Doan Trieu Long. Cdng gido a QudngNgdi...
CONG GIAO P QUANG NGAI T f LICH S f DEN HIEN TAI
Boan Trieu Long*
J^di vih tap trung nghien cm qud trinh du nhdp vd ton tgi ciia Cong gido tren Jj viing ddt Qudng Ngdi Theo dp, vdi vi tri ndm giUa hai trung tdm Cdng gido xit Ddng Trong luc bdy gid Id Hdi An (Qudng Nam) vd Nuac Man (Quy Nhon) nen Qudng Ngdi dd ehung kiin su cd mat cua Cdng gido khd sdm - tie nhirng ndm ddu the ky XVII.
Nhiing xii hp dgo ra dai sam tren vung ddi Qudng Ngdi Id cdc gido xic nhu Cii Vd, Tdn Ldc, Binh Bdng, Phit Hpd, Chdu 6, Qudng Ngdi... Ddc biet, tir nhumg ndm giira the ky XVII, viing ddt Qudng Ngdi da cd 3 hg dgo hogt ddng khd sdi ndi do Id Birc bd An Chi, Thdnh gia Bdu Tdy vd Chdu Me. Bdi viel phdc thdo dien mao cita Cong gido Igi Qudng Ngdi hien nay. Bd Id mdt vimg ddt md so lugng ngudi theo Cdng gido rdt it so vol nhimg tinh thdnh khdc a miin Trung. Hien nay, vol chinh sdch cdi md cua Bdng vd Nhd nuac, Cong gido tgi Qudng Ngdi da cd dieu kien de phdt trien vd cd nhieu idng gdp to ldn idi vdi xd hpi
Til khoa: Quang Ngai, Cong giao, giao xit, giao hg, giao dan
Sau khi dat chan den va lap nen nhimg CO so truyen giao dau tien 6 Quang Nam va Da Nang, cac giao sT dong Ten nhu Buzomi, F. de Pina, C. Borri bat dau hoach dinh cho minh mgt ke hoach dai hon va quy mo hon; do la tien ra cac vimg dat lan can. De lam dugc dieu do, viec tao thien cam, dat nhimg moi quan he doi vol cac quan chirc dia phugng dugc cac giao sT xac dinh la dieu vo ciing can thiet. Tren thuc te, cac vi giao si luc bay gig da rat chu trgng
* TS., Hpc vien Chinh tri khu vuc I
den "eong tac" nay.
Doi V(ii vilng Quang Ngai, Quy Nhon, moi quan he dugc nhanh chong thiet lap giua cac giao sT vtii dich than vi quan tran thu cua dia phuong. Chinh nho vao su giiip do cua vi quan tran thu Quy Nhon ma Cong giao da nhanh chong va thuan lgi trong viec tim den Quang Ngai, Quy Nhon.
Trong cuon nhat ky Xir Bdng Trong nam 1621 cua Cristophoro Borri, co ghi lai ring:
"Cdc cha Francesco Buzomi Francesco de Pina vd toi roi Hdi Phd ii Pulucambi (y chi
70
Nghien cihi An Dp vd Chdu A. Sd 04 - 2014 Quy Nhan) vdi quan trdn tinh ndy... Sudt
trong mudi hai ngdy di trong nhihig dieu kien thodi mdi nhu the, sdm chiiu ghe vdo ede cira khdu hodc phd xd tinh Qudng NghTa, nai md quan trdn cd quyin nhu a trong tinh Pulucambi... Qua tdm ngdy, chiing tdi gidi bdy mong mudn d thi trdn di de truyen Dao han a trong dinh giira cdnh ddng, xa thi trdn tdi ba dam. Vi thucmg men, quan trdn khdng mudn xa ehung tdi, nhung hy sinh quyin lai eho ddn ehung, vd gat long yiu thieh qua ben. quan truyen xdy cho chting tdi mdt ngdi nhd tiin nghi trong thi trdn Nudc Man (Binh Dinh)... "'
Hanh trinh neu tren cd the xem la d i u gach ngang ndi dai dau an Cdng giao tir Quang N a m vao den Quy N h a n Binh Djnh. V a diem giiia ciia dau gach ngang dd chi'nh la vung dat Quang Ngai (Quang NghTa). Tuy khdng cd su lieu nao de cap nhieu den qua trinh du nhap, truyen giao d day, nhung dieu cd the suy luan dupe dd la Quang Ngai da nam trpn trong "vimg anh hudng" ciia cac giao sT thira sai thudc Ddng Ten dau tien nay; bdi le day la vung dat ma vj quan tran cd nhieu u u ai vdi cac giao sT lai "cd quyen nhu a trong tinh Pulucambi"
Van de cdn lai chi la thdi gian va sd lupng cac giao sT dii nhieu de di "gieo trdng" hay khdng ma thdi.
Quang Ngai cdn trd nen thuan Ipi ban cho viec truyen giao khi ma vao thang 9/1659, tda Thanh thanh lap hai giao phan ' Cristophoro Borri (1998), Xit Dang Trong 1621, Nxb. Thanh ph6 H6 Chf Minh, Thanh pho H6 Chi Minh, tr.21.
Dang Ngoai va Dang Trong; trong dd Nudc Man thudc Quy N h o n lai trd thanh trung tam truyen giao cua giao phan Dang Trong.
Vao t h i ky XVII - XVIII, N u d c Man (bao gdm cac thdn: An Hoa, L u a n g Quang thudc xa Phudc Quang va thdn Kim Xuyen thudc xa Phudc Hoa, huyen Tuy Phudc, tinh Binh Dinh ngay nay) la mpt viing phd thj kha ddng diic vdi mdt cang sdng nam canh dam Thj Nai ciia phu Quy Nhan.
Cimg vdi Hdi A n d Quang Nam thi Thi Nai la noi cac thuang thuyen p h u a n g Tay va ciing nhu vung Ddng Nam A thudng xuyen ra vao budn ban. Chinh vi vj tri kha thuan Ipi cho viec di lai va tap trung ddng ngudi nen N u d c Man dupe cac tu sT ddng Ten d xii Dang Trong chpn lam nai ddng ban doanh cua giao doan vao dau the ky XVII.
N h u vay, de giao lien giira hai trung tam Quang Nam va Quy Nhan, du muon hay khdng thi cac giao sT budc phai di qua Quang Ngai. Viec phat trien dao d day khdng chi la dieu tat yeu thudc thien chiic ciia cac giao si khi gap mdt "viing dat ngoai" ngay tiTrdc mat minh; quan trpng hon, day cdn la dieu can thiet de hp cd cac ca sd lim tni, tiep te, va lay thdng tin cho hanh trinh neu tren.
Chua ed khao sat nao de cap den viec hinh thanh cac giao x u dau tien d Quang Ngai, tuy nhien, tir rat sdm, vung dat nay da ed nhieu giao xir dupe lap nen (rdi mat di) ma cac danh x u n g cua nd v i n cdn dupe nhac den tan hdm nay. Dd la cac giao x u nhu Cii Va, Tan Ldc, Binh Ddng, Phii Hoa (hien nay, cae giao xii tren deu thudc giao xii Phii Hda), Chau 6 , Quang N g a i . . . Dac
Doan Trieu Long. Cdng gido a QudngNgdi...
biet. til' nhirng nam giiia the ky XVII, vimg dit Quang Ngai da cd 3 hp dao boat ddng kha sdi ndi dd la Due ba An Chi, Thanh gia Biu Tay va Chau Me. Sd dT ba hp dao nay kha ndi tieng vdi sd lupng giao dan ddng ban hit ciing bdi mdt ly do ca ban la, day la nhimg hp dao cd vj tri nam tren true truyin giao Hdi An - Quy Nhan neu tren.
Dau an Cdng giao d Quang Ngai dupe biet den kha sdm vdi dja danh An Chi. Day la noi dau tien giam muc Lambert de la Motte sang lap Hpi Ddng Men Thanh Gia (1670), mdt ddng tu ed truyen thdng lau ddi va phong phii trong ljch sii Giao hdi Cdng giao Viet Nam. An Chi la mdt vung dat thudc huyen Chuang NghTa, phii Quang NghTa (Quang Ngai), dinh Quang Nam (ngay nay thudc xa Hanh Phudc, huyen Nghia Hanh, tinh Quang Ngai). Viing dit nay nam canh ddng sdng Ve nen kha thugn Ipi cho viec lun thdng dudng thiiy trong viing va di ra tan bien Ddng. Cac nha truyen giao da nhanh chdng nhin thay su thuan Ipi ciia viing dat nay nen ngay tir budc dau da cd cdng "gieo trdng", tao nen nhirng ca sd tai day. Bdi vay, trudc khi ddng Men Thanh Gia dupe thanh lap thi tai An Chi cung nhu nhirng viing lan can nhu Bau Tay, Chau Me... da cd mdt so ngudi dan trd thanh tin dd Cdng giao va sinh hoat kha sdi ndi.
Nam 1879, linh muc Marie Andre Garin den giao phan Ddng Dang Trong rdi cung dupe cu vi truyin giao tai Quang Ngai, thanh lap nen giao hp Van Ban. Sau 2 nam, Marie Andre Garin da thiit lap 40 diem truyen giao, xay dung va tai thiit rat
nhieu nha thd, lap nen benh vien (goi la nha thuang) tai Phu Hoa. Nam 1885, so lieu d mpt giao xii tai Quang Ngai la giao xii Cii Va da cho thiy d day cd khoang 3.000 tin dd trong 10 giao hp gdm: Cii Va, Cha La, Phudng Chudi, Chp Mdi, Van Ldc, Ban Cd, Phudc Thp, Phudc Lam, Ddng Cp, Tan Ldc (Bd Ai). Nhieu ghi chep cdn luu truyen ve nhimg edng doan Cdng giao cd be day tren viing dat Quang Ngai.
Niu liy ddng Tra Khiic de dinh vi thi ben bd Bac Tra Khiic cd cac giao xii nhu Phii Hda, Chp Mdi, Ddng Cp, Tan Ldc, Cii Va, Phudc Thp. Phia bd Nam lai cd Quang Ngai, Rimg Lang, An Hpi, Phudc Lam.
Dac biet trong dd ndi len nhung cai ten nhu Phii Hda, Tan Ldc hay Cu Va... trong dd Cii Va lai the hien su be the vdi nhieu cac hp dao ve tinh nhu Phudc Lam, Phudc Thp, Ddng Co, Chp Mdi... Cii Va mpt thdi cdn dupe xem la mdt trong nhung nai cung cap luang thuc chinh eho ca giao phan Quy Nhan. Hien nay, xet vi mat hanh chinh dao, cung vdi Binh Dinh va Phii Yen thi Quang Ngai la mdt trong ba dja phuang cd tin dd Cdng giao thudc ve Giao phan Qui Nhcm. Giao phan Qui Nhon gdm ba giao hat Quang Ngai, Binh Djnh va Phu Yen, vdi 49 giao xir va khoang 70.000 giao dan.
Tuy nhien, so vdi hai giao hat Binh Djnh va Phu Yen thi giao hat Quang Ngai td ra khiem tdn hem nhieu vdi 7 giao xii, chua diy 9.500 tin dd; 16 linh muc, 08 nii tu, 01 tu sT, 62 chiic viec.
Chung ta ed the thiy sy "lep ve" ciia Cdng giao tren vimg dit Quang Ngai khi so sanh so lupng giao xir va giao dan giua 3 72
Nghien cim An Do vd Chdu A. Sd 04 - 2014 giao hat thudc giao phan Quy Nhan sau
day. Giao hat Binh Djnh gdm cd 30 giao xii-, vdi 41.239 tin dd trong 10.389 hd gia dinh Cdng giao. Giao hat Phii Yen ciing cd 12 giao xii vdi 18.119 tin do trong 4.728 hd gia dinh. Nhu vay, ro rang giao hat Quang Ngai vdi 07 giao xii, 9.473 giao dan trong 2.455 hp gia dinh thi chi xap xi 1/2 giao hat Phii Yen va chua bang 1/4 so vdi giao hat Binh Djnh. Trong khi dd, ve dan sd thi 3 tinh Quang Ngai, Binh Dinh va Phii Yen lai khdng chenh lech nhau dang ke: dan sd toan tinh Quang Ngai la khoang 1.221.600 ngudi; Binh Djnh la 1.486.400 ngudi; Phii Yen la 861.993 ngudi. Nhu vay, dan sd d Phii Yen tham chi edn it han Quang Ngai 1/4.
Su "khiem tdn" eua Cdng giao Quang Ngai ciing the hien rd khi chiing ta so sanh giiia tdn giao nay vdi mdt sd viing Cdng giao Ian can Quang Nam, Da Nang, Hue, Quang Tri va Quang Binh. Cu the la, Quang Nam cd 3 giao hat, 20 giao xii vdi khoang ban 25.000 giao dan; Da Nang Cling cd 25 giao xii thudc 3 giao hat va sd giao dan khoang han 41.000 giao dan. Hue cd 4 giao hat (hat Thanh phd Hue, hat Huang Phii, hat Huang - Quang - Phong va hat Hai Van), 70 giao xii, 48 giao hp va giao dan la 55.553 ngudi. Tinh Quang Trj tuy ciing chi cd 01 giao hat nhu Quang Ngai (hat Quang Tri) thudc tdng giao phan Hui nhung sd giao xii lai nhiiu gin gip ba lin (20 giao xir), 40 hp dao. Sd giao dan theo dao Cdng giao d Quang Trj ciing nhiiu gip hai lin Quang Ngai (khoang ban 15.000 ngudi). Tinh Quang Binh cd 2 giao
hat, 32 giao xii, 92 giao hp, 21.304 hd gia dinh theo dao vdi 101.070 tin dd, chiem tren 11% dan sd toan tinh. Khdng nhiing the, khi so sanh con sd chua day 9.500 tin do Cdng giao vdi tdn giao Phat giao ngay tren ehinh dia ban tinh Quang Ngai, chiing ta cung thay cd mdt su chenh lech ldn: Phat giao cd khoang 69.600 tin dd, 210 chiic sac, vdi 273 ca sd thd tu - tire Cdng giao chua bang 1/7 Phat giao.
Thuc te, da cd mdt thdi gian, dao Cdng giao phat trien kha manh tren dja ban Quang Ngai. Tuy nhien, do nhihig xung cham trong qua trinh du nhap va tdn tai, Cdng giao da khdng dupe nhieu ngudi ddn nhan nhiet tinh va dan den nhung xung cham. Va mdt trong nhung noi da dien ra nhiing xung cham gay gat, kjch liet dd d mien Trung chinh la Quang Ngai. Dieu nay dan den viec giao dan d Quang Ngai phai di cu tii tan ra nhieu vimg. Vao nhiing thap nien giiia the ky XX, Cdng giao d viing dat Quang Ngai lai cd nhiing dau hien phuc hdi va phat trien trd lai. Vdi su phat trien dd, Hdi ddng Giao phan Quy Nhan hpp tai Toa giam muc ngay 06 thang 02 nam 1961 da quyet djnh cdng nhan hat Quang Ngai cd 10 Giao xii chi'nh thiic (Paroisse). Dd la cac giao xir sau day: Phii Vang, Ky Tan, Trung Tin, Phii Hoa, Tan Ldc, Cii Va, Quang Ngai, Chau Me, Bau Gdc, Tra Cau.
Tuy nhien, mpt lan niia, dudi su tac ddng ciia chien tranh, khoang 80%. giao dan Cdng giao lai rdi bd que huong xii sd tim nai d mdi. Nhieu giao xii d Quang Ngai den nay da khdng cdn. Trong nhung nam chien tranh, giao dan tir eac xii rdi lang que
Doan Trieu Long. Cdng gido d Qudng Ngdi...
di cu vh trung tam Quang Ngai; chinh vi vay, nam 1970 thi xa trung tam nay co so giao dan len dSn 6.498 nguoi. Tiep den, dSng bao giao dan phan dong lai di cu vao cac tinh phia Nam hoac ra nuoc ngoai sinh song. Giao xii Quang Ngai vol 4 giao hg la An Hgi, Thu Xa, Kim Thach, Rimg Lang thi sau nam 1975 chi con tdn tai hg An Hoi.
Cflng U-ong tinh ttang do, nhieu giao xii trong hat Quang Ngai chi con lai so lugng thua that nen nhap ehung vao giao xii Quang Ngai. Do la cac giao xii nhu Chau Me, Ky Tan va ca giao ho Phucic Lam.
Giao hg nay truoc day thugc giao xii Cu Va nhung khi Cii Va khong con t6n tai thi Phucfc Lam cung nhap vao giao xir Quang Ngai.
Qua trinh khao sat, tim hieu o huyen Tu Nghia, chiing toi cflng nhan thay tinh hinh tuong tu. Giai doan tu nam 1954 den 1963, Cong giao tren dia ban cua huyen Tu Nghia phat trien kha manh vol su hinh thanh cua giao xir Thu Xa (xa NghTa Hoa) roi dan mo rpng ra nhieu vimg trong huyen.
DSn nam 1964, Tu Nghia co 7 co so tho tu gom 4 nha tho xir 6 NghTa Hoa, NghTa Ky, NghTa Lam, NghTa My va 3 nha nguyen o xa NghTa Hiep. Tuy nhien, den nam 1975, so lugng giao dan trong toan huyen chi con khoang 350 nguoi va chuyen ve sinh hoat dao tai thi xa Quang Ngai. Chinh vi dieu nay ma Quang Ngai co mot tinh hinh kha dac biet la Cong giao it nhimg lai co mgt giao xu kha be thS: cho den nam 2003, giao xii Quang Ngai chira trong minh toi 24 giao ho va trai rong tren mgt dja ban tit thi xa Quang Ngai, huyen Tu NghTa, huyen NghTa
Hanh, huy$n Minh Long va 3 xa eua huyen Mg Diic. Tuy vh hinh thiic thi kha bg thi nhung thuc tS tAng s6 giao dan van chua dto 3.000 nguM. Hien nay, giao hat Quang Ngai CO 7 giao xii. Chung ta co the diem qua tinh hinh cac giao xit nhu sau:
1. Gido xit Bdu Gdc
Bau G6c - hay con ggi la Bau Goc, truoc day la mgt xu dao kha sam uat. Vao nhflng nam 1950, giao xii BSu Goc co mgt ngoi nha thcr kha dep nhung trong chien tranh nam 1965 da bi bom dan tan pha. Vi linh muc quan xii la Giuse To Dinh Tien va giao dan roi bo giao xu lanh nan xuong nha tho giao hg VTnh Phii. Hien nay, giao xit dugc tai lap vol khoang 814 giao dan trong 184 hg gia dinh; chinh quyen dia phuang cflng da tao dieu kien cap dat de dong bao xay dung lai mgt ngoi nha tho moi khang trang.
2. Gido xu Qudng Ngdi
Giao xii Quang Ngai co 1.248 giao dan thugc 382 hg gia dinh 6 8 phuang cua thanh pho Quang Ngai va 10 xa thugc huyen Tu NghTa (phia Tay la: NghTa Ky, NghTa Thuan, NghTa Thang, NghTa Lam;
phia Nam la: NghTa DiSn va phia Dong la NghTa Diing, NghTa Hoa, NghTa An, Nghia Phii, NghTa Ha). Bon mang ciia giao xir la Thanh Tam Chiia Giesu voi ngoi nhit thcr dong tai 109 Dai 16 Himg Vuong, thanh pho Quang Ngai. Hien nay, nam 2014, giao xu nay bao gom 3 giao hg la Giao hg Quang Ngai, Giao hg An Hgi va Giao hg Nghia Lam.
3. Gido xu Phu Hda 74
Nghien cuu An Dp vd Chdu A. Sd 04 - 2014 Giao xii Phu Hda trudc day la mdt
trong nhiing vung dao sam uat cua Quang Ngai, nai cd xii dao Cu Va dupe xem la mpt trong nhimg viing truyen giao diu tien d Quang Ngai. Nam 2014, giao xii Phii Hda cd sd giao dan la 1.617 tin dd trong 392 hd gia dinh trong 15 giao hp. Bdn mang ciia giao xii la Diic Me Man Cdi. Tai Phii Hda hien cd mot trung tam Cd nhi vien do cac nii tu ddng Min Thanh Gia Quy Nhan dam nhiem. Day la mdt bp phan cac nir tu thupc Cd nhi vien Quang Ngai sau nam 1975 vi day lap nen.
4. Gido xu Ly San
Ly San chiing kiin su gdp mat ciia dao Cdng giao vao nhiing nam 1958 - 1960. Tir dd cho den nay, Cdng doan duy tri sinh hoat tam linh cua minh vdi mpt sd lupng khiem tdn gdm 1 chiic sac va 467 tin dd.
Do diiu kien dac thu (la mot huyen dao) ciia minh, giao xii Ly San cd le la mpt trong nhiing giao xii it tin dd nhat. Nha thd giao xii Ly San d tai thdn Ddng, xa An Hai. Bdn mang cua giao xii la Thanh Tam Chiia Giesu. Giao xii Ly San dupe chia lam cac giao khu la Giao khu I, dja chi tai thdn Tay, An VTnh, vdi 118 tin do; Giao khu II dia chi tai thdn Ddng, An VTnh, vdi 126 tin dd; Giao khu III dja chi tai thdn Tay, An Hai, vdi 143 tin do; Giao khu IV dja chi tai thdn Ddng, An Hai, vdi 80 tin dd. Cdng doan Ddng Chiia Cuu The Chiu 6 dupe giao trach nhiem quan ly giao xii nay; vi thi cac linh muc quan xii d tai Ly San thudng la mot linh muc thupc ddng Chiia cihi thi.
5. Gido xir Chdu Me
Mdt thdi gian dai, Chau Me idn tai vdi tu each la mdt giao hp tai huyen NghTa Hanh. Den nam 2007 giao xii mdi dupe thanh lap vdi 15 giao hp tren dia ban hai huyen NghTa Hanh va Minh Long. Chau Me cd nha thd tai xa Hanh Diic, Nghia Hanh. So giao dan la 1.644 trong 439 hd gia dinh trong 15 giao hp. Bdn mang ciia giao xii la Maria Me Thien Chiia.
6. Gido xir Ky Tdn
Day chinh la viing Cdng giao thudc huyen Tu NghTa ma ehiing tdi cd de cap d phan tren. Ciing nhu giao xii Chau Me, nam 2003, giao xii Ky Tan cd linh muc rieng. Nam 2009, Ky Tan tach ra khdi giao xii Quang Ngai de tai thanh lap thanh mdt giao xii. Giao xii Ky Tan cd nha thd Phii My d tai thdn My Hda, xa NghTa My, huyen Tu NghTa vdi 751 tin dd trong khoang 150 hd gia dinh trong 6 giao hp.
Bdn mang ciia giao xii la Diie Me Vd Nhiem Nguyen Tdi.
7. Gido xu Chdu O
Giao xii cd nha thd d Chau 6, Binh Scm, vdi sd giao dan la 2.077 ngudi trong 634 hd gia dinh trong 15 giao hp. Bdn mang ciia giao xii la Chiia Ciiu The.
Giao xii Quang Ngai hien cd mdt sd ddng dang boat ddng nhu Ddng Chiia ciiu the (cd mat d 2 giao xii la Chau 6 va Ly San) va Ddng Men Thanh Gia Quy Nhon.
Dang chli y la ddng Men Thanh Gia Quy Nhon cd mat tai Cd nhi vien Phii Hda (Thdn Cdng Hoa 2, xa Tinh An Tay, San
Doan Trieu Long. Cdng gido a Qudng Ngdi..
Tjnh) va Cdng doan Mai Trinh 43 Tran Hung Dao, thanh phd Quang Ngai. Cac nii tu hien dang sinh hoat muc vu giao xii qua viec day giao ly (thieu nhi, hdn nhan, du tdng...), ca doan, phdng thanh, sinh hoat gidi tre sinh vien, hpc sinh, cac hpi doan khac... Ngoai ra, Ddng tu nay edn phu trach mdt ca sd mau giao mam non mang ten Nhdm tre tu thuc Mai Trinh. Hien nay, vdi ehinh sach cdi m d ciia Dang va Nha nude, nhieu xii hp dao tren vung dat Quang Ngai da ed dieu kien de phuc hdi va phat trien. Ddng bao Cdng giao ludn t h i hien mpt tinh than "ddng hanh cung dan tpc" va cd nhieu ddng gdp to ldn ddi vdi xa hdi rat dang dupe ghi nhan.
Tai lieu tham khao
1. A.D. Rhodes (1994), Hdnh trinh vd triryen gido. Ban dich Viet ngir ciia Hong
Nhue, ban Phap ngu cua Nxb. Cramoisy 1653, Uy ban Doan ket Cong giao Thanh pho Hd Chf Minh, Tii sach Dai kit.
2. Cristophoro Borri (1998), Xir Ddng Trong 1621, Nxb. Thanh phd Ho Chi Minh, Thanh phd Hd Chi Minh.
3. ManuelMoreno (1916), Sir ky dia phdn Trung, in d Phii Nhai Dudng.
4. Hdng Nhan (Chu bien) (1997), Qudng Ngdi, ddt nude-con ngudi-vdn hda, Sd Van hda Thdng tin Quang Ngai.
5. Phillipphe Binh (1822), Truyen nudc Nam, Ddng Ngodi chi Ddng Trong, Quyen II, Ban viit tay, Ke Chp.
6. Truong Ba Can (2008), Lich sir phdt trien Cdng gido d Viel Nam, tap I, IT, Nxb. Ton giao. Ha Npi.
