mUkm)W^mm^ikm0m,
Khoa hoc va giao due thofi Le Sor (1428-1527)
GS. VU KHIEU
Nho giao chiem dia vj dgc ton va viec giao due, thi cd Nho hgc
Sang thdi Le Sd, tQ dau the ki XV, Nho giao tien len dja vj ddc tdn, phue vu dae iQc che dp phong kien tap quyen dang phat trien manh me IQc bay gid, nhQng ddng thdi Phat giao va Dao giao v i n dQdc duy tri trong chQng mQc ed ldi cho dja vj thdng trj eua giai cap phong kien.
TQtQdng Nho giao thdng trj d nQdc ta trong thdi Le Sd la tQ tQdng triet hpc cua phai Tdng Nho, mdt phii chinh thdngdo Chu Hy dQng d i u , hinh thanh d Trung Qudc vao the ki X I - X I I .
Theo Dd Nhuan thi vua Le Thanh Tdng la mdt ngQdi rit am hieu va tdn sQng Ly hpc cua Tdng Nho: "Ve phan Ly hoc, being thUdng vda sing sudt vda rdng khap, d trong li le phde tap cd sU phan biet rd rang, nghla 11 tinh vl sau sic...". Le Thinh Tdng quan niem
"dao la sU viec dUdng nhien rd rang dd biet; 11 li cii lido dl nhien (tQc li do phat sinh ra sQ vat - TG) huyen vi miu nhiem khd ma thay dUdc..." (Toan thd. Sdd, tap 2, tr. 466). Dao chinh la quy luat cua sQ vat ma li tri con ngQdi ed the nhan thQc dQdc, cdn li la mdt yeu td tinh thin huyin bi lam khdi nguyen cua mpi sQ vat. Dd chfnh la tQ tQdng triet hpc duy tam cua hpc thuyet Tdng Nho.
Trong xa hdi phong kien the ki XV, dja vj cua ting Idp nho sTdQdc d i cao lam rQdng cdt eua Nha nQdc phong kien, lam ngudn bd sung cua bd may phong kiin quan lieu. Ting Idp nho sTay do che dp giao dye va thi cQ lay Nho giao lam ndi dung dao tao ra. Tai lieu hpc tap va d i tai thi cQ d i u liy trong TQ thQ, Ngu kinh, Tinh ly va Bic sQ (sQ Trung Qudc tQ ddi Tdng ve trQdc - TG), dac biet la bd TQ thQ, Ngu kinh do nhQng hpc gia eua phai Tdng Nho, nhit la Chu Hy chu giai.
Viee nha nQdc ddc tdn Nho giao, d i n d i n mdt he qua kha tfeh cQc la viee giao due va thi cQ Nho hpe dope de cao va md rdng. Va khi ting Idp ke sTtai danh dope iQa chpn qua khoa cQ cang ddng die thi iQc iQdng nghien cQu, trQdc tae cQng cang phat trien. Khdng phai ngiu nhien, tren ca nQdc ndi ehung va tai Thang Long ndi rieng, khoa hpc xa hdi va nhan van thdi ki nay thu dQpc nhQng thanh tQu dang ghi nhan. Ngay tQ nam 1428, khi dat nQdc vQa dQpc giai phdng, Le Ldi da lo td ehQc trQdng hpc lam ndi dao tao nhan tai cho dit node. Qng cho lap ra nha Qud'c TQ Giam d kinh dd va eae trQdng hpc d eac Id. Con em eua ting Idp quy tdc quan lieu va mdt sd ft eon em eua ting Idp binh dan Qu tQ dQpc IQa chpn vao hpc d Qudc TQ Giam gpi la Giam sinh. Nam 1429, trieu dinh quy djnh eon cac quan van tQThQPng thQ xudng d i n thit pham va quan vd tQ chQc Ddng tri d i n chQe Dai dpi trQdng, tQ 9 d i n 17 tudi d i u dQpc vao nha Qudc hpe hpe tap.
Nam 1437, triiu dinh cho con chau nganh dfch cua cac quan van vd tQ luc pham trd len d i u dQde mien thui than va mpi thQ tap djch, dQpc vao hpe trong Qudc TQ Giam. NhQ vay, Qudc TQ Giam can ban la trQdng hpc danh rieng cho eon em ting Idp quy tdc quan lai cao cip. Con em nhan dan phai hpc qua cae trQdng Id, qua nhQng ki sat hach IQa chpn mdi dQpc vao Qudc TQ Giam. Nam 1434, triiu dinh eho cac dao md ki thi sat bach cho cac Id hieu sinh, liy tren 1.000 ngQdi trQng tuyen, trong dd cd nhQng ngQdi trung tuyen vao bae nhit, bac nhi dQdc vao hpc d Qudc TQ Giam, cdn ngQdi trung tuyen bac ba v i n phai hpc d cac trQdng Id.
Mua xuan nam 1442, trieu dinh mdi md khoa thi Hdi d i u tien. Khoa Nham Tuat, nien hieu Dai Bao thQ 3 (1442) nay cd 450 ngudi dy thi, cd 33 ngQdi trung
DAY VA HOC N G A Y NAY SO 3-2010 ,,,
each, Ba mQdi ba ngQdi nay dQdc vao thi Dinh (hay thi Dien), do Le Thai Tdng dfch than ra de thi va k i t qua cd 3 ngQdi dd T i i n sT cap de: Nguyin TrQc dd Trang nguyen, Nguyen NhQ Do dd Bang nhan, LQdng NhQ Hoc dd Tham hoa; 7 ngQdi dd Tien sTxuit than (Hoang giap) va 23 ngQdi dd Ddng tien sTxuat than, trong dd cd nha sQ hpc Ngd ST Lien. Cung trong khoa nay, l i n d i u tien trieu dinh djnh le xQdng danh, treo bang vang, ban mu ao, cap ngQa, an yen va le vinh quy cho nhQng ngQdi trung tuyen de d i cao che dp khoa cQ, lam nQc Idng cac sTtQ.
Vao nam Hdng DQc thQ 15 (1484), l i n d i u tien trong Ijch sQ khoa cQ Nho hpe Viet Nam, ke tQ khoa At Mao (1075) den lue nay, Le Thanh Tdng cho dQng bia Tien sTdat d Van Mieu kinh dd Thang Long.
Trong sd eae bai van bia, ndi bat hdn ca la bai van bia khoa Nham Tuit nam Dai Bao thQ 3 (1442) do Han lam vien thQa chi Ddng cae DH sTThan Nhan Trung soan. Than Nhan Trung viit: "Hien tai qud'c gia chl nguyen khi, nguyen khi thinh tic qudc the cddng dl long, nguyen khi ndi tic qudc the nhdde dl d..."
(Hien tai la nguyen khfcua qudc gia, nguyen khf thinh thithe node manh va cang len cao, nguyen khi suy thi the node yeu va cang xudng thap...).
VQdng trieu Le Sd cho dQng bia Tien sT, ngoai muc dich nham bieu dQdng nhQng ngQdi dd dai khoa, nhQng cung la de canh tinh, ran de. Dieu nay dQdc Than Nhan Trung va nhieu ngQdi khae nhac di, nhac lai trong eae bai van bia do hp soan. Trong Bai ki de ten Tien sl khoa Nham Tuat (1442), Than Nhan Trung viet:
"Ke sl chdn trUdng dc liu tranh, sd phan that nhd be mi dddc trieu dinh de cao nhu vay thi oil chi cua ho vi td trong bin than ma phii lo bao dap. Hay dem ten ho nhdng ngddi dd dai khoa nay ma ke lai.
Nhung ngddi dda van hgc, chinh sd td diem cho cinh tri binh trong khoang may chuc nam trd lai diy, dddc qudc gia tin dung ke cung nhieu. NhUng trong sd dd cung cd ke vi hdi Id ma hu hdng, hoac sa nga vao loai vdi bon gian ac, la bdi vi luc bg sdng chUa dddc nhin tha'y tam bia da tnnh bach nay thdi. Gii SU, hoi dd ho kip nhin thay thi it han Idng thien se tran day, y ic dddc ngan chan, diu dam lam chuyen cin bay. The thi viec ddng tam bia da nay, ich ldi biet chdng nao. Ke ic lay dd lam ran, ngddi thien theo dd ma cd ging, chdng rd ve trudc, chl rong ve sau. mot la de mai giua danh tiet cho sl phu, hai la de gidp menh mach cho nudc nha. Viec thanh quan lam chang phii ngae nhien, ai trdng vao nen hieu y sau xa dd". NhQng t i m bia Tien sTay da lam nQc Idng phan chf biet bao sT tQ dang miet mai kinh sQ, dua tranh tren con dQdng khoa cQ va hien nay cdn lai nhQ d i u vet mpt qua khu thinh dat cua nen giao due thi cQ phong kien.
Sd hoc duac phat trien cao va la phan quan trgng nhat cua khoa hoc xa hgi va nhan van thdi LeSa
Vdi tinh t h i n "Van - Sd - Triet bat phan", hau het gidi quan lai d i u nam chic, cac nha sang lap nen triiu dai va toan the trithQc, deu ed y thQc ghi ehep lai Ijch sQ, thuat lai nhung Idi ndi, hanh ddng dQdng thdi eua minh de truyen lai cho con chau lay dd lam bai hpc kinh nghiem trong viec xQthe.
Bd sQ dau tien dQdc bien soan dQdi thdi Le Sd la bd Lam Sdn thdc luc. Ve tac gia cua Lam Son thdc luccon la van de dang tranh luan.
Vao cudi the ki XVlll, trong Dai Viet thdng sd, Le Quy Ddn cho rang Le Ldi la tac gia Lam Sdn thuc luc.
6 phin Nghe van chlsach Dai Viet thdng sd, Le Quy Ddn viet nhQ sau: Lam Son thdc luc, ba quyen. Vua Thai To triiu ta ngQ che, ghi viec tQ khdi nghla eho den khi binh djnh xong giac Ngd.
Sang the ki XX, phan Idn cac nha nghien cQu khi tiep xuc vdi Lam Son thud luc 6a. ddi chieu vdi cac tae pham cua Nguyin Trai nhQ Van bia Vinh Lang, Binh Ngd dai cao va d i n ra nhQng chd gidng nhau giQa chung, cho nen thdng nhat y kien cho rang Nguyin Trai mdi chinh la tac gia Lam Sdn thdc luc.
Nam 1455, Le Nhan Tdng sai Phan Phu Tien soan bp Dal Viet sd ky tuc bien ehep tiep thee bd Dai Viet su ky cua Le Van HQu ddi T r i n . Bd sQ nay gdm 10 quyen, ehep lich sQ tQ Tran Thai Tdng (1225-1257) cho den khi quan Minh bj quet sach ra khdi bd edi.
Nam 1479, nha sQ hpc Ngd ST Lien theo lenh eua Le Thanh Tdng bien soan bd Dai Viet sd ky loan thd.
Ve mat sQ lieu, Dal Viet sd ky toan thU6a thu thap va trinh bay mdt each cd he thdng, theo Idi bien nien, nhQng tQ lieu ve Ijch sQ Viet Nam trong mdt thdi ki phat trien dai tQ budi dau dQng nQdc cho den dau the kiXV.
Dal Viet sd ky toan thu ml bat len mdt gia trj Idn lao. Dd la niem tQ hao dan tdc, la tinh than yeu nQdc va y thQc trach nhiem sau s i c ddi vdi ddc lap chii quyin d i t nQdc cua tac gia bd Qudc sQ. Vdi tinh than va y thQc dd, Ngd ST Lien da di den nhQng nhan djnh tdngquat rat mQctQhaoddi vdi Ijch sQ dan tdc; "NUdc
Dai Viet d phia nam Ngu Llnh, the la trdi da phan chia gidi ban Nam - Bac. Thuy to cua ta ia ddng ddi ho Than Ndng, the la trdi sinh ra chin chua, cd the cung vdi Bic trieu mdi ben lam de mot phuong"
(Toan thu- Sdd, tap 1, tr. 99).
Neu Dal Viet sd ky toan thu\a tap dai thanh cua
hai bp sQ gdc Dai Viet su ky cua Le Van HQu ddi
Trin, Phan Phu Tien dau ddi Le Sd va mdt vai bd da
sQ trQdc dd, thi Thien Nam dd ha tap do mpt nhdm
nho thin dQng dau la Than Nhan Trung bien soan, da
cd edng thu thap loan bd (hdi) nhQng luat le, chde
lenh. phep tic, van ban lien quan tdi chfnh sy (dien)
DAY VA HQC
N G A YNAY SO 3-2010
cua trieu Le.tQ nam dau ddi Le Thai To (1428-1433) den nam Hdng DQc thQ 14 (1438) ddi Le Thanh Tdng.
Trong Ijeh sQ e h i dp quan chu Viet Nam, thdi Le Sd la thdi kl ddc tdn Nho giao va Le Thanh Tdng la dng vua Nho giao dien hinh. Viec sQ dung sQhpe lam vu khi tinh t h i n d e e u n g c d v a d d n g vien tinh t h i n dan tdc hpc trong q u i n chQng nhan dan la t r u y i n thdng hinh thanh tQ lau ddi cua cai hpe Nho giao. NhQng ddi vdi eae vj vua ddi Le Sd, nhat la vdi vj vua "hung tai dai Idde" Le Thanh Tdng edn bdi mdt li do h i t sQe c i p thiit va quan trpng: K h i n g dinh sQ hQng cQdng cua qudc gia Dai Viet trong the ddi d i u thQdng xuyen vdi d i c h i nha Minh d phQdng Bac va t h i chien t h i n g tat yeu vdi Chiem Thanh d phQdng Nam, cung vdi Bdn Man, Ai Lao d phQdng Tay.
SQ hpe dQdi thdi Le Sd, da hoan thanh xQng dang nhiem vy Ijch sQ cua nd: Gdp p h i n khdng nhd trong viee ddng vien tinh t h i n dan tdc, eung ed tinh doan k i t tQ trieu dinh den dan chung, dat n i n mdng cho loan bp giao due va khoa hpc n h i m xay dQng qudc gia Dai Viet trd thanh mdt qudc gia hQng cudng d Ddng Nam A vao nQa cudi t h i k i X V .
Cac thanh tuu khac ve khoa hgc va giao due
Dudi t r i i u Le Sd, thanh tQu ve khoa hpc nhQ da trinh bay d tren la rat Idn va phong phu. C i n phai ke tdi nhQng thanh tQu dat dope tren cac ITnh vyc: Khoa hpc quan sy, tieu b i i u la nhQng tu tudng quan s y c u a N g u y i n Trai; Y hpc, tieu bieu la cdng trinh Ban thio thdc vat toit yeu cija Phan Phu Tien; Luat hpc (Luat Hdng Due): Ban dd hoc (Bin dd Hdng Ddc) v.v... Dudi day xin di sau phan tfeh hai cdng hien quan trpng dudi trieu Le Sd, dd la Luat hocva Ban dd hoc.
S Q phat trien cao dp eiia c h i dp phong kien tap q u y i n thdi Le Sd cdn d i ra yeu c i u xay dyng mdt bd phap luat hoan chinh d i ed djnh nhQng trat ty xa hdi cd ldi eho giai c i p thdng tri, de bao ve va benh vyc n i n chuyen chi'nh cua giai c i p phong k i i n . Bd Qudc trieu hinh luat (tuc Luat Hdng Due) da ra ddi trong hoan canh lich su ay, n h i m dap Qng lai nhQng yeu c i u phat trien sang giai doan mdi cua e h i dp phong k i i n Viet Nam.
Bd Luat Hong Ddc da trai qua mdt qua trinh xay dQng lau dai tQ thdi Le Thai To, d i n thdi Le Thanh Tdng mdi hoan thanh.
ThQc ra bd luat dd khdng phai do Le Thanh Tdng sang tao ra, cung khdng phai dQpc xay dQng rieng trong nhQng nam Hdng DQc (1470-1497), ma la s i n pham eua mdt thdi ki phat trien cQc thjnh eua e h i dp phong kien tap q u y i n Viet Nam, trong ca thdi Le Sd.
Cdng lao eua t r i i u vua Le Thanh Tdng la da san djnh cac luat le cua nhQng trieu vua trQdc de hoan thanh bQdc xay dQng bd phap dien i y .
Bd Luat Hong Ddc, sau khi dQde xay dQng da trd thanh phap luat eua thdi Le Sd va cua cac t r i i u dai sau cho d i n t h i ki XVlll. Cac t r i i u dai phong k i i n thdi Le Trung hQng (1533-1789) sau nay van l i y bd Luat Hong Due lam quy t i e mau mQe, chi sua ddi, bd sung them mdt sd dieu khoan phu eho thich hdp vdi hoan canh xa hdi dQdng thdi ma thdi.
Bd Luat Hdng Ddc la mdt bd luat dien hinh, hoan thien n h i t trong Ijch sQ Nha nudc phong k i i n Viet Nam.
Bd luat chQa dyng n h i i u ndi dung t i i n bd, nhan van sau s i c , kT thuat phap li hoan thien hdn so vdi eac bd luat cung thdi, cd nhung diem t i i p can g i n vdi kT thuat phap lihien dai.
Nghien cdu ve dia li Viet Nam va sura ddi cua Ban do Hong DUc
Hien nay, trong kho sach Han-Ndm, ta cd the t h i y ft n h i t 10 di ban Bin dd Hdng Due dudc sao ve lai trong cae sach ban dd do ngudi ddi sau thyc hien".
Day deu la nhu'ng phien ban dQdc sao ve lai b i t ngudn tu ban gdc: Bin do Hong Ddc ra ddi nam 1490,
Bin do Hong Ddc la mdt bd Atlas qudc gia d i u tien cua nude ta do Nha nude phong k i i n Viet Nam bien ve va ban hanh, Sach Dai Viet sd ky loan thd cdn ghi lai kha cu the qua trlnh thu thap tai lieu va thdi
DAY VA HOC NGAY NAY SO 3-2010 ; j i
gian hoan thanh tap ban dd h i t sQc quy gia nay.
Tap Bin do Hong Ddc cdn lai den ngay nay, gdm 15 tam ban dd va nhQng phan chQ viet thuyet minh, chQ giai cho ban dd.
15 tam ban dd dd bao gdm nhQ sau:
-I- 1 ban dd ca nQdc.
-1-1 ban dd kinh dd Thang Long.
+ 13 ban dd cua 13 xQ thQa tuyen dQdng thdi.
Xet ve hinh thQc the hien Ban do Hong Ddc, k i t hdp eae trang ban dd va eac trang thanh van (tieng Anh: Text). Cae trang thanh van md ta cau trQc hanh chi'nh cua mdi thQa tuyen. Viec k i t hdp nhQ the cung v i n cdn thdng dung trong eac Atlas ngay nay. NhQ vay, neu bd qua yeu c i u chat che
Hong Ddc Dja ad-1490:
ve cd sd toan hpc nhQ Ban dd hpe hien dai, thQdng chieu cd ddi vdi eac san pham ban dd cd dai, thi Bin do Hong Ddcco du tieu ehuan nhQ mdt Atlas dja If chung cua nQdc ta vao the ki X V ^
Bin do Hong Ddc la k i t qua due k i t kien thQc dja li va ban dd cua nhQng thdi dai trQdc va cua nhQng nha sQ hpc va dja If hpc uyen bac the ki XV nhQ; N g u y i n Trai, Phan Phu T i e n , Ngd ST Lien... Bin do Hong Due, sau khi h o a n thanh dQdc phat huy rdng rai, dQde sao e h e p thanh nhieu ban trong trieu dinh, ban phat cho nhQng vien quan dQng dau cac thQa tuyen, dung cho cae tQdng sT, va la mdt tai san quy bau phue vy eho eae giam sinh hpc tap trong Q u d c TQ Giam thdi d d . C d the khang djnh: Vdi viec xuat hien cua tap Bin do Hong Due dQdi thdi Le T h a n h T d n g , dng cha ta da cd mpt bQdc tien mdi, quy cu hdn, chat che hdn trong viec q u a n li n i n hanh chinh dat nQdc vao cudi the ki XV.
Vai tro cua gia dinh
(Xem tdp trang 17)
em, kheo leo t r u y i n thy cho chung nhOng hanh vi Qng xQ trong nha va ngoai xa hdi. Khdng the ed sQ hinh thanh va phat trien nhan each d i y du va hoan thien n i u khdng cd mdt mdi trQdng giao due gia dinh thuan ldi. Gia dinh la the ehe d i u tien, quan trpng n h i t hinh thanh nhan each d tudi thd. NhQng mdi lien he cua tre em vdi cac thanh vien cua gia dinh, nhat la cha me da quyet dinh each thQc Qng xQ dae biet la tinh cam cua ehung sau nay vdi chinh nhQng ngQdi than trong gia dinh va ngoai xa hdi. Neu nhQ trQdc day, viec giao due tre em ed ea dng ba va nhQng thanh vien khae trong gia dinh, tham ehi trong ddng tdc, thi nay chQc nang giao due tre em trong gia dinh chu yeu la cha me vi gia dinh hat nhan hien nay dang chiem ty le eao va cd xu the phat trien. Ong ba khdng cung sdng chung vdi tre em trong gia dinh, do vay khdng the n i m b i t dUde thQdng xuyen sQ phat trien tinh each, suy nghT, sd thich cua con chau de cd the udn nan day dd. Hien tai, sach bao, ti vi, internet nhiiu khi cudn hQt con tre hdn la tim den dng ba. Khoang each the he vdi nhQng sQ khac biet cua quan diem sdng, each Qng xQ, thdi quen sd thfch ... eung vdi nhQng khoang each v i thdi gian, khdng gian da khien nhQng t h i he nay khd tim dQde tieng ndi ehung. Tuy nhien mau hinh gia dinh ehi ed hai t h i he (vd chdng, con cai) khdng phai luc nao cung tao dQpc thuan ldi cho cac thanh vien. Xa hdi hien dai eung vdi nhjp sd'ng hien dai, nang ddng da keo mpi ea nhan theo ddng chay cdng viec. Thdi gian cha me di lam, cung la thdi gian con di hpc, cha me v i con lai di hpc them ke ca ngay nghi.., BQa cdm tdi n h i i u khi khdng du cac thanh vien, thdi gian danh cho viee trd chuyen, chia se vdi con tre khdng phai IQe nao cung dap Qng kjp thdi. Trong khi dd viec giao dye con em gidng nhQ
"mai s i t thanh kim" e i n thdi gian, e i n sy kien tri, dau ty cdng viec... SQ Idi Idng, chu quan tham cdng tiic viec cua mdt sd eha me da dan d i n nhu'ng hau qua that dang t i i c : tre em hQ hdng, lang thang bi cudn vao vdng xoay cac te nan xa hdi, vi pham phap luat..v..v.
Hay danh nhu'ng gi tdt dep n h i t cho tre em! Dd la thdng diep ehung ma nhan loai t i i n bd da ky vpng, trdng ddi va tin tQdng vao t h i he tudng lai. Quan tam, cham sdc, bao ve, giao dye tre em la trach nhiem khdng chi cua mdi gia dinh ma cdn la cua toan xa hdi. De the he tre hdm nay thyc sy la nhQng chu nhan tudng lai eua d i t nUde, trach nhiem dau tien la cua mpi gia dinh, gia dinh phai thyc sy la td am, la nPi nudi dddng. hinh thanh nhan each eon tre, la thanh tri an loan, phdng chdng eac te nan xa hdi xam nhap vao gia dinh va tre em.
, -..• _, ;..- ,.: r, , • , CONG BINH
DAY VA HOC N G A Y NAY SO 3 - 2 0 1 0