cd da'u "Ngfl phd", "NgU lam"
m l u dd -cua hoang de' n h a Nguyin cung cac loai da'u a'n eiia hoang de' va cac cd quan cua t r i l u dinh, ciia chinh quyin cac ca'p. Ban t h a n Chau ban la nhflng van ban mang tinh phap ly cao nhd't cua qudc gia theo che' dp quan chu tap quyen. Vi vay nhiing td Chdu bdn trieu Nguyen mang ngi dung ve cdc hogt dgng qudn ly vd thuc thi chu quyin cua Viit Nam doi vdi hai qudn ddo Hodng Sa, Tri/dng Sa Id nhUrig chUng cU mang gid tri kep, uii'o lich sit, vita phdp ly, nhiing chitng ct? co site thuyet phtic cao vd khong the tranh cdi.
Chau pan tneu ttgiiyen...
I'ji-
«
2
%
p
/i
^
A,
>-
H
•1.
a.
its'
*.
•\* - *5-
4^ rtr ft
t
-i!r
fc
)4) Chau ban 10 (1 va 4/4 tb)
. ^ -K ^ ^
;SL >fr
fi- ,. -*- -w 4>-
t <
•f.
A
y i - M
t
• J
•%
A
.«
; f ^
• S : .
1-
%
- i f
i * .
•*
.*
tf
">
'S
•«.
*
.A.
• ' IC
*
*
*
-p Hf
t K
*>
41
^
i^vfiy * ^
«
as -y
-^ 1*-
5**
-g' *-
3 ^:
1?^ t****
» ' - tChau ban 11 (2 td)
ftgluia elhi Mch s&. s o 8.2014
1 'M a i
•S i-y
•^
-T
«t t t .
*
-t-
?t-
A
^
1 ifL•i,
-*
-.K.^' -)
.ft.
'iC .ii~
'?
A.
-?
f.
K
A
*
j r d. iif * j
*?= a t . yK. j ^
37 *
4.r-
7>J ^ P.'t.
*-
s r y . p. ^.'.^,- :*-
«
JP«
»T
JS.
»A
« t
Chau ban 12 (2 tft)
4^
:'k ":•+ -5-
/*
.d
-'^
.^>^-
•r 1
- 1
-_>_
" f „
-•''<.
' i '
/>-,
^vX,
,^f.
;'i -%
• ' . ' • ^ -7.[->
Chau ban 13 (2 t&)
Chau bAn hl&u Ttgay&a...
• ^
- *
>
i*M
^-.
UI
- r-
j>i-
S'.
- i - i.'V
.y.'j)
**'.
ilL
•tr
'\
*- .*- .';,;
f
Chaubanl5(2t&)
1 s ; » ; i
-I-
n
t^
1-4J i
Chau ban 16 (3 til)
Rghien eini Lieh sii'. s6 8.2014
. 1 "
A
- * • !
. «»
I s 5 g « 5
i S 2-
f t t a s t
« «- A
» « S A-4 I
; 11 if
A .
«
• t*.
J*.
*(.
» 1
5 : ii£ i>^
i t
=^ ^ « 1 Chau ban 18 (2 tor)
CHU THICH
(19). DNTL, sdd, T. 1, tr. 222; Le Quy Don, PhU bien tgp luc, sdd, T. 1, t r . l l 9 .
(20). Le Quy Don, Phu bien tgp luc, sdd, T. 1, tr. 119-120.
(21). KDDNHDSL, sdd, T.9. tr. 17, 201;
DNTL, sdd, T. 2, tr. 923.
(22). KDDNHDSL, sdd, T.9, tr. 205-207.
(23). Cau van n h u sau; ' T h i ve Kham thien Giam t h a n h c^p thiiy su binh thuyen" {Chdu bdn 13). Co t h i hieu va cham cau n h u sau: "Thi ve, Kham thien, Giam t h a n h cap thiiy sU binh thuyen" nghia la: Thi ve [ciia Bo Cong], Kham thien [giam], [ve] Giam t h a n h va binh thuyen thuy quan.
(24). Ddn vi do chieu dai thdi N g u y i n la thUdc luc dau dat thu6c rieng, tU nam Gia Long thif 9 (1810) trcl lai thu6c thdi Le, 1 thudc = 0,40m. 1 trUcfng = 10 thudc = 4m.
(25). DNNTC, sdd, T . l , tr. 422-423. Quang Ngai CO 5 ciia bien la: cila Sa Ky la ciia song Sa Ky, huyen Binh Sdn; ciia Thai Can la cfia song Tra Bong d^ r a Vung Quyt hay Dung Quat, huyen Binh Sdn; ciia Dai {hay Co Luy hay D^i Co Luy) la ciia song T r a Khiic va song Ve, huyen Tu Nghia; ciia My A la ciia s6ng T r a Cau, huySn Mo Dflc nay la h u y e n Dflc Ph6' va cfla Sa Huynh la ciia dam Nudc Man, huyen Dflc Pho.
(26). DNTL, sdd, T . l , tr. 922.
(27). Cau van nhU sau: ^ S t f e S S : K a * S S * sa : Thi ve Kham thien Giam t h a n h cSp thiiy sU binh thuyen..." (Chau ban 13). Co the hieu la: "Thi ve, Kham thien, Giam t h a n h cSp thiiy sU binh thuyen" nghia la: Thi ve, [Bo Cong], Kham thifin [giam], (ve] Giam t h a n h va binh t h u y i n thiiy quan.
Chau bim fri^ Rguyen... 17
(28). Nguyen Thong, Viit sd thong gidm ciMng muc khdo lupc, Nxb. Van h6a-Th6ng tin, Ha Noi, 2009, tr. 138.
(29). Uy ban N h a n dan huyen dao Hoang Sa, Ky yi'u Hodng Sa, Nxb. Thong tin va Truyen th6ng. Ha Noi, 2014, tr. 21-22.
(30). DNTL. sdd, T. 5. tr. 532.
(31). Chau ban 13 bi mlit mot chfl vk thieu net motchfl: ... S E3 ^ S) + a ^ — + y^ 3 M [ a ? l [ 7 I ® M ^ Hk # : . . . tfl tfl nguyet sd t h a p n h § t chi n h i t h a p luc nhSt, ddng [phong?] [
? ] phat, vi tien phong dfldng. T a m dich nhfl tren.
(32). DNTHL, Sdd, T. 4, tr. 867. Noi dung tUdng t u cung dUdc chep trong KDDNHDSL.
Q.221-26b.
(33). DNTHL, Sdd, T. 5, tr. 355; xem them KDDNHDSL, Q.194-7, 8a.
(34). DNTHL, Sdd. T.l. t r 950.
(35). c a u nay trong DNTL (T.4, tr. 867) chep nhfl sau: "Minh Menh thfl 17. n5m Bfnh Than, Chanh dpi trUdng sua't doi thuy q u a n P h a m Hflu Nhat, vang m?nh di Hoang Sa trong nom do dac, d^n day lflu lai nhflng chfl nay" (BJ ^ + "t ^
^ $ 7 K ¥ i E m. & 'V: m t& '^ B m
Minh Menh th^p t h a t nien, Binh Than, Chanh doi trudng sua't doi thiiy quan Pham Hflu Nhat vang Hoang Sa tUdng d6, chi thfl lUu chi dang tU)
(36). DNTL, Sdd, T.3, tr. 743.
(37). DNTHL, Sdd, T. 4, tr. 673; xem them KDDNHDSL, Q.154-4b.
(38). KDDNHDSL. Q.207-26a.
(39). Le Quy Don, Phd bien tap luc, Sdd. T.l, tr. 120.
(40). Trong 4 van ban ghi cflng ngay 27 thang 6 nam Minh Menh thfl 11 (1830):
Ban 1 la n g u y e n b a n co dii d a u va chfl C h a u phe "Lam" (Da xem) va da'u "Ngfl t i l n chi bao"
Ban 2 la ban do Npi cac sU vu Thi lang la Ha Tong Quyen va Trfldng Dang Qu§' phung sao tfl ban 1 gfli cho thuyen buon, chfl Chau phe "Lam"
ch6p lai bang mflc den.
Ban 3 la nguyen ban cung co du da'u va chfl Chau phe "Lam" (Da xem) va da'u "Ngfl tien chi bao".
Ban 4 la ban sao tfl ban 3 gfli cho thuyin buon nhfl trfldng hdp ban 2.
(41). Ha Chau la Mien Dudi, the ky XIX chi vflng Nam Dudng quan dao tflc viing Dong Nam A hai dao ngay nay. ndi co t h i la Tan Gia Ba tflc Singapore hay Giang Lflu Ba tflc Batavia, nay la Jakarta, Indonesia.
(42). DNTL, sdd, T.4, tr. 1058. Xem KDDNHDSL. Q. 176-la. lb.