Trnh Xuan H a r ^ llKhao iSthglirOi...
70
LE KHAO LE THE LINH HOANG SA - DI SAN VAN HOA DAN GIAN DAC SAC
TREN DAO LY SON
IPIlfflXIlANnANB
K
hao I I the lfnh Hodng Sa l i mdt le thdc ddn gian, van hda tin ngUdng dge d i o ei!ia nhdng ngudi ddn tren d i o L]? Son (Quing Ngai). Day la mdt sinh hoat vdn h o i eong ddng dien hinh khdng chi cua ngUdi ddn tren d i o Ly Son ma cdn l i n g i y hgi co k i t edng ddng, bieu duong nhdng g i i trj eiia ddi sdng xd hgi va van h o i de tdn vinh su ddng gdp cda cic t h i he eu d i n Ly Son trong q u i trinh xic lap ehCi quyln v i b i o v l bten, dao V i l t Nam.1. Vi nguon goc cua Le Khao le the Unh Hodng Sa
Le Khao l l the linh Hodng Sa dugc hinh thanh tren ca sd ra dc^ eua Hii dgi Hodng Sa trong Ijeh sd.
Cho n i n , khi tim hieu ve ngudn gde nghi le, chiing ta p h i i bat dau t d lich sd hinh thdnh vd hoat ddng eua H i i ddi Hodng Sa. Nhieu thU tjeh ed eua Viet Nam v i nude ngodi (trong do cd c i Trung Qude) eung d i ghi chip v l Hii ddi Hodng Sa lam nhiem vu t r i n bien Ddng, nhu fim k i l m khai thac cie sin vdt do dae thuy trinh, xic l i p v i thuc thi v i b i o ve ehu quyln Idnh h i i cua ta.
Nhdng ghi ehep dau tien lien quan den Hii ddi Hoing Sa duac de cap den trong Toan tap An Nam Id eua Dd B i Cdng Dao, ngudi xd Bieh Trieu, huyen Thanh Chucmg, tinh Nghe An, soan nam Chinh Hod t h d 7 (1686), phan ban dd phu Thing Hoa vd phu Qudng Ngdi, phia ngoai bien ed ve bai Cdt vdng va ghi chu rd: 'Bdi Cat vang ddi tdi 400 d i m , rpng 20 dam. Moi ndm den t h i n g cudi ddng [ehiia Nguyen]
dUa 18 chile t h u y i n d i n dd [Bai Cat v i n g ] nhat hang hda, dugc p h i n nhieu la vang bae, t i l n te.
sung dan''. Khoing mdt t h i p k^ sau, vj Hoi thugng Trung Qude noi t i l n g tru tri d chua Trudng Thg, tinh Quing Ddng la Thich Oai San sang dang Trong tren dudng ve nude da md t i k h i ehi t i l t v l bai cit Van ly TrUdng sa v i eho biet: "Cie qudc vuong thdi trudc [tdc cde chiia Nguyen trudc Nguyen Phiic Chu (1691 -1725)] hdng ndm sai thuyin d i n h c i di dpc theo cde bdi edt, lugm vang bae khf eu cCia cic thuyen hU hdng dat vdo"^. Ndm 1701, nghia l i chi 15 nam sau b i n do Do B i vd 4 - 5 ndm sau Hii ngoai ky' sucua Thfeh Dai San, cdc gido si ngudi Phip tren tau Amphitrite khang djnhr'Paraeel la mdt quan d i o thudc ve vuong qudc An Nam"'.
Bin canh dd, theo nhU bd ehfnh sd dugc hoan t h i n h chi mgt thdi gian n g i n sau PhO biin tqp Itjc la Dgi Viet sif ky tuc biin* (1676 -1789) do Quoe sir vien thdi Le - Trjnh td ehde b i l n soan, ndi ttep vao quyen XIX sdch Dai Viet sd ky toan thU, trong do doan ghi c h i p v l Hodng Sa, Trudng Sa t r i n can b i n khdng khde ghi c h i p eda L l Quy Ddn. Dai Nam thUe lue tien bien Id phan d i u bd chinh sii cua vUOng t r i l u Nguyen, duge khdi soan nam 1821, hodn thdnh va khie in nam 1844, nhdn noi den sU k i l n thang 7 nam 1754"dan Dpi Hodng Sa d Quing Ngai di t h u y i n ra d i o Hoang Sa, gap gid dat vao h i i phdn Quynh Chau nUdc Thanh. Tdng doc Thanh hdu cap rdi eho dua ve. Chua [Nguyen Phiie Khodt] sai viet t h u [cam o n ] ' da md t i Van ly Trudng Sa va eae dpi Hodng Sa, Bie Hdi dugc to ehdc t d thdi °qudc stf (tdc id t d thdi c i c chiia Nguyen dau tien) khdng cd gi khae vdi Phd biin tgp /uc vd Dgi Viet sCflcy tuc biin\
^'*(^)-20\^'Dl8invSnhdaphivStth^
Can ed vdo cae tdi lieu chlnh sd cdn ghi lai, thi Odi Hoang Sa ra ddi v i o thdi ky Chiia Nguyen Phiic Nguyen (1614-1635), hayndi mdt cieh khic, Chua Nguyen Phiie Nguyen ehfnh Id ngUdi da lap ra Dgi Hodng Sa - mdt hinh thde khai chilm, xde lap vd thuc thi chD quyen het sdc ddc ddo tren eie viing thuoc quan d i o gida Bien Ddng*. Cudn sich eo ghi chip tuong ddi d i y dCi v i eu the v l Ddi Hodng Sa Id Phu biin tgp luc eiia L^ Quy Ddn, dugc viet vao nam 1776, ed ghi rang: "PhO Quing Ngai d ngoai cda bien xa An Vinh, huyen Blnh Son ed ndi ggi Id Cii Lao Re, rdng hon 30 dam, trUde cd phudng Td Chinh, ddn cd trdng dau, ra bien 4 canh thi den;
phia ngoai nda lai cd dao Dai Trudng Sa, trude kia cd nhilu hai v i t va nhiimg hda v i t eda t i u , lap Dgi Hodng Sa de di liy, di 3 ngdy 3 d i m thi mdi den. Id cho gan xd Bae H i i " ' . Vd, Trddc hg Nguyen dat Ddi Hodng Sa 70 suit, lay ngudi xa An Vinh sung vdo eit philn, moi nam cd t h i n g 2 n h i n g i i y sai di, mang lucmg dii i n 6 t h i n g , di b i n g 5 ehiec thuyen eiu nhd, ra bien 3 ngiy 3 dem th) den d i o ay"".
Dpi Hodng Sa qua ghi chep cCia Le Quy Ddn va t i t c i cac ngudn sd lieu chfnh thde v i xie thue l i dupe thdnh ldp trin ed sd tuyen chpn 70 ddn dinh xa An Vinh, huyen Binh Son, phu Quing Ngai. An Vinh Id mdt xa d cda bien Sa Ky ( v l phia Nam), nay la dja ban thdn An Vinh, xa Tinh Ky, huyln Tjnh Scm, tinh Quing Ngdi. Xd An Vinh vdo thdi diem ehiia Nguyen tuyen chgn ddn dinh t d ehdc ra Hodng Sa bao gom hai khu vUe edeh xa nhau td Idng (thdn) An Vinh d cda bien Sa Ky trong dat lien vd xdm (phudng) An \ffnh d ngoai Cii Lao Rl (nay Id xd An Vinh, huyen d i o lj/ Son, tinh Quing Ngai)'. Vdo trudc thdi diem phudng An Vinh duac taeh ra khdi xa An Wnh, nhdng ddn dinh xd An Vinh dupe tuyen vio Dpi Hoang Sa mac nhien p h i i bao gdm e i d i n dinh ling An Vinh trong d i t liln v i phudng An Vinh ngoai CO Lao Rl. Cdng viee td ehdc n h i n lue, ehuan bi h i u can v i mpi mat cho ede ehuyin di ra Hodng Sa vd Trudng Sa d i u do xd trudng vd bp may ehde djch trong dat lien vd phudng An Vinh d Cii Lao Re ciing thuc hien. Oja diem xuat phat cho Ddi Hoing Sa t i l n ra bien khoi ed t h i e i d Cu Lao Re vd cda b i l n Sa Ky, nhung cda bien Sa Ky Id b i n chinh thdc theo quy djnh ciia ehfnh quyln trung uong. Nhu viy, cd the ndi ring, Odi Hodng Sa moi nam cd 70
-^•^--^
suit, vdn ehu yeu la ngudi An Vinh trong dat l i l n vd den dau the ky XIX trd ve sau Id ngddi An Vinh
ngoii hai dao. -^
Theo nhu nhdn d i n d Ly Son cho biet, thi 70 - suit di Hoang Sa (va sau nay la e i TrUdng Sa) dugc [ y i chia deu cho cac tpe hp, khdng phan biet t i l n hien ' — hay h i u hien, vd theo nguyen t i e ludn phien nhau,
ngUdi con trudng p h i i d nhd lo vile te tu, ngudi eon thd p h i i ddng Ifnh. Vi t h i , hau nhU todn bg cae tpe hg thugc xa An Vinh (phin nao dd ed ca xa An Hii) tren d i o Ly Son d I u ed ngudi di linh Hoing Sa.
Nhung, nhdng ngUdi di Ifnh thii Hodng 5a thud ay, khdng may ai cdn duac trd v l . Cho den nay, ngudi ddn vung bten Quing Ngdi edn luu truyin c i u ea:
Hoang Sa trdi nude menh mdng, Ngudi di thi cd md khdng thay ve;
Hodng Sa mdy nUdc bon be, Thdng hai khao le t h i Ifnh Hoang Sa.
Biet sd phan mdng manh gida trdi mdy non nddc, trudc khi ra di, moi ngudi p h i i ehuan bj rieng cho minh: mdt ddi ehieu, se l i vat dung d l quan xae n l u khdng may khdng trd v l duge; 7 ddn tre se la vdt nep quanh thdn; 7 sgi d i y mdy, se duge dung de bd xde ngUdi. Thi t h i ngUdi linh neu khdng may xau sd ay se dUoe dong ddi t h i xudng bien e i menh mdng. Chile t h i b i i b i n g tre cd ghi ten tudi, q u i qudn, p h i l n h i l u dupc cai trong bd xac se Id thdng diep gdi lai eho gia dinh v i ban quan neu thi the khdng bi l i m mdi cho ea dd, khi sdng c i chUa Idm tan tdnh nhdng nep tre ciing may sgi ddy mdy. Do vdy, dan gian tren ddo cdn luu truyen cdu ea dao:
Hoang Sa lam d i o nhilu edn, Chile ehieu bd trdn m i y sgi day may.
ThUe t l , cd nhieu ngudi linh Hodng Sa mdt di khdng trd lai, de lai noi nhd eho ngudi thdn tren d i o , dugc p h i n i n h qua edu ea dao:
Man miia tu hii keu thanh, Cd chudn da vdn sao anh ehua v l . Thang 8 Id thdi diem ngudi Ifnh t d Hoang Sa va Trudng Sa trd v l kinh thdnh H u l nop sin vdt thu luom duoe, sau dd lanh vdn b i n g trd v l q u i . Nhung ed nhiimg ngUdi mai mai nam lal vdi bien c i khdng bao gid trd v l . NhUng ngudi linh trong Hii dpi Hoing Sa chet m i t xac tren bien duge ngUdi dan nan tugng bang dat set, lap d i n ciing tefle
Trjnh Xuan Hanh: iJ Khao IS th£linh...
:^'^" chieu hon nhap edt. Sau do, dem cot tugng hinh '••'','' nhdn an tang thdnh ngdi mp chung, gpi Id m i liep hay m i gid. Qua hinh i n h nhdng ngdi md gid
• " (khdng xac) edn lai d i n nay d iang An VFnh eung cd 1 7 2 1 the n h i n ra rang, khdng may ngUdi quay ve lang
•——' eu. Anh linh eiia hp dugc thd cung d d i n Am Linh t u vd cae nhd thd ddng hp.
Chinh vi de ed ehiit hy vong eho ngUdi ra di edn may man trd ve, ngUdi ddn l i n g An Vinh lam Le Khao le t h i linh Hoang Sa, neu Id cho ngudi s i p budc xudng thuyin de l i n h denh cUng trdi mdy vd sdng bien, cdn n l u Id d l tudng nhd den ngudi Ifnh Hodng Sa khdng may xau sd bd xde noi bien e i , thi ngudi dan Ly Son lam Le khao le de te lfnh Hodng Sa. Vd, thudng Id Idm eho ea hai, the ngudi cdn sdng vd te ngudi dd chet'". Sd di ngudi d i n t r i n d i o Ly Son hing nam td ehdc Le Khao l l t h i Ifnh Hoing Sa la vi cic binh phu cac ddi Hoang Sa - Bae Hii (dpi Bac H i i t u i n thu khu vuc Trudng Sa) hau h i t Id ngudi hai phudng An Vinh va An Hai thudc dao Ly Son, phli Binh Son, tinh Quing Ngat xUa.
Thuc t l khie nghiet vd nguy h i l m eiia mdi ehuyin di Hodng Sa Id mpt di khdng trd lai, nen hien nay d tren d i o cdn nhieu ngdi mp kieu mp gid Id mg ehieu hdn nhap cdt cua Cai dpi Pham Quang Anh, Vd Vdn Khiet, Pham Hdu Nhdt vd mgt so ma liep cua cac chien sy Opi Hodng Sa dd bd minh tren bien c i . Od chi Id nhdng ngdi mp dUOe Idm gid cdt ngudi bang d i t set de con chau tudng niem, thd cung.
Sau ddm nhu mpt t i m linh van hda Id sinh hoat tin ngUdng thd eiing trong ddi sdng vdn hda tin ngUdng cCia ngudi ddn huyen d i o Ly Son, Cdc Cai dpi Pham Quang Anh, Pham Hdu Nhat, Vd Vin Khiet va nhdng ngudi Ifnh trong Ddi Hoang Sa xua duge ngudi dan phdi thd tai di tich Am Linh tu, vdi b i l u tugng t h i p t h d chien sy trdn vong va mgt sd den thd khde de ngudi dan Ly Son n g i n ddi nhd den cdng lao cua hg. Dac b i l t , Le Khao I I the linh Hodng Sa ngay trudc duge td ehdc vao djp cung viec l l eua cac hp tgc. Ngudn gde s i u xa cua Le Khao le the linh Hoang Sa Id trUde ddy khi Ddi Hodng Sa len dudng Idm nhiem vu, duge l i n g td ehde tai dinh de tien dua vdi mong mudn doi se dugc than linh tren bien b i o ve, chd ehe cho hg duge blnh an trd v l . Theo quan niem cua hp,
neu dugc eiing the tht Odi Hodng Sa Idm nhiem vu tren bien se dugc binh an, n i n trong budi t l , ngudi ta ldm mdt co thuyen bang t h i n eay chuoi v i nhdng hinh nhan the mang bang thdn tre va ddn g i i y ngu sac, ddt hinh ndm len thuyen, lam g i i dpi binh thuyen t l o i n g Sa de t l tai dinh, t l xong dem t h i xudng bten vd mong mudn dfli t h u y i n kia se ehiu mgi rui ro thay cho mgi ngudi linh hodn thdnh nhi^m vu theo lenh vua sai phai". V I sau, khi Dpi Hoang Sa khdng edn nda, cdc tdc hg ed ngudi di linh Hoang Sa da t u t d cMc theo nghi thde xua tai nha thd hg/tdc cua minh, de tudng nhd vd nd trd thdnh mgt phong tye dep, mdt dau an vdn hda tam linh trong ddi sdng cilia cac the he ngudi dan Ly Son.
Xet ve ngudn goe sdu xa eUa le thdc ndy la ciing viee l l , ddy Id mpt hinh thdc thd eung td tien ciia eti dan bien Quing Ngdi ndi chung va ngudintren dao Ly Sdn ndi rieng. Die b i l t , de khi nhGmg ngigrt dan phai xa rdi q u i cha d i t to deu y thde hudng ve col ngudn, hudng ve qu^ huong vdi mdt tinh cam sdu d i m . D l tudng nhd den ngudn goc td tien, tai mien dat mdi, ngudi ta to chde x i y dung nhi thcf, to chde Cling gio, eiing vl^e ll... nhumdt hinh thiJc tri i n td t i l n , dng bd, dong thdi d l ciing ed moi quan he h u y l t thdng vd sdc manh doan k i t tpc ho tai vung dat mdi. 6 d i o Ly Son, t i m thdc hudng ve cpi ngudn va t h d eiing t d ti^n h i t sde siu dam thdng qua vile thd eiing tai moi gia dinh va moi tpe hp. Tit e i eie tgc hg tren d i o Ly Son d i u eo nha thd r i l n g , ggi Id nha thd tdc, noi thd dng to ctia ddng tpc. N l u ddng hp Idn cd nhieu chi phdi thi ngoai nha t h d chfnh thd thijy td edn cd nhd thd r i l n g tdng chi vd chfnh noi day h i n g n i m dugc eon ehdu trong tde td ehdc cung t l nhdn cic ngay gio hp, te xudn, te thu v i huong khdi trong cic ngay le Idn eua cUdan d i o Ly Son'^ Moi tpc hp c6 ngudi di ltnh d i u td ehde cung khao I I vao ngay gio hp. Vdo ngdy ndy, con ehiu tap trung ve nha thd hp de du le cung. Cdc tpc hp d Ly Son cting khao I I vdo nhiimg ngay khae nhau trong thang 2 hay thang 3 Am Ijch, chang han nhu hg Pham ciing vdo ngiy 20/2, hg Le cilng vdo ngay 2/2, cdc tdc h^
khae eung khao le vdo ngdy 19 hodc 20/2. Ngay 19, 20/2 dugc xem Id ngay tdt cho viec te xudn ket hop vdi Cling khao l e " .
^ ^ i'^)-20\7,-Di ein vin hoa phi v4tthS
"Tltuyin fluia linh" trong ll 'fhao \i th^ Ifnh Hodng 5a - Anh: ww1v.c1u3ngngai.gov.v1 Neu la t l linh thi budi le chi cd phan " t l " . O i y la
su tudng vgng ciia con chiu ddi vdi cdc the he cha ong trong ddng tde da hy sinh ngoai d i o Hoing Sa (sau nay cd them Trudng Sa trong dgi Bac Hai) trong khi l i m nhiem vu bao ve td qude. Cdn the Ifnh thi mang tfnh quy md hon v i dugc td chde tai Am Linh tu. Viee to ehdc cung linh Hodng Sa dugc ngudi trong tdc hg ban bae v i ehuan bj ky ludng trong viec mua s i m mgi thd, nhU ede le vat, phdn edng cdng viec cho cac t h i n h v i l n trong tdng chi phii, tifng gia dinh, viee n i y duge d i l n ra trUde dd nhieu ngdy.
Dil d hinh thde ndo di chang nda thi nhd thd hg dugc con ehdu trong tde hp gid gin, tu bd va thd Cling h i t sdc trang trpng. Moi ndm, ca.c nhd thd tde tren d i o Ly Son to chde ciing viec le/cung khao le t h i Ifnh H o i n g Sa de con chau trong tgc hg tap trung v l nhd thd chfnh de ciing bdi. D i y cung t i dip d l ba con t h i n thugc t h i t chdt mdi quan h i ddng tpe, quan he h u y l t thdng. Va. day Id mpt nghi le dugc t d ehdc dmh ky hang nam nhim tUdng nhd nhiimg ngUdi linh Hodng Sa da hy sinh kht Idm nhiem vu vd y nguyen cau binh an cho nhdng ngudl linh se di lam nhidm vu vua ban. Ngdy nay.
khdng edn ngudi lfnh di Hoang Sa nhu trUde kia, vi the le tLJC ndy khdng mang y nghla the mang nda, ehl edn le t l linh Hodng Sa. NhUng, nhdng ngU^
dan dja phuong van quen gpi theo edeh cu Id Le Khao l l t h i linh Hodng Sa md khdng gpi Id Le Khao le t l linh Hodng Sa. Sau nhieu the ky, hien nghi le n i y da trd t h i n h mdtle hpi d i n gian mang y nghia nhdn vdn sdu sae, the hien tam Idng tri dn cua ngUdi ddn vdi su hy sinh to Idn cua nhdng ngudi Ifnh Hoing Sa ddi vdi ehd quyln lanh thd d i t nude.
2. Mot so van de lien quan den nghi ^ik tetU Oe tudng nhd cdng Iao vd cung to ldn eua cdc bde t i l n boi da hy sinh b i o ve que huong td quoc, hang nam nhan ddn Ly Sdn td chde Le Khao l l t h i linh Hodng Sa tai Am Linh tU, thupe thdn Tdy, xd An Vinh, huyen dao Ly Sdn. Day Id Le Khao I I the linh Hodng Sa eua e i hai xa An VTnh vd An H i i v i ctia cac tdc hp cd ngudi hy sinh trong Dpi Hodng Sa. Hdng nam vdo ngdy 20 t h i n g 2 Am lieh, tdc trude ngdy nhimg ngUdi Ifnh Hoang Sa chuan bj len dudng thi/c hien nhiem vu chfnh quyen gtao, cde tde hg tren ddo Ly Son tien hanh Le Khao I I t h i Ifnh Hodng Sa, vdi y nghla c i u mong cho ngudi ra di dugc binh an. Tuy nghi le chfnh thde
Trjnh Xuin Hanh: i / K h a o IS th^link.
.^ ^^ dien ra t d ngdy 20, nhung ea tdc hg phai chuan bj ' ^ - ' * mgi t h d le vat va phdn cdng edng vile cho cie
~^~ I t h i n h v i l n t d n h i l u ngay trudc do. Td n g i y 17, le
^ cung da duge bat dau vd keo dai sudt 3 ngdy, le 1 7 4 1 vdt ehl cd t r i u rupu v i hoa qua. Trong ba ngiy nay, ' ' mgi t h d le vdt duge tiep tuc chuan bj, nhu lam t h u y i n le va bai vj. O i n 3, 4 gid ehilu 19, chieng trong gidng l l n b i o h i l u eho bd con hg tge d i n Idm le y I t (le te cdo td tien).Trong le thay phap b i t dau dieu hdnh viee eiing t l n g o i i san. Dd Id lue thay p h i p ndn nhdng hinh n h i n bang bgt gao, hoac bang rdm ra. Khoing 9 gid toi ngudi ta md heo, gd va d i n nda dem, vdo gid chuyen ngay, le t l ehfnh (tdc Le Khao I I t h i Unh Hoang Sa) se dugc k l o ddi vdi tieng ddng hd sau do.
Le vdt hien te trong nhd cho dng bd, td tien vd cac t h i n linh do mang (nhd thd hg) ed heo, gd vd nhutig thd xanh tuoi khie, tuy dieu kien vd theo eie budc t d so hien, i hien, chung hien. Thiy p h i p khdng tham d u le cung nay. Le hien t l ngoii sin eho nhiimg linh hdn da chu du chfn suoi vi p h i i di Unh Hoing Sa,Trudng Sa theo lenh vua nhucau ca
"Hoing Sa di cd v l khdng; Lenh vua sai phdi quyet Idng ra di", eho Thuy than, ede dm hdn, cho c i nhifng ngudi c h i t sdng, c h i t b i l n khde, ngodi nhdng t h d nhu t r i u , rugu, v i n g md, thjt heo, xdi che bat bude p h i i cd; 1 con gd, 1 con c i , 1 eon eua, 1 mdn gdi ed nham. Dd Id le bat budc, l i thde xUa nay l i m khdng ai g i i i thieh duge vl sao phai cung cae v i t pham nhu viy. Ben eanh ede thd vat pham da n l u , tren dan t i c d n cd mudi, gao, cui, mam, ndi, nieu,... Id nhdng thd md linh Hodng Sa phii mang theo tren thuyen (vd cung Id nhuhg thU md ngUdi di bien p h i i mang theo).
Ddc biet, trong le tue nay cdn cd cde linh vj, t h u y i n le vd ede hinh ndm. Cac linh vi dugc Idm bang g i i y mau dd. Moi linh vi cao ehdng 20em, rgng 7cm, d tren cd danh tinh ngudi Unh Hoing Sa trong toe hp dd bj tdnan.Trong tdc ho ed bao nhilu ngUc^ t d nan vl df linh Hodng Sa la ed bay nhilu linh vj. Cac linh vj duoc d i n tren bia cihng, cd nep go hodc tre phia sau vd duge cam tren ddi chudi edy (eit theo ehieu ngang t h i n chudi). Ngudi ta dat cac linh vj n i y tren ede ddn eiing. Phfa trUde moi linh vj cd cdy nen thap sang. Khi t h i y phdp khan eiu bd Thiiy Long cung cic Thuy t h i n tra linh hon ngudi
ehet ve cho to tien, cic linh vj se dUoe dot ngay sau do. Thuyen le cung cd de bang chudi cay, l i 3 cdy ehuoi ddt khoang 1,5 - 2m, duge xdu lai vdi nhau bang ede thanh tre (ddng bl). Trin de be ngudi ta cdn gan con thuyin lam bang tre vd giay ngu sae, ed budm, cd, phudn, nhuthuyen buom dung d i d ! Hodng Sa, TrUdng Sa. Chuan bj hien le ngUdi ta dat vdo trong thuyen ede dd le: vdng md, mudi, gao, nep nd, ehe xdi, goi ca nhdm, cua, cd nudng, diu, chan, tiet, Idng gd, la nhdng thddupe chia tren dan eung va den nhang (ngdy nay ed ngudi edn bd vio thuyin mgt ft ddng tien I I vdn dang dugc sddung).
Trong le te, ngudi ta chi lam 3 hodc 4 hinh ndm b i n g bdt gao (sau n i y cd khi dugc thay bang ram, hodc bang giiy). Cac hinh nhan khdng cd dau (hien nay chua g t i i thfeh dugc vi sao), phfa t r i n dgi non gd, i o kep nep, 4 hinh n h i n dat d 4 gde thuyin, vdi nhdng quan niem lam vdng eon thuyin. Cd le, viec bd tri 3 hinh nhdn (ddt d d i u , glda, eudi man thuyen) tren mgt thuyin dUa theo quan niem "tam n h i n ddng h a n h ' v i cung ed t h i theo edeh hilu la gdm tdng ldi, tdng mui, tdng khoang. Sau khi thay p h i p Cling t l vd Idm ede nghi thdc bua phep trudc ban thd, "gdi ten tudi vd linh hdn (ngudi song)'vao hinh nhdn (theo le thdc trUde diy), thay p h i p d i t cic hinh n h i n vdo thuyen, sau dd le tien dua dupc bat dau. Di d i u Id nhdng thanh nien mang ed;
phudn, t i l p theo Id 4 thanh nien khieng thuyin I I , theo sau Id t h i y phdp, tpc trudng, ede ehi phdi trudng va dodn ngUdi gdm b i con trong tge hg, c6 c i nhdng ngudi trong Idng, cimg dpi ehieng trdng.
Ra den ben thuyen, sau khi thay phdp khan vdi t h i n linh bdn phucmg, dua t h u y i n ra xa, rdi mdi t h i xudng bien. K i t thuc le te (khoing 3 gid sang ngiy 20), thay phdp vd nhdng ngUdi Idn tudi se ve lai nhd thd hp b i t dau cudc gia ddi. L l ldc eho thay p h i p se thue hien sau cupe giao ddi ndy. Thanh n i l n trai trdng, phu n d p h i i den 6 - 7 gid sang mdi duge ngdi vdo mam. Vdo budi trUa, se ed le ta trong nhd ISn ngoat san, do tge trUdng va cic chi phdi thuc hiln'*.
Le Khao l l t h i lfnh Hodng Sa l i nhumg nghi thdc rat trang trong va dUdc k l o ddi, phdn thdnh cdc t u i n t l khde nhau, nhu dang hUdng, ddng ruou vdi ngdn ngd, an mac, dieu bd md phdng cung dinh H u l d the ky XVlll - XIX, da t h i hien su tdn vinh v i Udc vgng duac t h i n linh che ehd, phii hd do tri linh
56 A (45) - 2015 -a sin vin hda phi vit thS hdn eua eie chien sy noi bien ca vd cho dan ldng.
Odng thdi, qua nghi le nay eung the hien sU giao luu van hda giCfa ede tde ngUdi (ngUdi Viet vd ngUdi Chdm). Theo nhu k h i o sat etia nhd nghien cdu Nguyen Dang Vu'^ th) tin ngudng Khao le the Ifnh Hodng Sa, hay cung viee le ( m i trong dd le khao le t h i linh la mot bd phdn cua nghi thdc) cd the edn duge phdt trien tren ed tang eua mdt le hgi mimg ndm mdi cua ngudi Chdm. Tdc gid dd khio sdt t d thdi gian dten ra nghi le, den le vat pham vat, thanh phan tham gia le va nhat l i nhdng so sinh ttie hinh nhin the mang trong nghi l l Khao l l the linh Hodng Sa vdi tuc hinh nhan the mang cdn dien ra trong le hpi Rija Ndgar - le hdi truyen thdng ciia ngUdi Chdm vung Binh Thuin - Ninh Thudn'*.
Nhdng hinh nhdn t h i mang trong le the hay t l linh Hodng Sa Id tugng trung eho nhdng ngUdi linh di thii Hoing Sa. SU'xiii quay'ma nhdng ngUdi Unh c6 t h i gap phai trong bdn b l sdng nude thi cic hinh nhdn nay se ganh ehiu thay. Vd, nhdng "xui quay'cCia e i edng dong lang Cham trong ttJc palaw salih thi cac salih se ganh chju thay hg. Cd le d i y Id mpt su md rdng hgn v l ddi tdgng.
* Nhu viy, Le Khao l l t h i linh Hoing Sa mang m6t g i i tri lich sd - vdn hda siu sac, edn dgng mai trong long cua nhdng ngUdi dan huyen dao Ly Son.
Dil cho Dgi Hoang Sa da ehim ddt hoat ddng t d l i u nhUng nhdng hinh i n h ciia nhdng ngudi Ifnh van cdn tdn tai v i hien h i i n rat rd trong Idng cuddn d i o Ly Sdn vd mdi trudng tdn bdi nhdng g i i trj eua nd se l i nhdng b i n g chdng Uch sd khdng the chdi cai ve vile xic lap, thdc thi va b i o ve chii quyen t r i n hai quin d i o Hodng Sa vd TrUdng Sa cOa ngUdi Viet trong lieh s d /
T A H Chiithkh:
1- Phin chu bSng chS Nflm [Todn tap An Nam 16 trong Thiin hg bdn tfd) lUu tai Vien Nghifen cuXi HSn • Nom, ky hieu A.2638. Xem trong Nguyen Quang Ngoc (2012),"061 HoSng Sa:
Ckh thdc thac thi chO quyen doc dSo cua Viet Nam trgn cdc vung quan (J4o giifa bi^n D6ng trong cSc thS ky XVII, XVlll v l dSu th^ ky XIX', Nghien cihi Ddng Nam A sfi 2 (143), tr. 5.
2-Thich Bai San, Hiingoo/kysw Vien Dai hoc Hue, tr 125.
3- Jean.Yves Clayes, Journal de Voyage oux Paracels (In- dochine No 45,1941, tr.7). Nguyen Quang Ngoc (2012), "Doi Hodng Sa- Cich thilc thi/c thi chii quyen doc dSo cua Viet
Nam tren cSc vung quan dio giSa bien Bong trong cac the ky XVII, XVlll va dau the ky XIX", Nghien ciiu Odng Nam A io2 (143), tr. 5.
4- Dgi Viet sUky tuc biin [1676 -1789), Bin djch Nxb. Khoa hocxa hoi, Ha Noi, 1991,tr. 243-244.
5- Quoc ill quan tiieu Nguyen: Ogl Nam thUc luc, Tl, BSn dich, Nxb. Giio due, Ha N6i, 2002, tr 164.
6- Nguyen Quang Ngoc (2012), '06i Hoang Sa: Cach thilc thuc thi chu quyen doc dio ciia Viet Nam tren cic vung quan dio giCra bien Bong trong cac the ky XVtl, XVlll vi dau the ky XIX', Nghien cOuDong Nam A. so 2 (143). tr. 5.
7-LeQuyB6ntointap,T.l,P/idW^nfop/i;(;Bindich,Nxb.
Khoa hoc xa hfli, Ha Noi, 1977, tr. 116.
8- Le QuJOon toan tap,ll, PhiJ biin tap luc Bin djch, Nxb.
Khoa hoc xa hoi, Hi Ngi, 1977, tr. 119.
9- Can cil vao t6 dOn ciia phUcfng An VFnh d CiJ tao Re xin tach ra khoi xa An Vinh thi difOc biet, phudng nay do ngUdi xa An Vinh chiem dung dUOc xir Cti lao Re ngoai bi^n ldp ra da liu dcri va tU nam QuyTy (1773} phudng d i lim don xin di/Oc biet lap vdl xa An Vinh thanh mot dOn vi hinh chinh dgc lip. Cung ngay sau do, din phudng An Vinh khong vao thd cung tai chiia, dinh, mi^u ciia iang An Vinh trong dat lien niia ma da l^p ra dinh, chiia, mieu d Cii lao Re de thd ciing neng. Nhuthe, den cuoi the ky XVlll, phudng An Vinh tren Cii lao Re da tich hin ra khfli ling goc thinh mot ling neng Vei den nam Gia Long thil 3 (1804) phudng An Vinh mdfi chinh thilc duoc tich khdi xa An Vinh, trd thanh mot don vi hanh chinh cap co sd true thudc huyf n Binh Scm, phii Quing Ngai.
10-Nguyen Bang ViJ (2008), Oudn^ Ngdi rn6t so ran d^/ich sit vdn hda, Nxb. Khoa hpc xa hoi, tr. 116.
11 - Phan tJinh Bo (2008), Tin ngUdng ciing viec le ciia cu din d dio Ly Son' Bdo cdo tham ludn tgi Hgi thdo Vdn hda biin miin Tmng vd vdn hda bien Tdy Nam Bg, tr. 252.
12-Phan Binh Bo (2008), "Tin ngudng oing viec le ciia cu din d dio Ly Son", Bdo cdo tham ludn tgi Hdi thdo Vdn hda biin miin Trung vd van hda biin Tdy Nam fl4 tr. 248.
13- Xem them trong, Cao Nguyen Ngoc Anh (2013), 'Le Khao le the linh Hoing SaiTir nghi le ciia cong dflng den le hgi ciia qudc gia' TgpchiCam thdnh, sd 72, tr. 48.
14- Nguyen Bang Vu (2002).'Le khao 1^ th^ Ifnh Hoang Sa", Nghiin cUu Odng Nam A, s6 5, tr. 56-58.
15-Nguyen BangVa'Lekhaolethe linh Hoing Sa',NgWm ciAi Ddng Nam A s3 5, tr. 58-59.
16- Xem trong, Ngo Van Doanh (1998), Li hdi Rija Niigar cua ngucfi Chdm, Nxb. Van hda din toe. Ha Noi.