48 NHỮNG VÃN ĐỀ BÁCH KHOATHƯ
HƯỚNG TỚI BIÊN SOẠN TÙ'ĐIỂN BÁCH KHOA NHÂN VẬT LỊCH SừTHỜI TẦY SƠN
BÙITHANH PHƯƠNG *
* ThS-ViệnTừ điểnhọcvà BáchkhoathưViệtNam. Email: [email protected] Tâm tút: Dùchi tồn tại trongkhoảngthờigian ngán
(1778 - 1802) nhưngvương triều Tây Sơn đã đế lại nhữngdâuân quan trọngtronglịchsứViệtNam. Bài viêtkhái quát tinh hìnhnghiên ciru, cơ sờ thực tiễn và những triển vọng của việc biên soạnmột cóng trinh tra cứuvêcác nhân vặt lịchsừ Việt Nam thời kỳ 17“8 •
1802, nhàm hìnhdungnhữngcóng việc cằn tiến hành khibiênsoạncuốn Từdién bách khoa nhânvật lịchsứ thờiTây Sơn.
Từ khóa: Từ điền bách khoa, nhân vật lịch sử, thời TàySơn.
Abstract: Although only existed for ashorttime(1778 - 1802). theTay Son dynasty left important imprints in Vietnamese history-. The article outlines the practical basis and perspectives of compiling an encyclopedia to meet the need to find information aboutVietnamesehistoricalfigures from 1778 - 1802, is to visualize the work of compiling The encyclopedia of historicalfiguresofTaySon period.
Keywords: Encyclopedia, historical figures, Tay- Son period.
1. Vương triều Tây Sơn dùchìtồn tại ơong 24 năm (ỉ778 - 1802), nhưng diễnbiến cúacác sự kiện trụng đại hay thái độ chính trị, hành động cùa các nhân vật lịch sứ,... thời kỳ nàyđà thu hút sự quan tâm của rất nhiều học giả thế giới và Việt Nam. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có mộtcông trình tra cứu nào giới thiệu đầydù và sâu sắc về các nhân vật lịch sử thời Tây Sưn. Việc biên soạn một cuốn Từ điền bách khoa về nhân vật lịch sứ thời Táv Sơn phần nào khóa lấpđượcchỗ trống nói trên.
2. Các công trinh liên quan đến tri thức về các nhân vật lịch sử thòi Tây Soil
o Việt Nam: PhongtràoTâySơnđã có nhiều côngtrìnhnghiêncứu và đạt dược những thành tựu nhất định. Trước hết, phài kê đến các bộ chinhsứ như: Dại Việt sử ký-tiềnbiên (Ngô Thì Sĩ biên soạn, khắc in thời Tày Sơn),Khâmđịnh Việt sử thông giảm cương mục, Dại Nam thực lục (Quốc sử quán triều Nguyễn),... Ngoài các bộchinhsứcủacác vương triều, còn có nhiều hộ thông sù, các cõng ninh nghiên cứu về triều Tây Sơn như: Việtsừtân biên- lừ Tây Sơn mợt điệp đến NguyễnSỡ'(Phạm vãn Sơn, Nhàsách Khai Tri, Sài Gòn, 1961), Tây Sơn - Thuận Hóa và anh hùng dàn tộc: Nguyễn Huệ Quang Trung (Hội Khoa học Lịch sử Thừa Thiên Huể, Nxb.
Chinh trị Quốc gia. Hà Nội, 2009); Tây Sơnnữ tưởng(Nguyễn Sĩ Chức. Nxb. Sânkhấu, 2002), Danh tướng Việt Nam, Tập .3: Danh tướngtrong chiến tranh nôngdán thế kỳ 18 váphong trào
Tây Sơn (Nguyễn Khăc Thuần,Nxb. Giáo dục.
2005):NữtướngBùiThị Xuân (VũNgọc Khánh, Nxb. Văn hóa dân tộc, 2018),...
Cùng cỏ một so công trình ưa cứu có nhắc đên các tên tuổi nôibậtờthời kỳ nàynhư: Tiéu từ điển nhân vật ỉịch sừ Việt Nam (Nguyễn Huyền Anh, Nxb. Thùy Phương, 1971); Việt Nam danh nhãn từ điển (Nguyễn Huyền Anh, Nxb. Khai Trí, 1972); bộ 4 tập Từ diến bách khoa Việt Nam (Hội đồng Quốc gia Chì đạo
KHOA THƯ, SỐ 5 (67), 9-2020 49 TỪ ĐIÊN HỌC& BÁCH
biên soạn Từ điền bách khoa Việt Nam, Nxb.
Từ điên báchkhoa, 1995 - 2005); Từ điển bách khoa thư quân sự Việt Nam (Trung tâm Từđiển bách khoa quân sự, -Nxb. Quân đội nhân dân, 2004); Từ điển nhân vật lịch sứViệt Nam (Bộ mới) (Nguyễn Q.Thắng, Nguyễn Bá Thế đồng Chủ biên, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2013),...Nhìn chung,ờViệtNamcókhông ít từ điển và bách khoathưcó các mục từ vềnhânvật lịch sử cuối thế ký' J8, nhưng các mục từ nảy chiếm ti lệ rất nhỏ trong toàn cuốnsách.
ơ nước ngoài'. CíỊng giống như trong nước, ở nước ngoài, các nhà khoahục đã sớm chú ý đên những vàn đe liên quan đến vương triều Tây Sơn. Ớ các nước như Anh, Pháp, Trung Ọuôc,... đâcó rất nhiều côngtrình nghiên cửu vê thời Tây Sơn. cỏ thể kể đến một số công trình như: Các ỉực lượng vũ trang người Hoa ở Nam hài vàcuộckhởi nghía nốngdàn TáySơn (ị&SaAỈS±R&-ặjtèĩÌ&dJOỈi8a ắiăíỉlt, 1991), Sựsuy tàn của vương trìêu Tây Sơn: trận Quy Nhơn(tháng 1-2 năm ỉ 801) (Le Dẻclin de 1'apogée du règne des Tay- Son: Les batailỉes de Qui Nhon (Janvier - Février 1801), Tavemicr, Emile, s.i: s.n, 1934), Cuộc khởi nghĩa Tây Sơn: xa hộivà sự nổi dậy ở Việt Nam cuối thế kỳ 18, ỉ77ỉ-1802 (The Tây Sơn uprising: Societyand rebellion ìn late eighteenth-cenfufr Việt Nam. >77]-1802, Dutton,George Edson, Washington, 2001),...
Bên cạnh sách chuyên khâo, có thể kê đến các công trình tra cứu nước ngoài có mục từ giới thiệu về nhân vật lịch sừ thời Tây Sơn như: Bách khoa toàn thư Oxford vể phụ nừ trong lịch sứ thế giới (The Oxford Encyclopedia of Wopien in World History, Bonnie G. Smith, Nxb. Đại họcOxford,2008);
Báchkhoa thư về chiến tranh Việt Nam: Lịch sứ chinh trị, xã hội, quân sự(The Encyclopedia ofthe Vietnam War: A Political, Social, and Military History, Spencer c. Tucker, ABC- CLIO, Second Edition, 2011); Bách khoa toàn thu vềnhóm các dân tộcNamẢ và Thái Bình
Dương (Ethnic Groups of SouthAsia andthe Pacific: An Encyclopedia, James B. Minahan, ABC-CL10, 2012); Rách khoa toàn thư Amazons: các nữ chiền bỉnh từthời cổ đại đến hiện đại (The Encyclopedia of Amazons:
Women Warriors from Antiquity to the Modern Era, Jessica Amanda Salmonson, Open Road Media, 2015),...
Như vậy, theo kháo sát ban đầu, đa số các công ninh khoa học đượcxuất bàn cóliênquan đên đêtài là các công trinh nghiên cứu chuyên sâu về lịch sứ, quẳn sự vả văn hóa thời Tây Sơn,... Cũng có một số công trình tra cứu có mục từ vềcác nhân vật lịch sử thời kỳ này. Tuy nhiên, các nhân vật thời Tây Sơn nảychú yếu được nhăc đến với tư cách là một mục tử trong các từ điên, bách khoa thư nước ngoài, sổ lượngcác mục từ này chiếm mộttì lệ vôcùng nhò và hàm lượng thông tin trong cãc mục từ này cũng không nhiều. Mặc dù vậy, các công trìnhnghiên cứu vàtra cửu nói trêncóthể xem là nguồntư liệu tham khảo và dữ liệu hữu ích đẻtiến hành biên soạn Từ điển bách khoa nhãn vậtlịch sừ thờiTâySơn.
3. Nghiên cứu biên soạn Từ điển bách khoa nhân vậtlịch sứ thờiTâySơn
3.1. NghiêncứuOff sở lý luận và thực tiễn của việc biên soạn uTừ điẻn bách khoa nhãn vật lịch sừthờì Tây Sơn”
3.1.1. về lý thuyết
Biên soạn một công trình tra cứu là công việc đòi hỏi sựchuàn bị kỹlưỡng, trước hết là về lý thuyết. Trước khi tiến hành biênsoạn Từ điên bách khoa nhân vật lịch sứ thời TáySơn, phải tìm hiểu cơ sờ lý luận về từ điển học và bách khoa thư học; đặc điếm các loại từ điền và bách khoa thư; tồng kết kinh nghiệm và thànhquà lý luận về Từ điển học vàBáchkhoa thư học ỡ Việt Nam và trên thê giới, đặc biệt là về từđiển bách khoa chuyên ngành.
Từ điển bách khoa nhànvậtlịch sừ thời Tây
50 NHỮNG VẤN ĐỀ BÁCH KHOATHƯ Sơn là từ điền bách khoa chuyên ngành Lịch sử
có hàm lượng kiền thứcchuyên môn cao. Đối tượng phục vụ của công trinh là đôngđào độc giã có nhucâuìim hièu về các nhân vật lịch sừ cuối thế kỷ 18 và phong trảo Tây Sơn. Trong đó, nhóm đốitượng chínhmả công trình hướng đến lả các độc. giá có trinh độ, hiểu biết nhát dịnh về lịch sữ như sinh viên, học viên cao học, giáo viên,... Do vậy. bèn cạnh nghiệp vụ từ điền tốt, những người biên soạn phải nám - vững kiến thức lịch sỡnói chung và kiếnthức về lịch sừ Việt Nam từ 1778 - 1802 nói riêng.
3. ỉ. 2. về thực tiễn
Chí tồn tại hơn 20 năm, thời Tây Sơn đà tạo nen những chiến công hiểnhách với những nhân vậí kiệt xuất như: NguyênNhạc, Nguyễn Huệ, Nguyền Lữ (Tây Sơn tam kiệt); Nguyễn Văn Tuyết, Nguyễn Văn Lộc, Lè Ván Hưng, Lý Văn Bưu,Trần Quang Diệu,Vù Vẫn Dũng, Vũ Dinh Tú(Tây Sơn thất hổtướng); Bùi Thị Xuân, Bùi ThịNhạn,Huỳnh Thị Lúc. Nguyễn Thị Dung, TrânThị Lan (Tây Sơn ngũ phụng thư); Cao Tắc Tựu, La Xuân Kiều, Nguyền Thung, Triệu Đình Tiệp, Trương Mỹ Ngọc, Võ Xuân Hoài (Tây Sơn lục kỳsĩ), -. -
Từđiển bách khoa nhãnvật lịch sừ thờiTây Sưn vớicấu trúc đạc thùcúamột công ưình tra cửu mang tính tống kết, giới thiệu đầy đủ, sâu sắc về những tên tuôi có đóng góp quan ưọng, có ành hường lớnđensự phát triểncùa lịch sử Việt Nam thời Tây Sơn,... trong một hình thức trình bày khoa học và tiện dụng.
Thời gian qua. Việt Nam đã có nhiều cuốn từ điên, bách khoa thư chuyên ngành Lịch sừ đầ được biên soạn (Từ clìển háchkhoa lịch sù thế giới, Từđiển nhà Nguyền, Từ điên thuật ngữ lịch sừ phô thòng, Từ điển địa danh lịch sừ Việt Nam, Từ điên địa danh văn hóa lịch sữ ViệtNam, Từ điển nhàn vật lịch sứ ViệtNam,...);
nhưng vầnchưacómột cuốntừ điên haybách khoa thưchuyền biệt về các nhân vật lịch sử thời Tây Sơn. Qua khao sốt ban đầu, nhóm
nghiên cứu cũng chưa tim thấy công trình ưa cứu liếng nước ngoài nào về các danh nhân thời kỳ này.
Ờ Việt Nam hiện nay, dạy - học lịch sử dã và dang trở thành vấn đe được nhiều người quan tâm. Nhucầu học tập,tìm kiềm thông tin tri thức về lịch sừ nói chung và các nhàn vật lịch sứ thời Tây Sơn nóiriêngcủađộc già đang ngày càng cao. Do đó. việc biên soạn và xuất bảnTừ điềnbách khoa nhânvật lịch sừ thờiTáy Sơn là thực sự cần thiết, nhằm đáp ứng nhu cầu của độc giả, đặc biệt là các sinh viên, học viên, giáo viên và các nhà nghiên cửu lịchsứ,
Những lý do nêu trên cho thấy việc biên soạn Từ điên bách khoa nhản vật lịch sử thòi Tây Sơn trong giai đoạn hiện nay là thực sự cẩn thiết nhằm hệ thống hóa tri thức ve các nhân vật lịchsứ thời Tây Sơn;đápứng nhu càu học tập, tra cứu cúa độc giá.
3.2. Biên soạn “Từ dìển bách khoa nhân vật lịch sử thời TâySơn”
3.2. ỉ. Xác địnhcấutrúc vĩmô
Dựa trên cơ sờ lý thuyết vê từ điên học và hách khoa thư hục, cũng như mục đích biên soạn công trình, Từ điên bách khoa nhân vật lịchsừthời TâySơn được xác định là lừ diên báchkhoa chuyên ngành, hệ thống hõa những tri thức cơ bân các danh nhânthời Tày Sơn từ năm 1778 - 1802.
Để đảm bảo tinh toàn diện, hệ thống cùa công trình, nhóm nghiên cứu cô gắng xâydựng cấu trúc bàng mục tứ cóthế hệ thống hóa,giới thiệu đầy đũ về các nhàn vật lịch sừ thời kỳ nhàm hướng đến đápứng nhucầu học tập, tìm kiếm thông tin của độc giả vồ các danh nhân triều đại Tây Sơn; góp phần tống kết một giai đoạn lịch sử phức tạp; tạo nên cái nhìn đa chiều, toàn diện vê các cá nhàn thời Tây Sơn nói riêngvà lịch sừ Việt Nam nóichung.
Đe xây dựng báng mục từ hoàn chinh cho công trình,cónhiều cách phân loại tri thức:
Từ ĐIỂN HỌC&BÁCH KHOATHƯ, sô s (67), 9-2020 - Theotiếntrinh lịch sử;
- Theovaitrò của các nhân vật:
Tuy nhiên,ket quá phânloại sẽ khôngđược thể hiện thành lừng nhóm theo thời kỳ. Tất cả cácmụcđềuđượciSẩp xếp theo trật tự chữcái ABC trong tiếng việt.
3.3.2. Xác định cẩu trúc vì mô
Từ điển hách khoa nhãnvậtlịch sừ thời Tây Sơn được biên soạn theo những nguyên tăc đàm bảo tính hệ thống, chật chỗ, khoa học vả tiện dụng cùamột công trinh ưacứu. Cách thê hiện trongcông trình dù mang tính cơ bân và phổ thông, nhưng vẫn phái đám báo tính hệ thống, chính xác, khoa học và khách quancủa các thông tin cung cấpưong từ điền. Các nhân vật được lựa chọn giói thiệu trong Từ điên bách khoa nhân vật lịch sừ thời Tây Sơn là những nhân vật lịch sử có vai trò, vịtrí và ảnh hưởng,dõng góp nhấtđịnh đổi với lịchsử Việt Nam ưong nhữngọăm 1778 - 1802. Các nhân vật này cânđược thừa nhận chung, được khăng địnhchinhthống.
Dự kiến cấu trúc thông tin cùa một mục trong từ điênnày:
- Tên đầu mục (ừ: là yêu tô đại diện hoặc mang lính kháiquáti cho nội dung cùakháiniệm hoặc tri thức được đecập đến ưongmục từ;
- Phàn chính vốn: gồm các yếu tồ chinh cung cấp thông tin trong mỗi mục từ,các thông tin khoa học cóliênquan...
Cụthổ,cấu trúc vi mô (cấutrúc mục tử) cúa Từ điển bách khoct nhân vậtlịch sử thời Tây Sơn như sau:
- Tiêuđề: tên nhân vậtlịchsir - Phầnnộidung::
- Têntự,hiệu...
- Nămsinh- mật - Chức vị, tướchiệu...
51 - Thânthể và sự nghiệp
+ Đóng góp, ành hướng đối với sự hình thành,phát triển và suy vongcùa triều Tây Sơn
+ Nơi thờ tự,lăng mộ, di tích... (nếu có) + Hìnhảnh minhhọa (nếu có)
+ Các thông tin khác ( nếu có) - Tênngười biên soạn
Dối tượng phục vụ của Từ điền bách khoa nhàn vật lịch sứ thời Tây- Sơn là đòngđàođộc giàcó nhu cầutìm hiểuvềcác nhân vật lịch sừ cuối thếkỳ 18và phong trào Tây Sơn. Vì vậy, bên cạnh cấutrúc thông tin chặtchẽ, khoa học, các mục trong từ điền bách khoa sê được trinh bảy một cách ngắn gụn, súc tích với lối diên đạt dề hiếu nhất để phù hợp vớiđốitượngphục vụ đa dạng.
4. Đen nay, việc thực hành biên soạn các công trinh tra cứu về lịch sử nói chung vànhẵn vật lịchsừ nói riêngờ trong và ngoài nước đà đạt được khôngít thành tựu. Tuynhiên, ở Việt
Nam hiện đang vắng bóng một công trình ưa cứu về cácdanh nhân thời Tây Sơn. Với mục tiêu là biên soạn Từ điền bách khoa nhân vật lịch sứ thời Tây’ Sơn. hy vọng sẽ giúp độc giã nắm được các tri thức cãn bàn vế những tên tuổi đã góp phần tạo nênbứctranh lịch sừ đầy biến độngcúa Việt Nam trong nhữngnăm cuối thếkỹ 18 -đàu thế kỹ- 19.
TÀILIỆU TH AM KHẢO
[1] Bộ Quốc phỏng,Việnl.ịch sở quàn sự,Danhnhân quán sự Việt Nam thời l.ê Trung Hưng - Tây Sơn, N.xb. Quân đội nhàndân, I íàNội, 2010.
[2] Chu BichThu,PhạmHiền,Giới thiệu sơ ỉuực về lừ điển và từ điên họe Việt Num.Ngónngữ.số 14,2001.
[3jNguyễnKhácThuần,DanhtướngViệtNam,tập .!•
Danh lường trung chiến tranh nóngdànthê ký XVHỈ vù phong tràoTàySơn,Nxb.Giáo due. iíà Nội, 2005.
[41 Vũ Quang Hào, Kiềm kê từ điển học Việt Nam, Nxb.Đạihục Quốc gia.Hà Nội, 2005.
