TRifiT HOC, SO 3 (250), THANG 3-2012
NGHIDN Cim VA H(?C T A P
MOT SO VAN DE VE NGUON GOC VA BAN CHAT CUA NHU CAU THAM M Y
Bdi vii't diia ra nhiing ludn gidi nh&m ldm ro thSm m^t aSv&n d4 v4 nguon gdc vd bdn chdt cda nhu cdu thdm my. Theo tdc gid, vi^c gidi thich ngudn gdc cua. nhu cdu thdm my cdn dugc xem xet trSn 2 phUdng dien: phtidng di^n chU quan - diia vdo nhiing liin de tdm ly hgc, phitang dien khdch quan - diia vdo nhiing diiu ki^n lich sU kink ( / - xd hgi cu the. Ddng thdi, tdc gid cung diia ra nhiing phdn tich dS'ldm ro rdng, bdn chdt cua nhu cdu thdm my viia thi'hi^n tinh tdng hgp, viia mang tinh dgc thd.
T
rong lich s i my hoc c6 nhieu quan thijtc cai dep"; hoSc hieu nhu cau tham nigm khac nhau ve nhu c^u th^m my \k "nhu c^u ve cam xuc va tinh my. Co quan niem cho rSng, nhu cam th^m my**. Theo chung toi, nhu cau th^m my g&n v6i nhu cau an, b cau th^m my c6 the hieu la mot dang cua con ngUcli. Vi vay, ban cha't cua nhu cdu tinh thdn, phdn dnh nhSng nhu cau tham my la nhu cSu vat cha't thiiu hut vi mat thdm my md trung— tinh thSn. Quan ni€m khac lai cho tdm Id thod mdn ve cdi dep vd doi hoi rang, nhu cau tham my la nhu cSu thod mdn siC thieu hut do nhdm dat gan v6i cac Ittc lUdng sieu nhiSn vk chi ditoc nhiing khodi cdm thdm my.
khi con ngiiai linh cam mdi xuft't hi^n Nhu ciu th^m my la mot thanh to nhu cliu a'y. Ciing co quan niem coi cua y thitc thSm my, nen co moi quan nhu c i u tham my h o i n t o i n co tinh hf ch^t che vdi y thiic tham my.
ban nang sinh vat, loai vat cung c6 Trong hosit dong cua y thiJc th^m my, nhu ciu tham my. Chinh nha my hoc nhu ciu thSm my la hoat dong khcli lan Ts&nusepsxki da viet ve nhu cfiu dSu. TrUdc h^t, no xac lap moi quan tham my cua nh<2ng dfing vat, nhU
chim hot, cong miia, khi leo day. TU nhfing quan niem khac nhau a'y trong lich sil my hoc da dSn de'n nhieu each hieu khac nhau vS nhu cSu thSm my.
Thvtdng thi ngitdi ta dong nha't "nhu cau th^m my" vdi "nhu cSu vS cai dep", "nhu clu chiSm ngtidng, thudng
he cua y thvic vdi hien thfic la quan he th^m my, chfi khong phai la quan he nao khac. Dd la mot quan he tinh cdm gan vdi nhiing hinh tiitPig cdm tinh lam nay sinh nhiing cam xiic ve cai
(*) Thsc ai, Vi$n Trift h9c, Vi#n Khoa hgc xa W Vift Nam.
62
M6T SO VXN DE vt NGUON GC'C VA BAN CHAT...
dep, cfii cao ca, cai bi, cfii hai. Nhu c^u th^m my doi hoi y thQc tham my tham nhfip vao cfic hifin tQdng th^m my khach quan bang cac giae quan (tai, mfit) danh thQc nhQng tiem nang tham my, danh thQc nhQng tinh cam vfi tQ, khong vu ldi cl chu th^. Dong vai tro lfi nen tang cua boat dpng th^m my, nhu c^u th^m my la chi bao noi len rfing co sQ khfing tQdng Qng giQa mfit ben la thQc trang con thifi'u nhQng yeu to' th^m my v6i khat vpng vQdn len cfii dep, xoa bo cai xfi'u cua chu thfi trong quan hfi tham my. Cfi the noi, khong co nhu cau thilm my thi khfing CO boat dpng cua y thQc tham my. Do tfic dong cua nhu cdu th^m my ma trong y thQc th^m my hinh thanh khat vpng chie'm linh nhiSng gifi tri th^m my khfich quan vfi hien thQc hoa nhQng ti^m nang tham my chu quan.
Theo d6, nhu cdu tham my xfic lap moi quan he th^m my, tinh cam tham my, thi hifi'u tham my, ly tQcfng tham my vfi xac lap cac chuan mQc thfim my giQa th^ gidi tham my khach quan v6i cai tfii chu quan.
Nhu cdu thdm my the hien nhQng nang iQc ban chfi!t cua minh va tQ die'u chinh nang iQc fi'y thong qua nhQng san pham tham my cua xa hoi ma tap trung lfi tac pham nghfi thufit.
"Ban ch^t sfiu xa nhfi't cua cac nhu cdu thdm my, mfit mat, the hien
"nhflng iQc iQdng ban chfi't" cua con ngUcli b nhQng hien tQdng khach quan tUdng Qng va mat khac, nhin nhfin, to chQc vfi dieu tifi't trang thai tinh thdn nfii tai cua minh nhd cam thu cac tac
pham nghfi thufit"(l).
De tim hieu sau hdn vfi' ban chfi't cua nhu cdu thdm my can tim hilu vfi' nguon gd'c ra ddi cua no. Nguon gfi'e ra ddi cua nhu cau thdm my gan chat che v6i nguon goc ra dcfi cua nghfi thuat. Viec giai thich ngu6n gfi'e cua nhu cdu thdm my va nguon gfi'e cua nghfi thufit cdn dQdc xem xet d hai phQdng dien: Phuang dien chu quan - dUa vdo nhiing tien de tdm ly hoc de ly giai sU nay sinh nhu cau tham my vfi nghe thuat; phUcfng dien khdch quan - dUa vdo nhiing dieu kien lich suf kinh ti- xd hgi quy dinh sQ ra dcfi vfi phat trien cua chung.
U phuang diin thd nhdt, nghien cQu sU nay sinh vfi hinh thfinh nhu cdu thdm my 6 khia canh ca the khong chi the hien qua nhQng quan sat true tie'p, mfi con dQa vao cac nghifin cQu thQc nghiem trQc tifi'p.
Trong khoa hgc tam ly, da c6 nhieu cfing trinh nghien cQu ve sQ hinh thfinh va phat trien tam ly tre em gfin lien vdi sU hinh thfinh cac quan he tham my cua tre em, vfii nhQng hifiu hien sang tao nghe thuat thQc sQ.
Tfit ca cac cac chuyen gia tam ly hpc deu cho rang, b tre em co nhQng bieu hien dac biet s6m v€ kha nang cam thu tham my. P.P.Blonski nhfin xfit: Em be con hu da bi thu hut vd phfa nhQng do vat sang rUc rd va nhifi'u mau sfic sac sd, be hai tuo'i da bieu hien mot thai dp nhfi't dinh vdi
(1) Xem: M.F.6pxiannhikop. My hgc est bdn vd nang cao. Nxb Vfin hoa - Thfing tin. Ha Nfii, 2001, t r . l 3 1 .
Lfi H U O N G
bQc tranh khi linh hfii cfii du^c ve trong tranh(2). Tre em bfit ddu thii minh trong sang t^o ngh^ thufit rfi't sdm ngay khi chung bifi't sit dyng bdt chi, nfim dQdc nhQng khdu ngQ h§i thoai... Trong bfi't k;^ trQdng hdp nfio, nang khifi'u vfi nhu cdu v^ nghfi thu^t d tre cung xufi't hien sdm hdn hoat dong khoa hpc - ky thufit vfi cac ho^t dpng sang tao khfic cua chung.
Giai thich bifi'u hi§n rfi't sdm cua nghfi thufit trong sQ phat sinh cfi thd cua con ngUdi, cac nha tam 1^ hpc da tim thfi'y moi lifin hfi giQa nhu cdu nghe thufit cua tre em vdi tro chdi.
P.P.Blonski da chii y de'n mot dieu la tinh bfit chUdc trong nhQng tro chdi cua tre "khfing ddn gian la sU sao chfip mpt each thu dong, ma la sU bfit chQdc CO sang tao, la tai tao cai da thfi'y nhQng theo each cua minh..."(3).
Vugotxki cung chi ra moi lien he giQa tro chdi cua tre em vdi hoat dpng ngh^
thufit. Ong cho rfing, tro chdi cua tre khong phai la sU hoi tudng gian ddn cam xuc da qua, ma lfi sQ cai bifin, sang tao nhflng a'n tUdng da the nghiem, hen kfi't chung lai va xfiy dQng tfl do thanh mot hien thUc mdi, dap Qng nhflng yfiu cdu vfi y hQdng cua ban than tre. Sang tao nghe thufit cua tre em nay sinh va phat trien mot each tQ nhien va hdp quy lu|Lt trong tro chdi. Thong qua tro chdi, tre nho bfit dau the hifin s\^ dong nhfi't hoa, sQ thfi'u cam, dong cam tQ viec nhan each hoa nhflng do vfit vo tri, vfi gific thfinh nhflng doi tQdng co tam hon. Nhu vfiy, cd sd tam ly hinh thanh nhu cdu thdm
my d gdc do ca thd dUa tren khia cgnh thdm my cua trd chOi. Vd, nghe thugt duac ly gidi tie chinh trd chai tinh cdm bdng hinh tUOng cua tre.
Khia canh tam ly' cua sQ hinh thfinh nhu cdu thdm my d gdc do cfi thd cho thfii'y, nhu cdu thdm my con dUdc hinh thfinh tQ sU tUy thdc khdng dinh cua cd nhdn. Doi vdi tre thd, sQ tQ y thQc cua ca nhan dudc t h l hifin thfing qua tro chdi mot hinh thQc giao tie'p cdn thie't gifla tre vdi ngUdi Idn, gifla con ngUdi vdi xa hoi. Thong qua tro chdi, tre em muon khang dinh sQ hifin difin cua minh doi vdi the' gidi xung quanh. Dd lfi mot hinh thQc giao tiep xa hoi ban ddu cua tre mang y nghia sau sfic, bdi nd the hien budc chuyen bien cua con ngUdi mang tinh chu quan, ca nhan thanh con ngQdi mang ban cha't xa hoi.
Su tu y thQc ca nhan con dQdc the hien trong nhflng loai hinh boat dong nghe thufit ban ddu cua ngQdi nguyfin thuy, chang han nhU viec trang diem ngoai hinh mot each cd y thQc, cac difiu mua, hoa vfin, cac bQc cham bich trong hang dong, each trang tri cfic di^ng cu lao dong (mai cheo, mui ten...). Hoat dong nghe thufit nay la mot hinh thQc giao tifi'p xa hpi mfi thong qua do, ngudi nguyfin thuy mud'n k h i n g dinh minh trong mpt nhdm, m§t tfip thd ngQdi, k h i n g dinh
(2) Xem: IA.Gidarian. Nhu cdu thdm my. (Van Bfch dich). Nxb MStxcdva, 1978, TL630, Tu U^u Vi^n XS hoi h9C tr.76.
(3) Din theo: lA-Gidarian. Nhu cdu thdm my.
Sdd., tr.78.
64
MOT SO VJJ^ DE vfi NGUON o d c VA BAN CHAT..
kha nang, vai tro cua ca nhan trfidc nhfing ngfidi xung quanh. Hoat dong nghe thuat nay, trfidc hfi't nham dap fing nhu cau giao tiep xua't phat tfi viec tfi y thfic la "cai cua minh", " cai noi tai chu quan", chfi chfia phai la dap fing nhu cau th^m my dac thu.
Nhfing chinh sfi tfi y thfic ca nhan nay la cd sd dSn de'n sfi ra ddi cua nhu cau thlm my. Vi, v§" thfic cha't, viec con ngfidi ngay nay tham gia cac hoat d6ng thfidng thfic, danh gia, sang tao nghe thuat... cu6i cfing cung xua't phat tfi sfi tfi f thfic ca nhan de khang dinh cai toi doc dao cua minh.
Ophuang di^n lich sit - xd hoi, nhu c^u tham my va nghe thuat chi co thg trcl thanh d6i tfidng cila nghifin cfiu khoa hoe, khi nd dfidc nhin nhan nhfi mot trong nhfing chfic nang sd'ng con cua xa hoi trong moi lifin hfi khang khit vdi moi llnh vfic con lai cua ddi song xa hoi, trong nhfing difi~u kifin lich sfi cu the(4).
Tha nhdt, sfi ra ddi cua nhu c^u thlm my gi n liln vdi sfi phat trien cua nghe thuat. Ngay tfi thdi nguyen thuy, nghe thuat da xua't hifin vdi tfi each mot hien tfidng xa hoi mang nhilu chfic nang va nhilu y nghia.
Nghe thuat nguyen thuy la mot hoat dong hoan chinh mot each hdn hdp, thue dung vfi~ tinh t h i n . Bdi le, trong thdi ky nay, cac hoat dong song cua ngfidi nguyfin thuy chfia dfidc phan chia mot each doc lap. Hoat dong nghe thuSt dang bao gSm ca hoat dong nhan thfic khoa hoc, dao dflc, tdn giao, giao tie'p... ciing nhfi cac hoat ddng
sdng khae eua ho. Thfic dung ve' tinh than, vi hoat dong tinh than do deu trfic tifi'p lien ke't vao hoat dong vat cha't. Bifiu hifin trong nhfing san pham nghe thuat cua ngfidi nguyfin thuy chfia dfing quan he thdm my gan ho vdi cdc quan he thUc dung. Nhfing ngay trong tinh cha't dinh lien nhau sd khai nay, ta't yfi'u da nay sinh sfi khac biet. Sfi khac biet ma trong nhfing hinh thfic hoat dong nghfi thuat phat trien hdn da vach ra khong chi tinh doc lap cua cac quan he a'y, ma ca sfi dd'i lap trfic tie'p gifia chung vdi nhau. Khi xa hoi phan chia giai ca'p da dien ra sfi phan hoa gifia san xua't vat chat va san xua't tinh than. Chinh trong thdi ky do, nghfi thuat vdi tfi each mot hinh thai y thfle dac thu doc lap cd difi'u kien de phat trien manh me. Cung vdi sfi ra ddi va phat trien manh me cua nghfi thuat, nhu elu t h l m my xuat hien nhfi mot nhu cau dac thu, co y nghia quan trong trong viec hinh thanh con ngfidi xa hpi.
Thvt hai, cung gidng nhfi nhu cau ndi ehung, nhu cau tham my la sfi thdng nha't gifia tinh cd nhan vd tinh xd hoi. Bdi sfi van dong nhu clu tham my ciia mot ca nhan rifing le khong nam ngoai sfi van dong chung cua nhu cau tham my cua xa hdi. Tinh xa hoi cua nhu cau t h l m my bifiu hien thdng qua nhfing nhu elu ehung ve mat t h l m my cua ca cong dong. Tinh
(4) Xem: L.X..V«fotxki. Tdm ly hoc nghi thudt. Nxb Khoa hoc xa ii6i. Ha Noi, 1981, tr.l2.
LE HirONG
ca nhan cua nhu cdu thdm my dUdc bie'u hien tfip trung trong nghfi thufit, Nhu cau thdm my ve ngh$ thufit lfi sQ doi tUdng hoa nhflng nfing iQc nghfi thuat cua cac cd nhan, nen nd bieu hien tinh dpc dao ca the rfi't ro rfing.
Tinh cfing dong cua nhu cdu thdm my the hien ro nhfi't d nhflng giai doan ddu cua sQ phat trien nghe thufit, chfing han trong nghfi thufit dan gian.
Cfing ve sau, sQ phfit tridn cua nghfi thufit cang di sau vfio khdng dinh tinh dpc dao ca the. Tfnh ca nhan cua nhu cdu thdm my con dQdc bifiu hi$n d cho, khi tham nhfip vfio doi tQdng thdm my va chu the hda nhflng tie'm nfing thfim my, nhu cau tham my cd nhflng trinh dp vfi sfic thfii khac nhau.
Trinh dp va sac thai cua nhu cdu thdm my vQa la ke't qua cua qua trinh giao due tham my, vQa la sQ tQ the hifin cua nhflng nang khieu bdm sinh.
Tuy nhifin, khi ndi boat dong san xufi't tao ra cac dfii tUdng thoa man nhu cdu thdm my cua con ngUdi, thi nen hieu rang boat dpng dd chiu sU quy dinh cua mot xa hoi, khong bao gid cd the la sU san xufi't tU phat, tQ dpng cua cfi nhan hay ca the rieng le, bifit lap, du dd lfi xa hoi thi t^c nguyen thuy. Die'u dy khie'n moi ca nhan du cam giae nhu cdu dudng nhQ la cai gi thufic vfi' rieng chu the ca nhan nhUng ky thuc, dd la cai phd quat, chung cua moi ngQdi dUdc thuc hien thong qua hfinh vi xa hoi cua ca nhfin. Con ngQdi ca nhan chi trd thanh mot thQc thd xa hfii khi tham gia vao cac quan h$ xa hoi. NgUdc lai, trong trudng h^p cfi
nhan hi tfi'n thQdng ve thdn kinh, hoae mpi giao tie'p vdi xa hoi ben ngoai bi cfit dQt, con ngQdi chi ton t^i dang nhu cdu sinh hoc va khi dd, ho khfing hdn kfim gi mot thUc the sinh vfit.
Chi khi nhu cdu thdm my dQdc nhin nhfin, xem x^t trong mm quan h$ thong nhfi't gifla tinh ca nhan vfi tinh xa hoi thi mdi co the cfit nghia dU^c vfi'n de tai sao con ngUdi xa hpi cu t h l lai cd chinh nhflng nhu cdu, thi hifi'u thdm my fi'y chQ khong phai nhflng nhu cdu thi hieu thdm my khac. Vd mat nfiy, Plfikhanop trong cac cong trinh nghien cQu cua minh da chi ra rfing, cd che' tam ly quy dinh hanh vi Qng xxi tham my cua con ngQdi lufin bi quy dinh bdi cac nguyen nhan mang tinh xa hoi(5). C.Mac cung cho rfing, "con ngQdi theo nghia gfi'e cua tQ chinh la con vat xa hfii chi trong xa hoi mdi cd the dQdc nfii bat len"(6). Vi le dd, nhu cdu ndi chung, nhu cau thdm my ndi rieng cd tfnh lich sxt, tinh giai cfi'p, tinh dan tpc vfi tfnh thdi dai.
Thd ba, nhu cdu thdm my, ve ban chfi't, mang tinh tdng h^p. Tinh tfi'ng h^p, toan ven cua nhu cdu thdm my du^c bilu hien trQde he't d chfi, trong nhu cdu thdm my da bao chQa nhu cdu nhfin thflc, nhu cdu dao dQc, nhu cdu giao tifi'p... cua con ngudi vdi tQ each mot ca nhan toan ven. Tuy nhifin, nhflng nhu cdu nhfin thQc, nhu
(5) Xem: L.X.ViIgdtxki. Tdm ly hoc nghi thudt Sdd, tr.l3.
(6) Dfin theo: L.X.Vug6txki. Tdm iy hgc ngh4 thudt.
Sdd, tr.20.
66
MOT SO VAN DE VE NGUON GOC VA BAN CHAT...
cdu dao dQc, nhu cdu giao tifi'p trong cfi'u tnic cua nhu cau thdm my cd y nghia sfic thai khac vdi vdi nhflng nhu c^u nay khi n6 dQng dpc Ifip.
Nhu cdu nhfin thQc trong cfi'u true cua nhu cdu thdm my khfing phai lfi sQ nhfin thQc nhflng quy lufit, nhflng khai nifim, nhflng cong thQc, nhflng sQ kien lich sxi tfi't yfi'u cdn cd sQ phu hdp chinh xac vdi hifin thUc khach quan, ma d6 lfi sQ nhfin thQc ve hifin thQc cupc song, nhan thQc ve tinh cam, cam xuc, tu tQdng nghe thufit thong qua hinh tQdng nghe thufit.
Ban chfi't cua hinh tQdng la quan trifit the' gidi bang phUdng thQc tong hdp.
Vi vfiy, nhan thQc the' gidi bang hinh tUdng nghe thufit se tai hifin dQdc cupc so'ng mpt each tofin dien va trung thQc, mfi ndi theo CMac, se phat hifin ra mpt the' gidi bao gdm nhieu sU that ve mat chinh tri va xa hpi hdn la tfi't ca cac nha chinh tri, chinh lufin, dao diic hpc va tho'ng ke hpc gfip lai vdi nhau, se mang lai cho chu t h l niem vui cua sQ h i l u bie't va nhflng khofii cam thdm my dpc dao.
Trong nhu cau thdm my da bao hdm nhu cdu dgo diic. Do tinh cam tham my cd coi ngudn tQ tinh cam dao dQc, nen cfic nhu cdu thdm my luon gfin bd chat che vdi nhu cdu dao dQc.
Neu nhu cdu dao dQc luon phan finh cac ldi feh vfit chat trQc tifi'p, gfin lien vdi cfic chuan mQc dao dQc kho cQng day tinh nguyen tac, thi ldi ich cua nhu cdu thdm my quan tam de'n tinh thudng ngoan vo tU va tQ do cua doi tQdng thdm my dQdc the hifin tfip trung trong hinh tQdng nghe thufit.
Nfi'u nhu khi ndi de'n chu the dao dQc, cac nhfi kinh diln cua chu nghia Mac khfing phai quan tam tdi cac gific quan cua con ngudi thi dfi'i vdi chu the thdm my, C.Mac vfi Ph.Angghen da chi ra cdu nfi'i giQa chu the vfi ddi so'ng hien thQc la cac giae quan trong vific tifiu dung dfi'i tUdng nghe thufit. Trong mfii quan hfi giQa nhu cdu thdm my va nhu cdu dao dQc, khfing chi ban thfin cai dao dQc lfi nhfin to thie't yfi'u cua cai dep, ma ban thfin cai dep cung lfi mpt phQdng tien gifio due dao dQc doi vdi con ngQdi.
Trong nhu cdu thdm my da bao hdm nhu cdu giao tiip. SQ ra ddi cua nghe thuat nguyen thuy, xet ve mat ngudn gfi'e, khong phai dQdc sinh ra do nhu cdu tham my vdi tinh each mfit nhu cdu dpc lap, mfi do mpt nhu edu khac, tdng quat hdn va cdn thie't hdn - nhu cdu giao tiep. Nhu cdu giao tifi'p thong qua nghe thufit la dieu kifin cdn thie't va dfic thu cua chinh xa hfii. Su phat triln cua ca nhan, theo quan niem cua C.Mac vfi Ph.Angghen, dQdc ehe' Udc bdi sQ phat trien cua tfi't ca cfic ca nhan khac, nhQng ngUdi ma ca nhfin dd giao tie'p trQc tie'p hofic gian tifi'p. Thong qua qufi trinh giao tie'p dd ma cac ca nhfin cd the phat trien, vi hp sang tao ra nhau ve' the chfi't Ifin vfi' tinh thdn.
Nghfi thuat la mfit hinh thQc giao tie'p dpc dao gifla ngQdi vdi ngUdi.
Giao tifip trong nghfi thuat dQdc bifiu hifin d ba khia canh: Thit nhdt, sU giao tidp giQa cong chung vdi nghfi si sang tac; thd hai, sQ giao tie'p gifla cong chung vdi tac pham (vdi cac
Lfi HUONG
nhan vat trong tac pha'm); thii ba, sfi giao tifi'p gifia cong chfing vdi cfing chfing. Cae phfidng di^n giao tiep trong nghfi thuat chi dfi(?c thfic hi$n tren cd sd cfing cd chung cam xuc va sfi say mfi cai d^p.
Sfi thda man ve cai dep la dinh cao ciia sfi giao tie'p trong ngh§ thuat.
Tsficnfisepsxki cho rang, cai dep la sfic manh thuc dly, la cd sd cho sfi say mfi ciia eon ngfidi ddi vdi nhau. Thdng qua viec thda man v l cai dep, chfing ta tha'y cudc so'ng nhfi chung ta hi^u nd, nd khie'n chfing ta vui sfidng va yfiu CUOC sd'ng hdn. Cdn Vfigdtxiki cho rang, nghfi thuat la ky thuat mang tinh xa hoi ciia cac tinh cam. Nghfi thuat md rdng va lam phong phfi them nhfing kha nang giao tifi'p ciia eon ngfidi; do dd, nd giup ho loai bd nhfing khiim khuylt va dat de'n sfi toan ven trong cudc sd'ng ca nhan.
Nhfi vay, giao tie'p vdi nghfi thuat la mot trong nhfing khia canh cua nhu clu t h l m my. Theo nghia nay, nhu clu tham my xua't hien vdi tfi each nhu cau cua con ngfidi v l sfi toan ven va hai hoa trong cudc sd'ng.
Chinh do xua't phat tfi tinh tdng hdp ciia nhu c l u tham my ma nhieu tac gia trfidc kia cung nhfi hifin nay da khang dinh nhu cau t h l m my la nhu clu g i n vdi mot nhu c l u ngoai tham my cua con ngfidi. Tuy nhifin, thfic te' cho tha'y, nhu c l u t h l m my khdng phai la bien the, cang khdng phai la sfi tap hdp gian ddn, la td'ng sd may mdc cila nhifi'u nhu c i u khac eua con ngfidi vd'n gan lie'n vdi ph^m vi dfii sdng tinh t h i n cila ho. Day hoan toan
la mfit nhu c l u ddc lap va cd dlic trfing rifing cua nd. Tinh dac thu cua nhu e l u t h l m my dfidc bieu hien d ddl tiiOng chifi'm linh, phiiang thiic chiem llnh va kSi qud chie'm llnh.
L^ giai v l mfi'i tfidng quan gifia linh vfic san xua't xa hoi va ddi tfidng tifiu dfing, C.Mac cho r i n g , "vat phim khdng phai la mot vat p h i m noi chung, ma la mfit vat p h i m nha't dinh, phai dfidc tieu dung theo each thfic nha't dinh, ma each thfic dd lai do ban than san xua't dinh trfidc"(7).
Die'u dd cho tha'y, tinh xac dinh dac thu cila nhu c l u t h l m my chi dfidc hinh thanh khi cd ddi tfidng tfidng fing de chie'm llnh tifiu dung nd. Dm tfidng tieu dung ma nhu clu t h l m my hfidng tdi la ddl tfidng cd gia tri tinh than mang tinh t h l m my, nhfi cai dep, cai cao ca, cai bi, cai hai... Dd la nhfing hien tfidng tham my khach quan, nhfing san p h i m tham my do con ngfidi sang tao ra, trong dd co nghe thuat ma nhu cau tham my luon coi chung la nhfing dm tfidng tifiu dung phong phu nha't va chfia dfing nhfing bi mat that sfi ciia ddi sd'ng tam hdn cua con ngfidi.
Do doi tfidng cua nhu c l u tham my g i n vdi nhfing gia tri t h l m my nen phuang thUc chU'm linh, cam thu nd phai thdng qua cac giae quan da dfidc xa hoi hda cao do la thinh giae va ^M giae nhiing giae quan "hnh hoat nha't, te' nhi nhat, phong phfi nhat, cd cam hfing nhieu nha't" va "cd J | ^ 3 (7) CMac vk Ph.Anggheii. Todn tap, t.46, p h ^ Nxb Chlnh tri Qu8c gia, Su thdt, H4 Noi, 19!
tr.49.
68
M O T S O V X N D E vfi N G U 6 N G O C V A BAN CHAT.., nfing dem lai nhQng khofii cam mang
tinh chfi't ngQdi"(8).
Tinh dfic thu cua nhu cdu thdm my con dQdc thfi hien d nhiing khodi cdm thdm my - ket qud cua viec tieu diing thdm my mang lai. Trong lich sxi phfit trien cua my hoc, I.Cantd la ngQdi dau tifin phat hien va khdng dinh dac trUng quan trpng nfiy cua chu the thdm my. Trong Phe phdn ndng lUc phdn dodn, ong cho ring, ve' phQdng dien chfi't, phan doan ve cai dep lfi mfit sQ hai long "iu" do", nghia la
"khong gan lien vdi sU quan tdm ndo".
Y fing muon ndi, khi xfit sU vfit la dep, tQc ndi phan doan sd thich thudn tuy, khfing dQdc chen Ifin vao do mfil quan tfim de'n sQ hien hflu hifin thQc cua doi tQdng. Yeu cdu pho bifi'n cua cam thu thfim my doi hdi phan doan phai hoan toan "vo tQ". Ai phan doan nd theo tieu chufin cua viec chifi'm hflu hay sQ dung, thi tQc la phan dofin nd dUa theo mot nhu cdu chQ khong phai vi ban than nd. Phan doan a'y gan hdn vdi sQ quan tam hay ldi ich, chQ khong con mang tinh tham my nfla(9). Quan diem ve tfnh vo tu, khong vu ldi cua phan doan tham my cua Cantd la cd sd de chung ta xem xet ket qua tieu dung cua nhu cdu thdm my, mot nhu cdu dfic thu luon g i n lien vdi tinh vo tu, khfing vu ldi. Them nQa, vi cai dep lfim hfii long mot each vo tQ nen Cantd lien he phan doan tham my khong chi vdi cac san phfim nghe thufit, ma con vdi cai dep cua tu nhien, bdi cai dep cua tQ nhien mdi cho phep con ngQdi cd sQ vo tQ, vfi cdu ngay trong long thUc tai(lO).
Vdi quan dilm cho r i n g phan dofin thdm my cd tinh vo tQ va khong vu ldi, Cantd da khfic phuc dUdc khie'm khuyfi't cua ca chu nghia duy ly Ifin chu nghia kinh nghiem trong my hpc dem lai cho phfin doan tham my mfit gifi tri rifing bifit, khong pha trpn vdi bfi't cQ mot phan doan nao khac. Quan diem nfiy cua Cantd da dQdc nhie'u nha my hpc Idn sau ong, nhu Hfighen, Ts§cnQsepsxki, CMac phat trien.
Khi so sanh sU thda man nhu cau thQc dung vdi sQ thoa man nhu cdu thdm my, Hfighen cho rang, con ngQdi chifi'm linh doi tQdng la de thda man due vpng. Due vpng khong the cho phep dfi'i tUdng ton tai tQ do, bdi vi ham muo'n cua con ngQdi bfit hp phai thu tifiu tinh dpc Ifip va tinh tQ do nay cua cfic doi tQdng bfin ngoai. Tinh chfit hep, vo nghia cua due vpng cdm tu eon ngUdi. NhQng khac vdi due vpng thong thudng, khi tifip xuc vdi mpt tac pham nghe thuat, con ngUdi khong cam tha'y mpt due vpng nhQ the'. Nfin con ngUdi cho phep tac phdm nghfi thuat tdn tai tQ do nhQ mot khach thfi tdn tai dpc lap, va nhin nd ma long khong nay sinh mot due vong nao hfi't, ching khac gi mot doi tQdng chi tdn tai cho mat ly thuyfi't cua tinh thdn(ll). Bdi vi, Hfighen xem ban
(8) Nguyen \f My hoc Mac - L§nin, p h i n 2. Nxb Su That, Vien H^n lam Khoa hoc Lien x6, Vien Triet hoc, t r . l i .
(9) Xem: Immanuel Kant. Phi phdn ndng lucphdn dodn (Bui VSn Nam Sdn dich vk chii giai). Nxb Tri thiic, 2007, tr.(XLI-XLII).
(10) Xem: Immanuel Kant. Phe phdn ndng liic phdn dodn. Sdd., tr.XLII.
(11) Xem: Phan Ng9C. My hgc Highen, t . l . Nxb VSn hoc. Ha N§i, 1999, tr.105-106.
Lfi HUDNG
cha't cua moi nghfi thuat la d cho nd mang l^ii cho con ngfidi khfing phai eai gi khae hdn la chinh ban than con ngfidi. Ngh$ thuat la ndi con ngfidi gap gd chinh minh, ndi tinh t h i n con ngfidi gap gd tinh t h i n con ngfidi(12).
KhJng dinh tinh vd tfi cua khoai cam t h l m my khi thda man nhu clu t h l m my, Ts^cnfisepsxki cho rang, mot ddl tfi<^ng hi^n thfic la d^p khi nd khfing gdi cho ta nghi tdi l0i ich vat cha't. Khi chung ta n g l m sao, nglm bifi'n, nglm rfing, khi chfing ta mai mfi nghe tifi'ng la xao xac, tie'ng chim hdt vfio von, hay nghi dfi'n ngfidi ta yeu, dfing de cho tfi tfidng tham lam nay sinh trong long, dfing vi ba't cfi ddng cd tfi ldi nao. Dd ehinh la tinh tfi do, vfi tfi, khong vu ldi cila khoai cam t h l m my, kfi't qua ma sfi thda man nhu elu t h l m my mang lai(13).
C.Mac cung da tfing ndi r i n g , ngfidi lai budn khoang san chi nhin tha'y gia tri thfidng p h i m cua vang va bae chfi anh ta khdng tha'y ve dep, anh sang trong treo cua chfing. Dieu dd cd nghia ring, gia tri vat chat cua vang bae, nhfing mdn ldi ma anh ta kifi'm dfidc dem lai cho anh ta nifi'm vui, sfi sung sfidng, cai khoai cam thda man dfidc nhfing toan tinh vat cha't th\fc dung, chfi khdng phai la khoai cam t h l m my do sfi cam t h u cac gia tri tham my cua vang bae.
Tuy nhifin, sfi vd tfi cua khoai cam tham my, ket qua cua sfi thoa man nhu cau t h l m my mang lai khdng phai vd tac dung, vd muc dich nhfi Cantd quan niem. Nhd nhfing khoai cam tham my mang gia tri tinh t h i n
ma ca nhan, theo C.Mac, "thdng qua vi$c tifiu dfing vat p h i m dd, lai quay trd l^ii ban thdn minh, nhfing da la vdi tfi cdch mot ca nhan san xua't va tai san xua't ra chinh ban than"(14) vdi ddi sdng tinh t h i n phong phu hdn trfidc dd. Dieu dd cd nghia, viec tieu dfing cdc gia tri t h l m my nhfi la mot ylu td san xua't ra con ngfidi cd nhan cdch van hda va hoan thifin hdn. Ddng thdi, sfi thoa man nhu c l u t h l m my mang lai cam xfic t h l m my vd tfi, trong sang, tao ra dpng Ific d l con ngfidi vfidn tdi t l m cao tri tufi va thfic hi$n nhfing sfi menh cao ca. Con ngfidi sdng bie't minh biet ta, biet thd me kinh cha, bifi't cfi xii dung mfic, bilt yeu thfidng, do Ifidng vdi con ngfidi, bifi't hdp q u i n vdi xa hdi, bie't chien da'u hifi'n dang cho To quoc. Nlu thilu di cam xfic vo tfi, trong sdng dd, se khdng the cd tai ndng, khdng the cd anh hfing, ma chi cdn lai mot thfi diu dc thfic dung vdi nhfing tinh todn nhd nhen cila bfinh I'ch ky.
Tdm lai, ban cha't cua nhu clu t h l m my vfia the hifin tinh tfi'ng hdp, vfia mang tinh dac thu. Vdi nhfing tinh dac thu ca d dfi'i tfidng tieu dfing, phfidng thfic tifiu dung iSn k i t qua tifiu dfing, nhu c l u t h l m my da t h l hifin tinh rifing bifit, dfic dao cua no so vdi cac nhu c l u khdc trong ddi sd'ng con ngfidi. Q
(12) Xem: Immanuel Kant. Ph6 phdn ndng liic phdn dodn. Sdd., tr.XLII.
(13) Xem: N.G.SficnUsepxki. Quan he thdm my cua ngh4 thudt ddi vdi hien thiic. Nxb Vfin h6a - Nghf thu|t, Hfi NOi, 1964, tr.90.
(14) C. Mfic vfi Ph.Angghen. Todn tdp, t.46, ph&i I.
Nxb Chinh trj Quoc gia, Su thjt, Hi N?i, 1998, tr.53.
70