Nghién cihi Tdn giào SS 11 (149), 2015,107-122 NGUYÉN NGOC ÀJVH'
T I É P BIÉN VAN HÓA C H À M - ISLAM Ò V I | ; T N A M Q U A N G H I L E K A R E H C Ù A N G U ' Ò I C H À M
AWAL - M O T G Ó C NHÌN CAU TRÙC LUÀN Tóm tàt: Trong tién trinh lich su, nguói Chàm som tiép nhgn nhiéu tón giào lón nhu Bàlamón, Phgt giào. Islam cùng vói vàn hòa tu noi phàt xuàt chùng. Song, su tìép thu này chi trèn tinh thàn chgn Igc càc yéu tó phù hgp vói tòn giào truyèn thòng eùa toc nguài mình. He qua là toc nguài Chàm ngày nay co mot nén vàn hóa, tón giào phong phù vói càc yéu tò nói sinh, ngogì sinh luòn ton tgi song hành. Tòn giào eùa Chàm (bao góm Bàlamón dà bàn dia), khi tìép xùc vói Islam da làm này sinh mot logi hinh tòn giào mang tinh dung hòa vó cùng dóe dào, dò là tón giào Bànì, con ggi là Chàm Awal Tu góc nhìn càu trùc luàn, bài viét di tìm nhùng khàe biét va tuong dóng trong su gap gà gìùa hai nèn van hóa Champa va Islam thòng qua nghì le Kareh cùa nguòi Chàm Awal.
Tur khóa: Awal, eàu trùc, Chàm, Islam, tiép bién, Kareh.
1. Cau trùc luan nhtr là mfìt phuffng phàp nghien ciru
"Giao luu va tìép bién vàn bòa" là khài niem cùa Vàn bòa hgc de chi hién tugng xày ra khi nhùng nhòm nguòi (còng dòng, dàn toc) c6 vàn hóa khàc nhau giao luu tìép xùe vói nhau tao nèn su bién dèi vè vàn hóa cùa mpt hoac cà hai nhóm. Su két hpp giiìa càc yéu tò vàn bòa "noi sinh" vói "ngoai sinh" tao nén su phàt trièn vàn hóa phong phù, da dang. Qua tìình này luòn dat mòi dàn toc phài xù ly tòt mòi quan he bién chùng giiìa yéu tò "nói sinh" va "ngoai sinh". Co thè nói, càu trùc luan là mot pbuorng phàp luàn rat tòt giùp nhà nghién cùu quan sàt, phàn tich càc hièu tupfng eó mòi tuong quan, càn su so sành, dòi chiéu, nhu mòi quan he giao luu giùa hai nhóm vàn hóa khàc nhau.
' Hpe vién Cao hpc, Khoa Nhàn hpc, Dai hpc Khoa hpc Xà hpi va Nhàn van Thành phó HÒ Chi Minh
108 Ngnten cuu luii yiau .J^ .*
Ly thuyét cÉu liùc co nguèn góc tu càc cóng trinh ngòn ngtt hpc ^ Ferdinand de Saussure va Roman Jakobson, dupc Claude L e " °^"^^
dua vào nhàn hoc vàn hóa xà hói, va duoc Edmund Leach va Tumer ùng dung vào viéc nghién cmi le nghi va le hpi • Voi Peter Murdock (trong Social Structure, 1949), khài ni&n "cau t r a c ^ hói" duoc dùng de chi s\f cà két cùa càc dinh che xa hói, nhu ung quy tic vè noi cu tru (ben me hay ben cha...), vé viéc chuyén giao tat san, vè dòng dòi (màu he hay phu he)... Ly thuyét càu truc col cac dinh che xa hòi khòng phài là nhùng tàp hpp tùy tién hay ngau nhien, ma nguoc lai, chùng c6 mpt "càu trùc". Chtoh vi thè ma nhiém vu cua nhà nghién cùu là làm sao nhàn dién ra su có két ày va giài thlch sy mong thuòc giùa càe dinh che xà hói. Vièc nhàn ra dupc càc yèu tó màu he trong vàn hóa Cham thè hién à nghi le Kareh cùa Cham Awal phài dupc dat trong mói toong quan dói chièu vói tình trpng nam trong le Cai toc dat tèn va Khotan cùa Islam.
Trong traòng hpp le nghi, le hpi, ly thuyét càu trùc dàt trpng tàm vào viéc Vj giài chùng thòng qua y nghìa cùa khòng gian, thòi gian, hành vi (gòm cà trang phuc, ngòn tu, cu chi) trong le nghi va le hòi. Theo tu duy cùa taiòng phài càu ttùc, y nghia cùa nhung hién topng hay bièu topng van hóa phài dàt trong quan he dòi ngàu (opposition) vói nhimg hién tucmg hay biéu topng khàc trong he thòng (Luong Van Hy va Truòng Huyèn Chi, 2012).
Lày vi du don giàn nhu viéc càc em thiéu nién phài mac vày, quàn chàn, khép nép va giù ké trong ngày chiù le Kareh, theo thuyét càu trùc, chi có thè dupc giài nghTa khi dàt trong mèi quan he dòi làp vói cupe song hàng ngày truóe dò cùa càc em. Hoàc nhu khòng gian dòi làp giiìa càc thiéu nix (trong nhà le) va chàng trai (ngoài nhà le), duói góc nhìn càu trùc, cùng c6 thè giài thieh cho vai trò, vi tri cùa hai giói này trong xà hòi Chàm.
Nhu vày, y nghìa cùa nhùng sàp xép vè khóng gian hay hành vi cu chi trong nghi le Kareh chi có thè hiéu dupc day dù khi dupc dat trong quan he dòi làp vói nhùng hành vi cu chi khàc (le Kareh cùa thiéu nù - le Katat cùa thiéu nam, le nhàp dao cùa Cham Awal - le eàt toc dàt tèn va eàt bao quy dàu cùa Islam, càch bài tri nhà II Cham - Islam, che dò màu he che dò phu he...).
Vé màt này, chùng tói nhin nhàn ly thuyét càu trùc 6 khia canh nào dò nhu mot phuong phàp tiép càn dòi topng nghién cùu. Nghìa là su dung loai phuong phàp này, nguòd nghién cùu phài luòn dat càc si; vàt, hién
Nguyln Ngoc Anh Tiip bien vàn hóaChSm...
tìr(?ng ò nhiéu m^t dòi nglu, xem xét mói lién h? giùa ehùng de có m^X cài nhhi toàn dién, tìi do nhhi nh$n, ly giài dùng bàn chat sv vi?c, hi^n tìrpng. Vè eo bàn, càu bue luan có tìié coi là buóc phàt tìién cùa phép bién chùng uhi nguyén dói lap eó xua vè vù bu cùa nhièu dàn toc trén the giói, nhu tìmyéf Am - Duong eùa Trung Quòc, biét !>- Linga - Yoni eùa An Dp, hay eap pham tìù dòi ngàu Tanaow - Binai (dvc - cài) bong vàn hóa Chàm... Phép bién chùng duy vàt bong biét hpc Marx cùng có eài
nhin tuong t\s. ^ 2. Sy hình thành ba cong dàng t6n giào Cham ngày nay va moi
quan bé giira chùng
Ò Vièt Nam hién nay, nguòi Chàm tìieo ba tón giào chinh va theo dò là ba cpng dèng: Chàm Ahier, Chàm Awal va Chàm Islam (ma càc nhà nghién cùu thuóng gpi vói càc tén tuong ùng là Chàm Bàlamón, Chàm Hoi giào cu Bàni va Chàm Hói giào chinh thòng). Ba cgng dòng tón giào này có móì quan he vò cùng chat che, tuong tac, bó sung va chia sé nhiéu yéu tè vàn hóa. Muèn hiéu rò mòi quan he này, truóe hét chùng ta eàn phài tìm hiéu tìén trình toc nguòì Chàm va s\r phàt sinh ba cpng dóng tòn gìào dang hién dién ngày nay.
Khi du nhap vào Chàm va dupe cu dàn bàn dia tiép nhàn, tòn giào Bàlamón va Islam da khòng eón nguyén ven nhu eù. Vói tòn giào truyèn tìiòng va vàn hóa bàn dia manh me, nguòi Chàm chi tìép thu nhùng yéu to tón gìào va vàn hóa phù hpp vói mbih. Ho tòn thó thém càe thàn thành móì nhung khòng bò roi eàe vi thàn bàn dia. Quan niém van vàt hiìu linh tòn tai song song vói tòn giào nhàt thàn, thupng de ehi tòn Allah dupc thó phuong ngang hàng vói eàe dàng Shiva, Vìshnu, Brahma eùng nhu than Song, thàn Nùi, thàn Dàt... eùa nguòì Chàm, càc le tue dàn gian song hành cùng vói le nghi tòn gìào, che dò n ^ u bé làn àt phu he - phu quyén cùa Islam... Khòng de bàt gap ó mot "tòn giào" tuong tu trén thè giói. Bàlamón ó Chàm khóng bè giòng Bàlamón cùa Àn Dò, Hòi giào bàn dia (eòn gpi là Hói giào eù Bàni) khòng bè gióng tón gìào Islam cùa Arab hay Ma Lai. Tón gìào eùa nguòì Chàm vùa giù gin nhùng yèu tò buyèn thòng lai vùa mang thèm nhùng yéu tò cùa tòn gìào ngoai nhap, tao thành mot loai hình tòn giào bàn dia dòe dào.
v è nguòn gòc eùa ba còng dòng tòn giào dang hièn dièn ngày nay bong tpc nguói Chàm, ta phàì truy xét tu tìié ky II, khi Bàlamón mói bàt dàu du nhàp vào Chàm. Cu dàn Chàm chàp nhàn Bàlamón mot càch kha
110 Nghién cùù Tòn giàa Sóli - 2015 hién bòa vì tón giào này mang nhiéu yèu tò khà tuong tu vói ho nhu da tìiàn, tm nguòng phòn thire, tòn tìiò tu nhièn,... Ban dàu, tàng op thóng tri dùng Bàlamón giào nhu mot còng eu cùng eò quyén lùc, P ^ dinh giai càp, tó chùc hành chinh va thàn thành hóa vua ehùa, vi vay, ^ bàn chi eó tàng lóp ben, quy toc, nguóì giàu theo tón giào, con dan thuóng hàu hét vàn theo tón giào eù. Dén thè ky VHI thì Bàlamón mai dinh hmb, tìr dò móì bàt dàu có ành huóng sàu rpng trong dàn chung (Boisselier, 1902) va ành huóng cùa nò de lai lón dén mue nhièu nguoi chi nhìn thày nhùng yèn tó An Dp trong van hóa Chàm.
Dén thè ky XVI, Islam gìào tu Ma Lai du nhàp manh me vào Chàm (Mangum, 1979, Lafont, 2011), m%c dù, Uuóc dò, tìi thè ky X dà có nhùng bang chùng cho thày càc thuóng nhàn tu Arab dén tmyén d^o vào vuong quóc này (Aymonier, 1890, Boisselier, 1902, Ravaisse, 1922, Maspero, 1928). Islam da duoc truyèn bà tu som vào Chàm, nhung eó lè do lùc dò ành huóng eùa Bàlamón con qua manh me nén chua có nhièu nguóì theo. Sau nàm 1471, khi thù dò Vijaya thàt thù, quàn Chìèm bi bàt song hon 3 van nguóì, bi giét 4 van nguòi, vua Chiém là Tra Toàn bi bàt dem vè Dai Vièt, kinh dò bi phà hùy hoàn toàn, luèm tm vào Bàlamón cùa nguòi Chàm giàm sùt, mot bò p h ^ eu dàn Chàm mói cài sang Islam giào (Quàng Vàn Sem, 2013). Tuy nhién, do ành huóng con manh me cùa Bàlamón gìào va tón gìào bàn dia nén dà này sinh màu thuan giùa hai tòn giào eù va móì. Nhièu nguói kbòng ebàp nhan viéc tu bó tò tién, quén di bàn sàe vàn hóa truyèn thòng dàn toc cùa càc tìn dò Islam nén dà xày ra xung dot. Màu thuan này ngày càng lón, dan dén chia rè toc nguòi. Xà bòi Chàm bi phàn hóa tìàm tìpng. Mài dén nàm 1627, khi vua Po Rome lèn ngòi, òng móì có nhùng ehinh sàch dùng dàn va hiéu qua, vàn dung
"tu duy luòng hpp" trong nèn vàn hóa Chàm giùp hòa giài màu thuan kéo dai giùa hai còng dòng Chàm Bàlamón va Chàm Islam (Quàng Dai Tuyén va Nguyén Ngpe Ành, 2015).
Hai danh tu "Chàm Ahier" va "Chàm Awal" chi xuàt hién tìi tìié ky Xyil, vào tìièu dai eùa vua Po Rome (1627 - 1651). Con truóe dò khòng bè eó Chàm Ahier hay Awal, chi có Chàm theo tòn giào bàn dia két hpp vói Bàlamón va Chàm theo Islam. Chinh sàch cùa Po Rome dà tao nén mot tón giào mang tinh dung hòa. Theo dò, òng bàt tìn dò Islam ben e^nb giào ly eùa nùnh, phàì giù lai nhimg tón gìào tmyèn thòne D'^' ' ' tìn dò Bàlamón, òng cùng yéu càu phàì thó thém càc vi thàn cùa tò móì Islam, nguòi Chàm gpi là Yang Baruw (eàe vi thàn móì) T' A '
Nguyén Ngoc Anh Tiep bi^ van hóaOtam... 1 1 ^ nguói Chàm gpi nhùng nguói tìieo Islam giào tìiróc tìiéu dai vua Po
Rome (1627 - 1651) là Cham Awal (góc tu Arab, có nghTa là "dau tìén, tìTióe"). Con nhùng nguói Bàlamón, khi chàp nhàn tìió tìiupng de Allah {Po Sipajieng - dàng t^o hóa) sau khi vua Po Rome lén ngòi dupc gpi là Chàm Ahier (gòc tu Arab, có nghìa là "cuòi, sau eùng")^. Tu duy luòng hpp khién eho Awal - Ahier tró tìiành mpt eàp ph^m tìù khóng tìié tàeh rói, nhu eap va chongl Islam giào hay Bàlamón giào eùa nguói Chàm bién tìiành mot loai hình tòn giào bàn dia vó eùng dpc dào, càch ly hoàn toàn vói tmh ehinh tìióng eùa chùng trén thè gioì.
Vày con bó ph|n Chàm Islam dang hipn dién ngày nay tìù sao? Tu nùa sau thè ky XVH, chién tìBnh hén mién, dàn chùng lo?n lac, Vuong quóc Chàm có nguy ea sup dò hoàn toàn. Truóe sue ép Nam Tién cùa D^i Vipt, dàn Chàm ehay tàn loan khàp noi. Trong dò, mot bó ph^n lón ehay sang Campuchia lành nan. Ò day, do viéc tìiuóng xuyén tìép xùc vói Islam ben thè gioì, dàe biét là tu nguói Ma Lai, Nam Duang (Malaysia, Indonesia) nèn hp dà dàn dành màt bàn sàc tmyèn thòng, hàu het di theo Islam ehinh tìióng. Dén gìùa tìié k;^' XVin, mot bO p h ^ nguói Chàm ò Campuchia quay vè dinh cu ó An Giang, ròi sau này tìén ra càc tình Dòng Nam Bp. Su h i ^ dipn cùa nguóì Chàm ó Sài Gòn dà duoc Trinh Hoàì Due (1765 - 1825) de càp trong "Già Dinh Thành tìiòng ehi". Dén nam 1964, mpt so tri thùe Cham cóng tàc ò Sài Gòn, dai di?n là óng Tu Còng Xuàn, dà tìép xùc vói nguóì Chàm Islam giào chinh tìiòng, sau dò, hp vè Nmh Thuàn tìuyèn bà cho tìn dò Chàm Awal va mot bp phan Chàm Awal cài giào mot làn nùa thành Chàm Islam nhu ngày nay, khién vùng Chàm Nam Trung Bò hình thành ba cpng dóng tòn gìào Chàm ngày nay.
Hì^n nay, Chàm Islam ò Viét Nam có khuynh huóng giao luu vói càe tin do Islam giào chinh tìiòng ó càc quóc già Dòng Nam À nhu Malaysia, Indonesia,... va có mòi quan he gàn bó vói eòng dòng Islam trèn thè gioì.
Nèu nhu nguòì Chàm Awal khi tìép nhàn Islam giào vàn mot phàn luu giù tòn giào bàn dia, tyc thò eùng càc vi thàn, thò eùng tò tìén va tìiuc bi?n nhùng le nghì còng dong tìù nguói Chàm Islam khi tìép nhàn Islam giào dà tu bò tón giào bàn dia, thò eùng tò tìèn va nhimg nghì le khòng phài Islam gìào. Tat eà hp hi?n nay, chù yéu "tòn thó duy nhàt dàng chi tòn là Allah va Mohamet, dpe kinh Koran (Qur'an) va thue hién dùng nam diéu tìiue hành tón gìào cùa Islam gìào de \^\ dò là mengucap (lòi tm), sambahyang (càu nguyén), puasa (nhin dói), zakat (bó thi) va haji/umrah (thàm thành dja Mecca) (Dohamide, 1965, Phù Vàn Hàn, 2001).
112 Nghién cùu Tón giao Soli - ^^'^
3. Nghi le Kareh cùa Chàm Awal va nhihig yéu té tiép bien van hóa giira Chàm va Islam
Kareh là mot trong nhùng nghi le nàm ttong h$ thóng nghi le vong oi cùa nguói Chàm Awal, hình thành cùng lùc vói su ra dòi cua Cham Awal. Tuy duoc goi chung là Kareh, nhung thuc chat ttong dò dien ra song song hai nghi le. Mot là, Kareh dành cho thiéu nù; Hai là, Katat dành cho chàng ttai. Truóe tién, có thè khàng dinh nghi le Kareh cùa nguòi Cham Awal bàt nguón tó su két hqrp hai nghi lè cùa Islam, dò la Le cat toc. Li dat tén cho tté so sinh va Le Khotan cho thiéu nién. Chùng toi sé trinh bay khài quàt hai nghi le này mióc de bau doc de nàm bàt mòi lién he này.
Bòi vói Le cat toc, Le tàt tén, tòn giào Islam gol là Lè Atdkah . Khi mot dùa aé Islam vùa sinh ra duoc 7 ngày (hoàc 14 ngày, hoac 21 ngày) thi cha me dùa bé làm le Akikah cho con. Trong buoi le, già chù mòi ho hàng, bà con tói du. Mot nguòi già ttong già dình, hoac chinh cha cùa dùa bé càm mot con dao nhó (hoae cài kéo) cat toc cho dùa bé, ròi óng boi lèn miéng dùa bé mot h màt ong. Ho tm rang làm nhu vày sau này dùa bé sé nói nàng ttòì chày, thuàn tai nguòi nghe, khóng làm màt long nguòi khàc^. Trong khi dò, mpi nguòi tàp bop quanh dùa tté va cùng doc Kinh Qur'an càu Thugng de ban phùc cho dùa bé. Sau dò, ho chon mot tèn Thành dat cho nò. Theo òng Hakaim^ Chàu Vàn Kén, có hàng ttàm tèn Thành nhu vày^. Nam tbuòng dgt càc tèn: Mohamet, Ah, Abu Bakar...; Nii: Phuatimah, Ammah, Khodijah... (day là ly do nhièu nguòi Islam giào có tén giòng nhau). Nhu vày, dùa ttè dà dugc Allah chàp nhàn va ttò thành tin dò Islam. Ngoài ra, nhà nào có dièu kién con mò de, eùu de àn mùng, theo quy tàe là nam 2 con, nù thì 1 con*.
Bòi vói le Khotan, còng dòng Chàm Islam quy dinh con ttai va con gài dèn 15 mèi coi nhu buóc vào tuoi tmòng thành, ho phài ehiu cuóc tiéu phàu khotan à bó phàn sinh due (thuòmg tu 10 dén 15 tuoi). Nguòi ehiu ttàeh nhiém tiéu phiu co thè là dàn óng hoàc dàn bà hiy theo dòi tocmg chiù tiéu phlu dò là nam hay nù. Hình thùc tiéu phàu là dùng dao ben dà sàt ttùng eàt nhe vào bò phàn sinh due. Ò nù thi chi càn rach nhe (Urong ttung) cho có mot tt màu, con ò nam thi cSt di mot miéng da qm dàu. Trong lùc tién hành, nguòi tham du dèu khan nguyén Th d"
ban phuóc lành. Néu nguòi nào dà dén tuoi truòng thành Khotan thì bi còng dòng Chàm xem nhu nguòi khòng duoc sach ~ rf^ '
'--"ngixf&rf^s^^iwìtfiiepD/en van hóa Cham—
thè sinh h09t tón giào chung. Le này eung tìiuòng duac hiéu nhu lè tìiróng thành eùa càc tìn dò Chàm Islam (Phù Vàn Hàn, 2013). Th\rc chat, day chi là le "tìianh tày" bàn thàn theo quan diém eùa cùa eàe tin do Islam. Ò càc nuóc tìieo Islam có y té phàt tìién nguòi ta thuóng thyc hành nghi tìiùe này ngay khi dùa tì^ vùa sinh ra. Ngoài ra, nhùng nguòi ngoài dao muón nhàp dao, hoàc lày va, ehong là nguòi Islam thì déu phài tcài qua nghi le này de dupc cóng n h ^ là da "s^eh se" de eó thè sinh ho^t tòn giào. Tuy nhién, có le do ành huóng theo eàeh hièu cùa nguòi Chàm Awal bong nghi le Kareh va Katat nén Khotan cùng tìiuóng duac nguói Chàm Islam hiéu vói y nghìa là le thành nién. Day là su ành huóng trò lai thày rò cùa Chàm Awal vào Islam chinh thòng tu nùa sau thè ky XX.
Bàt nguòn tu hai nghi lè này, nguói Cham Awal t^o nén eho mình h§
thóng nghi le Kareh va Katat mang bàn sàc riéng, dàm sàe màu he.
Kareh là nghi le dành cho nù, Katat dành cho nam thì dién ra kèm theo Kareh. Khóng có Kareh thì khóng thè eó Katat dupe. Trong le Kareh, vi cà su (Po Gru) eàt toc, dàt tèn thành cho càc thiéu nù de ho chinh thùc nhàp dao. Tuy nhièn, mpi ehuyén lai khòng dién ra don giàn giòng nhu mue dich cùa nghi le. Trong cupe le này, già dình va dòng bp tàng rat nhìéu qua va tìén, vàng... nhu mot cùa hòi món bong già dình màu hp khi tìiiéu nù lày chóng sau này. Theo dò, néu dén tuoi ma mot eò gài trong còng dóng Awal khóng dupe thuc hìèn nghì lè Kareh thì eò gài chua dupc cóng nhan là tin dò dao Bàni va cùng khòng dupe phép thue hién lè cuòi bòi càc ehùe sàc cùa dao. Viée dupe nhàp dao là vò cùng quan trpng vì nò ành huòng dén eàe nghi le khàe bong suót cupe dói cùa nguòì Chàm Awal. Tu day, bp móì duac phép tham già chinh thùc càe nghì le va smh boat tap tue cùa dao Bàni. Ben canh dò, lè Kareh cho thièu nù có lè là cupe le quan bpng nhàt, de l^ì àn tuong sàu dàm trong mói thiéu nù Chàm, bòi day là tbói ky chuyén tìép tuoi truòng thành cùa thièu nù de chuàn bi buòc vào tuoi bón nhàn, kbi ma ho dà duac eà còng dòng làng, tón gìào eùa mình cóng nhgn su truòng thành. Ngày xua, khi tuoi két hón eùa eàe thiéu nù eòn rat som, thì co bàn, sau nghi lè này hp dà có thè dupe phép tìm ban dòi va két hòn.
Càe thiéu nù bong eòng dòng Chàm Awal khi dén dò tuoi tu 12 dén 15 dèu phài thue bièn nghi i l Kareh, khòng dupe bè hon, dàc biét là phài thyc bì?n tìiróe khi dÉiy tìiì (có kmh nguyét làn dàu). Tòn giào Bàni, cùng nhu Islam, quan niém nhiìng tìiù dàng cho thupng de Awluah^ phài là tìiù bong saeh, tinh khièt nhàt. Hp cùng quan niém phu nù có kmh nguyét là
114 Nghién cùù Tòn giaa So li - ^•^'^
"khòng sach sé", "khóng lành" de tham gìa càc nghi le tón giào- . nhàn vàt khòng tìié tìiìéu trong nghi lè Kareh dò là Muk Buh (Bà dàng e>
Muk Buh là nhàn vàt dàm tìich chinh viée dàng càc le vat lén Po Aw uà^
à moipalei (làng) Chàm Awal. Muk Buh ó chung nhà le vói càc tìueu nu làm Kareh (anak Kareh), eó bàch nhi?m bóng coi càc thièu nù va huong din ho eàe tìiù tue nghi le cùng nhu càch tìiue hành nghi lè. Nhan v^t quan bpng tiép tìieo là 3 vi bi sì Awal (Po Aear), nhùng nguói diéu hanh nghì lè.
Nghì lè dién ra trong hai ngày. Ngày le dàu gpi là Harei Mbeng Awluah (ngày thóng bào vói Allah). Buoi sàng càe thiéu nù duac Muk Buh dàn di tàm. Nghi tìiùc này dupc tìén hành ngoài bòi. Hp xep thành mot hàng dpc tìieo tràt tu, dan dàu bòi Muk Buh, sau dò là Po dhì kamei, tue con gài cùa già dình dùng ra tó chùc le, tìép theo là nhimg tìiièu nù khàc. Càc thiéu nù màe nhùng chiéc chàn dai bao hét phàn thàn yà dupc dói nuóc tu Uén dàu xuóng. Trong khi dpi nuóe, Muk Buh càu khan Thupng de va chùc phùc cho càe eó. Tàm xong hp lai theo thù tu cu di vè. v è tóì, hp dupc thue hién nghì thùe Mbeng Awluah, do vi tu sì chù trì lè (Po Gru) true tièp thiie hién. Nghi le này dièn ra don giàn, nhanh chóng. Lè vàt duoc dàt trén màm cao (salao glaong), sàp xép theo bàt ty gòm: mot nàì cbuòi, hai ehén nuóc duóng (hoàc duóng eàt), nép, bành xòi che (tapei paoh) va chén muòi, thù khóng thè thiéu bong càc màm le cùa Po Acar^^. Vi Cà su dpc kinh mòi thupng de Awluah va tó tién càc thièu nù vè chùng giàm. Két thùe ngày le thù nhàt, càe thiéu nù b ò lai càm phòng cho dèn ngày hòm sau.
Màm le eó rat nhiéu dò ngpt, dàc biét là hai bàt duóng. Khi ehùng tòi bòi òng Cà su vì sao lai có hai bàt duòng ben màm le, òng chi tra lói dò là tàp tue óng bà tó tìèn de lai ma khòng thè dua ra lòi ly giài nào thèm.
Thè nèn, de giài quyèt eàu hòi, tu ly thuyét càu trùc luàn, ehùng tói phài tìm bièu tu trong nghì lè gòc cùa tòn gìào Islam. DÓi ehiéu ben Islam, nhu dà trình bay ó trèn, chùng tòi thày trong lè eàt toc dat tén eho bé sa sinh có mpt nghi thùc là boi màt ong lèn miéng dùa tré hàu mong muÓn dùa bé sau này sé nói lói ngon tiéng ngpt, dupc mpi nguóì yèu quy. Tu dò, ta eùng có thè thày nhùng thùc ngpt ben màm le cùa nguòi Chàm Awal dàng lèn Po Awluah eùng khòng mang y nghìa nào khàc bau ngoài mong uóc eho thiéu nù lóì nói dju dàng, vé dep ngpt ngào.
Nguòi Chàm eó eàu vi: "Sep ndom yuw jalikaow" (lèi nói ngpt nhu màt)
Nguyén Ngpc Anh Tiep bien van hoa Chàm... H5 Hay ttong Già huàn ca eùa Bà Thrub palei có day: "Kamei ndom puec
gheh ghang, Gep gan urang oh ndom baici" (Con gài nói nàng diu dàng, Bà con hàng xóm khòng ai che mình) (Su Vàn Ngpc, 2012).
Ngày le thù hai gpi là Harei TaokKareh, ngày lè chinh. Sàng som nguòi ta dyng 2 nhà lè, mot lón mot nhò, dói màt nhau: Nhà le lón quay mgt vè huóng Tày, huóng tìiành dia Mecca cùa Islam giào, tupng trung cho Thành duòng (Sang Magik), noi càc Po Acar thuc hành nghi le. Nhà nhó (Sang Euk - nhà bang dìém), dói dién, là noi càc thiéu nù vào càm mình, eò Muk Buh (bà dàng le) va Muk Kaeak mbuk (Bà cót toc) eanh ehùng. Trong nhà le, mpì thù trang hoàng dèu duoc dat bong bàt tìr rièng cùa nò, khóng thè dÈit khàc vi tri, thè hién càu trùc dyc - cài, àm - duong (tanaow - binai) chat che.
Trong buoi sàng tìiù hai, Muk Buh eùng dan eàe tìiìéu nù di tàm nhu ngày dàu. Sau dò, eàe có dupc dan vào Sang Euk de trang dìém, mae ào va vày thó eàm màu vàng, deo bang sue vàng bac va bùi toc lén cao ben dinh dàu. Viéc bùi "toc tó" này rat kì cóng nén eàn có Bà eót tòe tìiyc hién. Sau khi chuàn bi xong, thày Cà su cho gpi càc tìiiéu nù vào "tìiành duóng" làm lè. Muk Buh se dan càe thiéu nù theo bàt ty hàng dpc buóc vào nhà lè chinh de thyc hién nghi thùc eàt toc, dàt tén. Tuy nhièn, nhùng thieu nù khòng phài là nhùng nguóì dupc eàt toc dat tén ttuóc ma lai là mot bé trai. Lùc này, mpt bé ttai cùng dupe triéu vào. Moi lè Kareh dèu phàì eó mot mot bé trai tàm tuoi chua biét nói, giù vi tri Po dhì lakei, dóng vai bò là nguòi ehùng kién lè eàt toc, dàt tèn thành cho càe thiéu nù. Po dhi lakeì ciing co tìéu ehi lya chpn dàc biét nhu Po dhi kamei (se dupc trinh bay duói day).
Dàu tién, vi chù tri lè cho dùa bé can hot muòi, sau dò óng dùng mot con dao nhó va mot cài kéo eàt toc cho dùa bé ó ba vi tti giùa bàn va hai ben, rèi òng nói tén Thành (tén tón giào) cùa dùa tté. Sau dò, dén lupt eàe thiéu nù, tìép tue nhu vay tu Po dhi kamei dèn eàe eò gài khàe. Nguói Chàm quan niém mài tòe là góc cùa con nguóì. Y nghìa cùa viéc eàt tòe là de thè hién sy biét an dòi vói dàng sinh thành, va thè hién long tòn kinh, sy dàng hién eà linh hòn va thè xàc cho thupng de Awluah.
Xong Le cat toc, Lè dgt tèn, càe thiéu nù lai dupe Muk Buh dàt vé Sang Euk. Lùc này, càc thùc àn dà chuàn bi dupc dàng lén eho eàe tu sì làm le nhàn lè vgt va dùng. Trong lùc dò, càc thiéu nù thay y phuc màu vàng ra, khoàc lén minh ào bang truyèn thòng chuàn bi cho nghi thùe
116 Nghién cùù Tòn giaa Sóli - 2015 cuòi cùng. Le Igy (Kakuh). Sau phàn cùng le vàt, càc tìiiéu nù lai duóc triéu vào làm Le lay. Hp bimg le vat là càc khay bau (thor hala) dang cho càc tìiày le. Càc thiéu nù làn lupt theo thù tu lay ba vi chùc sàc. Lay Po Gru traóc, rèi tóì vi ben phài, sau dò là vi ben ttài, móì vi lay ba lan.
Lay tìiành hai lupt. Trong khi càe có lay thì càc hi sì doc kinh mai Po Awluah va tó tién cùa càc có gài vè chùng giàm. Lay lupt dàu la Igy Thupng de Awluah; I?y lupt thù hai là lay ehùe sàe, tò tién, cha me, nguòi thàn de mpi nguóì eòng nhàn kè tìì lùc này hp dà là nguói ttuong tìiành va dupe cóng nhan. Trong suót qua trmh này dèu có su chùng kién cùa bé trai Po dhi lakei. Chùng kién ràng eàe tìiìéu nù này dà dupc eàt toc nhàp dao Bànì va duac Po Awluah chùng giàm.
Sau dò, eàe có gài sé duac nguòi thàn, hp hàng chùc nhiing càu chùc tòt lành va tang qua mùng nhu tièn, vàng, vài vóe, thgra chi nhà nào có dièu kién là bau, bò, de, cùu, dàt dai... Nhùng món qua này dupc dyng trong nhùng eàì thau va dupe thay cà su làm phép, sau dò dua eho càc thiéu nù giù. Va day cùng duac coi là nhimg cùa cài ban dàu, xem nhu cùa bòi món, cha me va nguói thàn khòng dupe lày dùng ma de eho con gài sau này. Lùc này buoi lè dà xong, ké tu day, càe thiéu nù dà có vi tri bong tòn giào, dà là nguòi truòng thành, va dà eó quyèn dupc kèt hón. Già dình tién hành dai nguòì thàn, ban bè àn uòng de mùng cho con cài hp.
Ben canh nghi lè Kareh dành cho càc thiéu nù, néu khòng de y, se bò lo mot nghi lè dang dién ra ó mot góc khuàt, dò là le Katat dành eho càc thiéu nam tu 12-15 tuoi. Trong mot cài rap nhò eàt so sài ó góc khuàt, càc cau bai mang dèn noi thuc hành nghi le mot cài thau, bong dò dyng mot it gao, 5 miéng tràu, cau khó, I qua trùng va 1 con dao de cho tu sì thyc hành nghi thùe "Càt da quy dàu". Tuy nhién viée "eàt" này ehi dién ra tupng trung. Va sy thù vi nàm ó day. Néu nhu tón giào Islam eoi ttpng nguói nam bao nhìéu thì nhùng gì dupc thè hìèn ttong nghi lè cùa nguói Chàm lai hoàn toàn nguoc lai. Diéu này dupc tìié hién truóe nhàt qua tén gpi chung eùa hai nghi lè: Kareh. Trong khi Kareh eùa càc thiéu nù dièn ra trong hai nhà le lón, là tupng trung cho tìiành duòng, tìiì Katat cùa càc thiéu nìèn nam lai dupe tién hành ò nhùng chó khuàt nhu sau nhà. Va néu nhu ttong Khotan cùa Islam, ttè em nam dupc eàt da quy dàu thàt thì nghì thùc này dòi vói ttè em nam Chàm Awal chi dupc thyc hién ttrone tnmg. Trong khi dò, Kareh dành cho càc thièu nù dièn ra hét sue h ' tap vói nhièu nghì thùe, thù ttie. Diéu này thè hién sue mEinh khòn h"
Nguyln Ngpc Ành Tiep bien vàn hóaChàm... ir?
gioì ban cùa ehé dp màu he ciìa nguói Chàm kbì tiép bién vói tón giào du nhàp Islam.
Mot dièu nùa bèt sue dàng ehù y là càc thièu nù duac ebo deo rat nhièu vàng, bac. Vào ngày này, eàe bac eba me tàt tuoi lo mua sàm trang sue vàng bgc, hoàe neu khòng có thì là mupn tam cùa nguóì thàn, hàng xóm nhiéu nhàt eó thè cho con hp dupe rang ngói bong buoi le. Trang phuc eùa càc thièu nù eùng hoàn toàn màu vàng, tu khan triìm dàu eho dén chàn, dupe may tu loai vài qu^ dàt tién. Dièu này duac cho là thè hièn sy giri gàm uóc vpng giàu sang vào eò con gài cùa càe bac cha me, mong con gài sau này lày duac chóng tot, có ehùe tuóe, làm àn khàm khà, àn sung màe suóng...
Tuy nhién, nhìn duói góc dp càu trùc luan, ó khia canh khàc, nghì le Kareh phàn nào eùng thè hién mpt bò mat khàc cùa xà hpi Chàm. Chàng han, khóng phàì co gài nào cùng có co hpi làm Po dhi kamei, cùng nhu khòng phài già dình nào cùng có thè dùng ra tó ehùc le Kareh. Hp phài dupe xem xét "ly lich" ba dèi có theo tòn gìào Bànì hay khòng, tue òng bà, eha me eó thuàn Awal hay khóng (tiéng Chàm gpi là Marat, nghìa là thuàn chùng, khóng ngogi lai). Nhùng thiéu nù gùi tói nhó le nguòi Chàm gpi là pagem, eó nghìa là "ghép theo" dya boi vào. Hp thuóng là nhà nghèo, khòng dù tài chinh, hoae eó thè là khóng dù "thuàn ehùng" de tó chùc nghi il. Trong thù ty xép hàng, có gài là Po dhi kamei màe dinh luòn dùng dàu hàng, nhimg càc có gài ó phia sau eùng khòng phài muón dùng vi tri nào ciing duac. Chùng tói dà gap vài truòng hpp càc me cùa càe thiéu nù này giành nhau cho con mình duac dùng truóe càc thièu nù khàc. Dièu này thàt sy khó hiéu vi chùng tói dà dàt vàn de dò vói càc tu sì, hp dèu bào ràng dùng vi bi nào sau vi tìi Po dhi kamei déu khóng quan trpng. Chi eò thè nói dò là thuòc vé quan niém. Ciing eó thè phóng doàn ràng, có nhùng nìèm tìn mgnh me mang tinh vó thùc thòi thùc càc bà me gùi gàm mong muón cùa mình vào ttong nghì le, de cho dùa con cùa hp khòng phài thua kém ai ttong vi tìi tòn gìào hay ngoài xà hpi. Qua quan sàt tìiye té nghi le, nhiing thièu nù càng dùng vè phia sau càng it dupc nguòi xem hiéu ky xung quanh de y. Trong m^t ehùng myc nào dò, nghi lè Kareh thè hién mot "xà bòi phàn tàng thu nhò" cùa nguói Chàm.
Trong "xà hói" dò cùng có nguói giàu ké nghèo, cùng có nguói ttèn kè duói, cùng có phàn biét dóng màu thuàn chùng hay ngoai lai, có sy phàn biét nam nù ttén tu tuòng màu he, v.v...
118 Nghién cùu Tón giàa Sóli - ^"^
Vé diém phài eó dùa bé con chua biét nói dóng vai ttò là nguòi e S giàm nghi le, khi chùng tòi hòi, càe vi tu si dèu khòng eó lòi gii' '^
thòa dàng, ma thuóng chi vi$n dàn nguyén có là do luàt tue cùa ton g quy dinh, phài thuc hành theo. May man, tói gap mot vi tu sT cho rang.
chi nhùng dùa tté con chua biét nói mói thàt su ttong sang va dù^chan that (vì chùng chua nói lòi xàu, lòi bàn, lòi khóng thành thàt) de lam nguói dai dién cùa Po Awluah". Nhung lièu dò dà phài là tàt cà. Nhm theo huóng càu ttùc, néu dòi chiéu qua nghi le Akikah cùa Islam, thi nhùng nguói chiù le eàt tòe dàt tén phài là nhùng dùa Mi mói sinh ducyc 7 ngày, hoàc 14, 21 ngày. Tu dò, có thè phóng doàn ràng, viéc nguói Cham khi gòp chung hai lè Akikah va Khotan eùa Islam dà làm eho dò topi cat toc dàt tén cùa càc thiéu nù qua lòn so vói quy dinh cùa Islam. Thè nén, ho dà nghi ra viéc de cho mot dùa tté tàm duòi 2 tuoi (chua bièt nói) chiù lé càt tòe d»t tèn hiiòc, sau dò mòi dén càc thiéu nù. Nhu vày, dùa Me khóng chi don thuàn là "nguòi ehùng giàm" ma con là nguòi dai dién eho càc thiéu nù, "chiù lé" thay ho truòc dàng toàn nàng Awluah. Nhung con mot dièu nùa, tai sao phài là bé ttai ma khòng phài bé gài. Vàn dùng ttèn gòe nhin càu trùc, tòn giào, vàn hóa Chàm luòn thè hién rò ràng triét ly tanacrw - binai (tinh due - tinh cài). Trong nghi lé Kareh dà có Po dhi kamei (thiéu nù dàn dàu) thi hàn cùng phài có Po dhi lakei (bé ttai dàn dàu). Tinh eàn bang nam nù luòn 6.\xoc thuc hành mot càch nghièm tue ttong vàn hóa Chàm. Chàng vày ma nghi lé Kareh va Katat khòng dugc tò chùc rièng rè ma buóc phài tò chùc chung. Dà có Kareh eho nù thì cùng phài eó Katat eho nam. Dò là "tòn giào luòng bop" cùa nguòi Chàm. Cùng nhò tu duy này ma màu thuàn giùa Chàm bàn dia va Islam dà duac hòa giài vào Chàm Awal.
Có thè nói khài quàt ràng, nghi lé Kareh biéu tnmg cho tinh mau he, nguyén tàc dem lai su tiép nói eho xà bòi Chàm. Tuy vè màt tòn giào, Kareh là lè nhàp dao Bàni cho tin dò, nhung quan sàt nhùng gì dién ra ttong cuòe lè thi khóng don giàn nhu vày. Hoàn toàn dòi làp vói tmh chat phu h?, phu quyén cùa tòn giào Islam, tmh miu he duoc thè hién tti?t de vào ttong nghi lè Kareh cùa nguòi Cham Awal, thè hièn duge nhàn sinh quan, thè giói quan cùa nguói Chàm vào ttong tòn giào tièp bièn Islam, khién nò trò thành tòn giào mang màu sàc bàn dia dàc sàe Naàv nav' nguòi Chàm cùng nhu càe tòe nguòi Ma Lai - Da Dào (Churu R A' Jarai va Raglai) con bào luu che dò n ^ u h?. Nhìn mot càch tene 't hinh thài che dò màu he cùa nguòi Chàm có eàe dàe trung sau dà • »;
Nguyén Ngpc Anb Tiep bien van hóaChàm... 119 nói dòng ttong bé tbòng già dình va xà hói là nguói dàn bà ehù khòng
phài dàn òng; noi eu trù hón nhàn dupe luàt tue (adat) quy dinh rò ràng, dò là con tì^i vè sinh song ben nhà va; nguói phu nù có vai bò quan bpng bong vièc tò chùc gìa dình va xà bòi; phu nù Chàm, ngoài bàch nhiém vé già dình, chàm sóc con cài, hp con eó bàch nhiém chàm lo thue hién nhimg lé nghi lièn quan dèn già dình, tò tìén; nguòi phy nù có bàch nhiém va có vai ttò dàc lyc ttong viée luu giù va bào vé vàn hóa truyèn thóng nhiéu hon là dàn òng; va tài san cuòi cùng eùa gìa dình, tò tìèn dupe thùa ké bòi con gài ut (Su Vàn Ngpc, 2012).
Thyc té, sy giao luu tièp bièn vàn hóa giùa Chàm va Islam dién ra rat phùc tap, nhièu chiéu va qua nhièu thòi ky. Truóe khi islam xàm nhàp, nguói Chàm vàn tòn thò da thàn (thò tìiàn dàt, thàn bòi, song, nùi...), tue thò tó tìén (Muk Keì) va mot so vi thàn ành huòng An Dp giào nhu Siva, Brahma, Vìshnu ó dén thàp. Tu thè ky XVII, sy tàc dòng manh me eùa Islam eùng sy bàn dia hóa khóng kém phàn quyét liét eùa tón gìào bàn dia dà làm hình thành he thòng tón giào Awal - Ahier hét sue dóc dào, vùa mang bàn sàc bàn dia vùa tìép thu càc yèu tò tòn giào móì. Dèn nùa sau thè ky XX, khi Islam ehinh thóng ttó lai trayèn dao vào nguóì Chàm ó Nam Trung Bp, thì mot bó phàn Chàm Awal, mot làn nùa lai cài giào vè Islam.
Trong sy du nhgp ttó Igi này, sy tièp bièn it xày ra hon, ma sy tàeh baeh, lòì kéo tìn dò b ó thành ehù yéu, nhung eùng khòng phàì hoàn toàn khòng có. Chàng hgn, vipc nhìèu tin dò Islam (dya vào il Katat cùa nguòì Chàm Awal) tin ràng nghi thùc càt da quy dàu Khotan là il buòng thành cùa dao mình, nhung thyc chat dò là nghi thùc tày uè, làm sach se thàn thè. Ngoài pham vi nghi lè càt toc dàt tén ta con thày, tuy theo Islam ehinh thòng, cpng dòng Chàm Islam vàn con luu lai mgt vài nghi lè mot càeh mó nbat nhu mot tàn du cùa tòn giào bàn dia nhu tue di tao mò ttong nhùng ngày dàu lé Ramadan, khi chèt thi bài dupe ehòn dàu huóng vè bàc, hp tin vào bua ngài, quy thàn, thue hìén lé eàu an ehùa bénh tai nhà (Phù Vàn Hàn, 2004). Tm dò Chàm Islam vàn yèu tìiich ca hàt, tìình dién vàn nghé cùng vói nguóì Chàm Awal vào moi dip Ramadan, lè, tét mgc dù gìào luàt Islam rat han che dièu này. Dàe biét, eòng dóng Chàm Islam vàn duy tri che dò mau he, de eao vai trò nguói phu nù bong xà bòi.
4. Két lu^n
Tóm lgi, dù dà có nhùng cupe tiép xùe vói Islam giào tu Trung Dòng tu tìié ky X - XIII, nhung phài tìr thè ky XV, dgc biét là XVII, khi Chàm
120 Nghién cùu Tòn giào Sóli -2015 tièp xùc va quan bé manh me vói Ma Lai, tìiì Islam giào mai chìnb du nhàp vào Chàm ma he qua là sy ra dói eùa mot còng dong ngir Chàm ành huóng Islam giào, cóng dòng Chàm Awal hay Chàm Barn.
Trong qua tìình giao luu, tìép thu Islam giào, Chàm Awal khóng sao chep y nguyén Islam ma luòn lày tón giào bàn dia làm nèn tàng, cài bién Islam tìiành tòn giào mang bàn sàc Chàm, tìép tue duy bì tìió cùng to ben, tìnyén tìiòng màu bé ma su tìié hién rò rét nhàt thòng qua nghì lé Kareh.
Nhùng gì tìiè hién dòc dào nhàt ttong nghì lé Kareh cùa nguói Chàm Awal dò là su két hpp sàng tao càe yéu tó cùa eà bai nén vàn hòa, tòn giào khàc biét vào ttong mot ngbi lé; sy dào nguac vi tri gioì ttong quan niém dói làp cùa mòi ben vé tàm quan bpng cùa màu he hay phu bé, va sy thè hién duac biét ly dói ngàu tanaow - binai (dyc - cài, nam - nù) cùa vàn hòa Chàm vào bong nghi lè, cùng nhu bong tòn giào tìép bièn.
Nhùng dièu dupc nhan ra tu bong nghién cùu nghi i l Kareh, thè hién sy dùng dàn eùa viéc vàn dung càu trùc luàn vào trong nghién euu lé nghi va lé hòi, dae biét ehùng mình dupe tinh hiéu qua bong màng nghién cùu vè g i ^ Imi tìép bién vm hóa.
Có thè nói, cupe tièp xùe gìùa hai nèn vàn hóa Islam va Chàm là mot cupe tièp xùc ky la, biém thày ttén thè giói. Ban dàu Islam xàm nhàp vào Chàm va de lgi nhiéu di san vàn bòa, ttong dò có eap tòn giào Awal - Ahier. Nhung sau dò, nò dà bién màt kbòi Chàm cùng vói sy sup dò cùa Vuong quóc này. Cho dèn nùa sau thè ky XX, Islam ttó lai Mièn Trung thì Vuong quóe Cham dà khòng con nùa. Chi con Igi nguòi Chàm vói tón giào luòng bop Awal - Ahier bàn dia tàe dòng ttò lai Islam chinh thÓng, làm nò phàn nào, mot làn nùa, lai mang màu sàe Chàm. Chàm Awal/Bànì là mot loai hình tòn giào dòe dào chi eò ò Vièt Nam, là mot phàn bàn sàc vàn hóa eùa nguòi Cham, mat khàc ehmh bàn sàc van hòa nguòi Chàm eùng dà làm mém hòa tình eùng nhàc cùa Islam./.
CHU THICH:
1 Xem thèm Victor Tumer (1967), The Forest of Symhols: Aspects of Ndembu Ritual. Ithaca: Cornell; Edmund Leach (1976), Culture and Communicatìon- The Logic by which Symbols are Connected, Cambndge University Press 2 Theo Po Dharma, chuyén già nghién cùru Chàm, Vièn Vien Dòng Bac c6 Phàp
(EFEO). ^ 3 Xem thém Sakaya (2012), Quàng S a i Tuyén va Nguyén Nggc Anh (2015Ì
Nguyln Ngpc Ành Tiópbien vàn hóaChàm...
4 Nguòi Chàm thi gpi là Cakak mbuk brei angan, ho^c Kareh (phóng vàn òng Hakaim Tài Ngpc Thin, thòn Vàn Làm, xà Phuófc Nam, Thuàn Nam, Ninh Thuan, ngày 30/10/2015).
5 Phóng vàn òng Tài Ngpc Thin.
6 M6i thanh duòng Islam giào có mpt ban Hakaim de dièu hành nghi le va quàn ly tin dò.
7 Theo Bà Trung Phu thì chi có 25 vi thành (Bà Tmng Phy, 2001).
8 Phòng vàn Hakaim Chàu Vàn Kèn, thòn Vàn Làm, xà Phuóc Nam, Thuàn Nam, Ninh Thuan, ngày 1/11/2015.
9 Nguòi Chàm gpi Thupng de Allah là Po Awluah.
10 Theo luat tue, Po Acar phài càn hat muòi tmóc mèi làn diìng dò cùng lè.
11 Phóng vàn Imam Hùng, tu sì Awal, thòn Vàn Làm, xà Phuóc Nam, Thuàn Nam, Ninh Thuàn, ngày 28/10/2015.
TÀI LIÉU THAM K H À O
1. Nguyén Ngoc Ành (2014), "Bièu tupng trong nghi lé Kareh cùa nguói Chàm Awal", trong Nhirng vàn de vàn hóa - xa hói nguài Chàm ngày nay, Nxb. Tré, HÒ Chi Minh: 179-196.
2. Ayraom.tT,V.^eaDs(\%9\),LesTchamesetLuersReligions,?ans: Leroux: 1-2.
3. Boisselier, Jean (1902), "The Art of Champa", trong La statuaire du Champa Re cherchesur les cultes et l'iconographie, Paris (Public. EFEO E); 32 - 34.
4. Dohamide (1965), "Hói Gìào tai Vift Nam", Bàch Khoa, so 193.
5. Phù v a n Hàn (2001), "Cóng dòng Islam Vièt Nam - Sy hinh thành, hòa nhap, giao Imi va phàt trién", Nghién cùu tòn giào, so 1: 45 - 50.
6. Phù Vàn Hàn (2004), "Islam giào va càc nghi lè, t|[p quàn cùa nguòi Chàm ò Nam Bò", Nghìèn cùu Tón giào, sé 6:48 - 49.
7. Phù Vàn Hàn (2013), Vàn hóa nguòi Chàm à Thành pho Ho Chi Mmh, Nxb.
Vàn hóa Dan tpc. Ha Noi.
8. Luong Vàn Hy va Truòng Huyèn Chi (2012), "Thuóng thào de tài làp va sàng tao "truyèn thòng": Tién trình tài cau trùc lè hpi còng dòng tai mpt làng Bac Bp", Nhimg thành tuu nghién cùu buóc dàu cùa Khoa Nhàn hpc, Dgi hpc Quòc già Thành phè Ho Chi Minh: 235 - 279.
9. Lafont, Pierre Bernard (2011), Virong quòc Champa, San Joe. Califomia, USA 10. Manguin, Pieire-Yves (1919), L'Introduction de l'Islam au Campa, BEFEO,
NoLXVI.
11. Maspero, Georges (1928), Le Royaume de Cham, Bruxelles, Brill, Paris.
12. Murdock, George Peter (1949), Social Structure,1^ev/ York: The MacMillan Company.
13. Su Vàn Ngoc (2012), Lénghi cupe dai nguòi Chàm, Nxb. Van hóa Dàn tpc. Ha NOi.
14. Bà Trung Phu (2001), Già dình va hón nhàn cùa nguài Chàm ó Vièt Nam, Nxb.
Vàn hóa Dàn t§c, Ha Nói.
15. Raaisse, Paul (1922), "Deux inscriptionj coufiques du Champa", trong Joumal asiatique, Xlème sèrie, XX.
Nghìèn cùù Tòn giào Sóli - 2015
16. Sakya (2012), Tiép cgn mpt sé vàn de vàn hóa Champa, Nxb. Tri thùc. Ha Npi- 17. Quàng Vàn San (2013), "Qua trình chuyén dèi tu Ph^t giào dèn Bàlamón - B ^
- HÓI giào cùa nguòi Chàm ò Viét Nam", Kyyéu hói thào khoa hgc: Afpt ^'^ ^ de vé ly luan va thgc tién sif chuyén dói tón giào cùa càc dàn toc thieu &
Nam Bó, Vièn KHXH vùng Nam Bó, Ho Chi Minh: 227 - 244.
18. Quàng Dai Tuyén va Nguyén Ngpc Ành (2015), "Tu triét ly Linga - Yoni i ^ m l?ii nhimg kèt nói giiia hai cpng dóng Chàm Awal va Ahier", trong Ky yeu tìoi nghi Thóng bào Dan tpc hpc 2015, Vién Dan toc hpc. Ha Npi
ACCULTURATION CHÀM - ISLAM IN VIETNAM THROUGH THE KAREH RITUAL OF CHÀM A W A L -
A VIEW OF THE STRUCTURALISM
In the historical process, Chàm people absorbed sueh major religions as Brahma, Buddhism, Islam along with the culture where these religions originated. However, Chàm people only selected the elements which were appropriate for their traditional religion. Consequently, Chàm people eurrently have a diversity of religion and culture with the endogenous and foreign elements. Chàm's religion (ineludes Brahmana which were localìzed) combined with Islam to the unique religion which was Bàni religion or Chàm Awal. From the perspective of the structuralism, this artìele shows the differenees and similaritìes of the acculturation between the Champa and Islam eultures through the Kareh ritual of Chàm Awal.
Keywords: Awal, aceulturatìon, Chàm, Islam, Kareh, stìaieture.