Ngập lụt đô thị

THỰC TIỄN - KINH NGHIỆM

Ngập lụt đô thị - một vấn đề đáng quan tâm hiện nay và lĩhũhig đề xuẳt vê' truyền thông trên báo chí

ThS TRẦN THỊ HOAMAI

Họcviện Báo chívàTuyên truyền; Email: maitranl 102@gmail.com

Nhận ngày 28 tháng 6 năm2022; chấp nhận đăngtháng7 năm 2022.

Tómtắt: Ngập lụt đô thị sau mưa là một tìnhtrạngphổbiếnở các đô thịvàlà một trong những vẩn đề nangiải của đô thị hóa trong bối cảnh biếnđổikhi hậu. Từ thực trạngngập lụtđầu mùa mưa năm 2022, vàthông tin trên bảo mạngđiện tửvề ngập lụtđô thị,bài viết đề xuất một so giải pháp tăng cường hiệu quả vàchất lượng thông tin về chủ đề này,góp phần tìm giải pháp giảm thiếu tác hại của ngập lụt đôthịtạiViệt Nam.

Từ khóa:ngậplụt đôthị; biến đổi khí hậu; truyềnthông.

Abstract: Urban floodingis a commonsituation in cities and is one of the dilemmas of urbanization in the contextofclimatechange.Based on news aboutfloods at the beginning of therainy season in 2022and infor­

mationon onlinenewspapers about urban flooding, this articleproposessome solutions to improve the efficiency andquality of information onthis topic, contributing to finding solutionsto reduce the harmful effectsofurban flooding in Vietnam.

Keywords: urbanflooding; climatechange;media communication.

1. Thực trạng ngập lụt đô thị tháng 5- 6.2022 Chỉ mới bắtđầu vào mùa mưa năm 2022, từ khóa

“mưa” và “ngập lụt” tại các đô thị đã thường xuyên được nhắcđến. Trong tháng5 và tháng6.2022, mưa lớnđồndậpvà hiếm gặpđã xảy ra liên tiếp ở khắp noi, lượng mưaxô đổ cáckỷ lục lịch sử trước đó. Từ

10.5 đến 15.5, mưa liên tục tại Quảng Ninh, Lạng Sơn, VĩnhPhúc... số liệuđo đạctại Lạng Sơn cho thấy lượng mưa đạt kỷ lụccaonhất trong 50 nămqua.

TạiHà Nội trongtháng 5 và tháng 6 có nhiều cơn mưa lớnliên tục, đặcbiệt là cơn mưakéo dài2tiếng ngày 29.5, đã lập kỷ lục mới về lượng mưa so với mốc năm 1986, cách đây 36 năm. Mưa lớn luônđi kèm với tìnhtrạng ngập lụt trầm trọng tại các đô thị.

HàNội có nhiều điểm ngập 30-50cm, cónhữngnơi ngập sâu đến 1 mét. Tình trạng ngập lụt thường xuyên,liên tục đã làm chonỗi lo lang nước ngập bắt đầu đi sâu vào những câu chuyệnvà đờisống người dân đô thị.

Ngập lụt đô thị chắc chắn không còn là câu chuyệnrủirothi thoảng xảyra.Tình ưạng này ngày càng nghiêmtrọng hơn và thường xuyên hơn và ở tất

cả đô thị trên cả nước, trở thành vấn đề rất nan giải ở các đôthị trong nhiềunămtrởlạiđây,gây ra những thiệthại về kinh tế xã hội không nhỏ. Từ những thành phố lớnđược đầu tư hạtầngnhư HàNỘI, Thành phố Hồ Chí Minh, những thành phố venbiển dễ thoát nước như Nha Trang, Đà Nằng,những đô thị trên cao nguyên như Đà Lạt, Lai Châu,tấtcả đều xảy ra tình trạng ngập lụt. Thậmchí làcảhuyện đào Phú Quốc cũng không tránh khỏi ngập lụtcục bộsau mỗi trận mưa. Nguyên nhân của tình trạng này là gì? Tập huấn chuyên đềPhát triểnđô thị bền vững trongđiều kiện biến đổikhí hậu -Lồngghép trong giảng dạy tổ chức tại Học việnBáo chí và Tuyên truyềntháng8.2021 đã chỉ ra 5nguyên nhân, đó là: 1)Điều kiện tự nhiên, khítượng, thủyvăn; 2) Năng lực hoạtđộng của hệ thống tiêu thoátnước đô thị;3) Quihoạch, quảnlý pháttriển đô thị;4)Năng lực tổ chứcvà quản lýđô

thị của chínhquyền; 5) Ỷ thức cộng đồng dân cư.

Trong những nguyên nhân trên, đặc biệt là nguyên nhân thứ nhấtvềđiềukiệntựnhiên, khí tượng, thủy văn, không thể không nhắc tới tác động đặc biệt nghiêmtrọngcủa biến đổi khí hậu trong những năm LÝ LUẬN CHÍNH TRI VA ĨRUYẼN THÙN6 - SỐ7/2022 71

THỰC TIỄN - KINH NGHIỆM

gầnđây. Sựấmlêncủa trái đất,băng tan, nước biển dâng, và các hiệntượng thời tiết cực đoan,đã tácđộng mạnh đến các đô thị,gây nên các ảnh hưởng nặng nề và các thiệt hại ngày mộtlớn. Mưa lớn bấtthườnglà biểu hiện rất rõcủathờitiết cực đoan. Sựbất thường về khí hậu trên phạmvi toàn cầuđã, đang và sẽ xảy ra với tần suất nhiềuhơn,phứctạphơn, cường độ tăng mạnh hơn,và mứcđộảnh hưởng của thiên tailên các đô thị cũng sẽngày càngrõ ràng và tàn khốc hơn.

Vấn đề càng trởnên đáng longạihơn khi có dự đoán không mấy sángsủa về khả năng giảm thiểu tác động biến đổikhí hậutrêntoàn cầu. Hội nghịthượng đỉnhvềbiến đổi khí hậu COP26 (tháng 11.2021)đã bàytỏ longại về nguy cơ thất bại của các mục tiêu khíhậu,khi mà những hành động tích cực của con người vẫn quá ít ỏi.Nước biển dâng, thiên taivàthời tiết cực đoan sẽ ngày một thườngxuyên hơn nếu nhữngnỗ lực kiềmchế sự nóng lên toàn cầu không thành công, điều đó cũng đồng nghĩa với việc các đô thị sẽhứngchịu những đợt tàn phá nặng nề, trướchết làdo ngập lụt,ưongtươnglaigần.

Giảipháp nào choviệc giảm thiểu ngập lụt đô thị trongđiều kiện biến đổi khí hậu?Cũng trong Tập huấn chuyên đề Phát triếnđôthị bền vững trong điều kiệnbiến đổi khí hậu - Lồng ghép tronggiảng dạytổ chức tạiHọc viện Báo chí và Tuyên truyền tháng 8.2021, cácnhómgiải phápgiảmthiểu ngập lụt đã được đưa ra với mụcđích lồng ghép ưong giảng dạy đàotạo, bao gồm: nhóm giải pháp về kỳ thuật,nhóm giảiphápvề quản lý, và nhóm giải pháp về sự tham gia củacộng đồng.Đáng chúý là nhómgiảipháp về sự tham gia của cộngđồng, có hướngtiếp cậnnhư sau:thoát nước là ngành khoahọc phụthuộc rất nhiều vào yếu tố tự nhiên và mang tính xã hội sâu sắc.Mọi giải pháp kỹ thuậtđều không thểthành công nếu thiếu sự tham gia của cộngđồng. Người dân phảigiác ngộ và cùnghành động. Họphảibiết về giátrị và vaitrò của nước mưa, họ nhấtthiết phải được cung cấp những kiến thức về kỹ thuật,công nghệ từ đơn giản đếnphức tạp, để chung tay trong công tácphòng chống giảmthiếu ngập lụtđô thị. Vì những lý dotrên, việc truyềnthông,giáodụccộng đồng là vôcùng cần thiết. Hệ thốngbáo chí, truyền thông có vaitrò và trách nhiệmrất quantrọng trong vấn đề này.

2. Thông tin trên báo chí vềngập lụt đô thị Theodõi việc đăngtín bài về ngập lụt đô thị ưong

thời giantháng5 và 6.2022 của ba tờ báođiệntửcó uy tín ở ViệtNamlà Vietnamnet,Vnexpress và Viet- namplus, cóthể rút ra mộtsố nhận xétvề truyền thông của báochí Việt Nam gần đâyvềvấnđề này.

Điềuđầutiêncó thể nhận thấybáo chí đăng tin tức thời sự về tình trạng ngập lụtđô thịsau mỗi cơn mưa rất nhanh chóng, gần nhưtứcthời, cùngvóihình ảnh vàvideo sinhđộng. Có thểthấy hàng loạttin và bài phản ánh trên báo Vietnamnet: Đường Hà Nội mênh mông nước, phưorng tiện loay hoay néđiểm ngập; Nhiều tuyếnpho Bắc Ninh ngập nặng sau mưa lớn, ô tô nổi “lềnh phềnh Đường gom đạilộ Thăng Long ngập nhưsông, đoàn xe ùntắccả km; Mưa như trút sáng cuối tuần,người Hà Nội vật lộn trong “biển nước Quảng Ninh mưa lớn suốt3 giờ, quânđội điều xe đón họcsinh; Ngã nhào giữa biển nước Long Biên, quỉcô bất lực cầu cứu.Báo Vnexpress cũng phảnánh rất sátthựctrạng bằng cách rúttítấn tượng: HàNội mưa lớn, nước ngập lút bánh xe; Moto nước nhẹ nhàng lướt đi trênphố. Báo Vietnamplus cũng có lượng tin bài phảnánhthựctrạng khá lớn và thôngtin cập nhật từ khắp các địa phương: HàNội, mưa lớn khiến nhiều tuyến phốngập thành sông; LàoCai,mưa lớntrêndiệnrộng, nhiều tuyến đường lại ngậpnặng;

BìnhDưcmg, mưa lớn gây ngậpđường, giao thông gặp khó khăn... Ngoài ra các báo còn đưatinvề tình trạng ngập lụt sau mưa tại nhiều đô thịlớn trên thế giới.Bức tranh thông tin về ngậplụtđô thị đượcphác họakhá toàndiện vàsinh động. Đâylà chủ đề thu hút và có nhiều hìnhảnh ấn tượng.Việc thuthậpcáchình ảnh sinh động này không khó khănlắm,vì người dân ởkhắp nơi đã cậpnhật hình ảnh thựctrạnglên mạng xã hội gần nhưngay lậptức. Đặc biệt, cónhữngbài mang thôngtin phân tích tổng họp cótính khoa học, nội dung báo chíchất lượngcao, nhưbài Nhữngkỳ lục thiên tai, thời tiết bất thườngtrong tháng tại miền Bắc, đượcVietnamnet đãng trong chuyêntrangPre­ mium, độc giả phải trảphí mới được đọc.

Sau khi nước rút, các bài phân tích nguyên nhân, đi tìm giải pháp bắtđầu xuất hiện: Hà Nội nên có sơ đồ cảnh báo ngậplụt(Vietnamnet); Bộ trưởng Trần Hồng Hà:Hà Nộinên xâybể ngầm chống ngập (Vn- express); Chốngngập cho Thủ đô, vì sao nộithành HàNội lại ngập? (Vìetnamplus).Sovới các bài phân tích nguyên nhân của tình trạng ngập lụt đôthị nhiều năm trước,thì hiệntạibáochí đã có sự thay đổi. Nếu 72 LỴ LUẬN CHÍNH ĨR| VÀ ĨHUYÉN THŨNG - số7/2022

THỰC TIỄN - KINH NGHIỆM

trước kia,xu hướng phê phán chỉ trích các cơ quan quảnlý,đặcbiệtlà các đơn vị thoátnước là chủ yếu, thì hiện nayhầuhết các bài phântích nguyên nhân đều nhắc tớibiến đổi khí hậu và các hiệntượngthời tiết cực đoan. Bên cạnhđó, nhữngbất cập trong quản lý và quihoạch, việclấn chiếm quánhiều khônggian dành cho nước tại các khu đô thị cũngđược nhắc tới, có nghĩa làbáo chí đã đi tìm nguyên nhân tổng họp chứkhôngchỉhướngchỉ trích vàođơn vị có chức năng thoátnước. Ngoài ra,các bấtcập về quản lý cũngđược chỉ ratrong nhiều bài viết.Tóm lại, các nguyên nhâncủa ngậplụtđô thị đã được chỉ ra khá đầy đủ. Người đọc có thể cónhận thứcvề nguyên nhân khách quan, chủ quan, nhìn nhận cái giáphải trả của phát triển đô thị quá nhanh trong thờigian qua.

Tuy nhiênviệc chỉ ra nguyên nhân này vẫn chung chung, không cósố liệu và phântích sosánh cụthể, không phảilà những câuchuyện thực tiễnsinhđộng, hiệu quả, nênkhông thực sự gần gũi và dễ tiếp thu với công chúng. Một ví dụ viết về nguyên nhân:

“hiệnnay hệ thốngthoát nướcHà Nội đang yếu nhất đấylà rất thiếu các hồ điều hòa để phân chia nước, giảm áp lựccho hệ thốngđường ống. Bên cạnh đó, mật độ các miệng cống hútnước từ mặt đường xuống cốngngầm còn chưacao.TheoSở Xâydựng HàNội, tỷ lệ miệng ga thunước này cần đượcđánh giáđế bố sung thêm, phù họp với công suất của ống cống ngầm. ’’(Chống ngập cho Thủ đô: vì saonội thành Hà Nội lại ngập, Vietnamplus)

Số lượng tin bài đề cập đến các giải phápcũng khá nhiều: 10% diện tíchkhu đôthị làm hồ chứa,bớt cảnhphổ Hà Nội thành sông(Vìetnamnet),Bộtrưởng Trần Hồng Hà: HàNội nên xâybế ngầm chổng ngập (Vnexpress), Đại biểu quốc hội: cần xây dựng hệ thốngcảnhbáo ngập lụt ởcácđôthị(Vietnamplus)...

Nhưngcómộtvấn đề cóthểnhậnthấy,là phần lớn các bài viếtsửdụng mộtcách trình bày khá chung chung, về những hướng giải pháp mangtínhkhái quát, sử dụngnhiều từ chuyên môn. Một ví dụ cụthể:

cần xây dựnghệthốngcảnh báo online thời gian thực.Ngoài việcnângcaotăng cường chất lượng và tần suấtdựbáo, các lưu vực,các đô thị cần xây dựng cácmô hình thủy văn đủ chitiếtđê ngay sau khicó các thông tindự báomưa, cóthểmô phỏng tínhtoán ra cácthôngtindự báo ngập lụt, dự báo dòng chảy (Đại biểuquốc hội: cầnxây dựnghệ thống cảnh báo

ngập lụt ở các đô thị(Vìetnamplus)). Côngchúng đọc báo,nếukhông phải là người cóchuyênmônsâu,sẽ cảm thấy mơ hồ về các giảipháp. Điều đáng chú ý là họ cóthểdễ dàng xem lướt hoặc bỏ qua vì cảm thấy khôngcógìliên quan tớicá nhân mình.

Ngoài những nội dungtrên, cácbáo cònđưatin về tìnhtrạng ngập lụt tạicácđô thị trênthế giới, và các giảipháp chống ngập lụt của các nước, nhưngsố lượng tin bài này không nhiềuvàcũngkhông sâu.

Các bài viết chỉ mang tính thôngtin vàgiới thiệu, không phântích kỹ, không mangtính chất tham mưu tư vấn giải pháp cho đô thị ở Việt Nam.

3. Một sốđề xuất trongtruyền thôngvề ngập lụt đô thị trên báo chí

Ngậplụtđôthị là vấnđề nổi cộmtrong đờisống xã hội hiệnnay, và thông tin không thiếu vắng trên mặtbáo.Nhưngcóthể cónhững cách thức làm cho vấn đề nàyđược truyền thông tốt hơn, toàn diệnvà sâusắc hơn, nâng cao nhận thức xãhội, và chung tay cùng ứngphó thiêntai, phát triển đô thị an toàn và bền vững.

Tăng cường nhận thức vềnguyên nhânngập lụt đô thị.

Phản ánh về ngập lụt đô thịkhông nên chỉlà những thông tin và hình ảnhgây ngỡ ngàng, gây sốc và có phầnhài hướcvề phố hóathành sông, xe cộ bơi trong dòng nước, nhữngtình huống dở khóc dởcười...Đó cũng không nên chilàsự chỉtrích nhữngbấtcậpcủa qui hoạch và quản lý, với những cách nêu vấn đề như thế này: “điệp khúc” mưa là ngập, ngập úng câu chuyện chưacó hồikết, các ngành chứcnăngđang ở đâu, ngập lụt- càng chống càng trầmtrọng...Những điều này cóthể thu hút ngườiđọc, nhưng cuốicùng, trách nhiệm củabáo chí làđemlại nhận thức khách quan về những gì đangxảy ra cùng với nhữngkiến giải sâu sắc. Báo chí phải làmrõđược các nguyên nhân của ngập lụt, để người dânkhông nhận thức phiến diện về điềunày. Mặt khác,họ cần được thấy trách nhiệm của bản thân mỗi ngườitrong đó.

Đâychính là lúccâu chuyện về biến đổi khí hậu và những hậu quả nặng nề của nó nên đượcnhận thức cụ thể, chân thực,trong bối cảnhđịaphương. Biến đổikhí hậu có tần suất được nhắc đếnkhá dày trên truyềnthông, nhưngđể nó không biến thànhvấnđề toàn cầu, vĩmô,xa vòi vói nhậnthức củacông chúng, thìphảichỉ rõ sự tác độngcủabiến đổikhíhậu vào LÝ LUẬN CHÍNH TRI VÀ TRUYẼH THONG - SỐ7/2022 73

THỰC TIÊN - KINH NGHIỆM

cuộc sống. Mặt khác, biến đổi khí hậu khôngphải hoàn toàn đến từ tự nhiên,nó hình thành từ những hànhvi phát thải của con người và từ quá trình đô thị hóa quá nhanh và mạnh. Xâydựng, giaothông,tiêu dùngnăng lượng là những thủ phạm gâyphát thải khí nhàkính lớn,dẫn tới biếnđổi khí hậu.Mỗi cư dân đô thị, theo những cách khác nhau, đều có phần trách nhiệm trong những hiện tượng thờitiết cựcđoan ngày một nhiềulênhiện nay.

Một nguyên nhân nữa cũng ít được nhắc tới, làỷ thức củacộng đồngdân cư. Vỉệc xây dụng nhà trái phép,san lấp lấn chiếm kênh rạch, ao hồ, việc bê tông hóa, tôn cao cốtnền tùy tiện, đãảnhhưởngnghiêm trọng đếnkhả năng thoát nước. Ngoàira việc khai thác nước giếngkhoan gây sụtlún đất, việcxả rác làm nghẹt các đường ống thoátnước,tấtcảđềugóp phần làm nên tình trạng ngập lụt. Nhận thức rõ những nguyên nhân này mớitìm được hướng đi tíchcực.

Tăng cường tìm kiếm những giải pháp tích cực, hướng tới sự phát triển bền vững.

Ngoàiviệc phản ánh thực trạng, trách nhiệmcủa báochí còn là chung tay đi tìm lời giải. Đóphải là những thông tin đa dạng về giải phápchống ngậplụt, nhữngmôhình và sáng kiến đã được áp dụngtrên thế giới, những dự án đang đượctriểnkhai ở Việt Nam.

Nguyên tắc tiếp cận củahệ thống giảipháp, làphát triểnhệ thốngthoátnước bền vững, hiệu quả, thích ứng vớibiến đổi khí hậu và nước biển dâng theo xu thếkiểm soát ngập thay vì chống ngập, bêncạnh đó là cầnphốihọp các giải pháp quản lý, quyhoạch, kỹ thuật, vàhuy động sự thamgiacủa cộng đồng.Điều nàycần được báo chídiễngiảimột cách dễhiểuvà đại chúng. Có một cách diễn giải khádễ hiểu, theo ông Hồ LongPhi, giám đốc Trung tâm Quản lýnước và Biến đổi Khí hậu,Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh: giải phápbền vững nhấtlà cần hoàn trả và mởrộng không gian cho nước. Tất cả những giải pháp chống ngập màkhôngcó yếu tố bảo toànhay hoàn trả khônggian cho nước đều ítnhiều mang tính di chuyến rủi ro từ nơi này qua nơikhác,hay tích lũy nguy cơ từ thế hệ trước sang thế hệ sau.Nguyên tắc chungcủa phát triển bền vững, làcần tôn trọng tự nhiên. Chính vì vậy mà nguyên tắc đầu tiên củahệ thống giải phápcho vấn đề ngập lụt đôthị, là tôn trọng không giancủa nướcvà tạo rachúng.Điều này được phản ánhtrong những thiết kế bảo tồn những

vệttrũng,ao hồ, nhữngkhu vựctrồng cây xanh, thảm cỏ, những phương pháp lát nền dùnggạch có thể thẩm thấunước hoặcgạch lưới...Ưu tiên cho những giải pháp tạo ra sự thẩmthấu nướctại chồ hơnlà những giải pháptiêuthoát nước đi nơi khác. Những mô hình và giải pháp nàycần được môtả kỹ lường và trựcquan. Đó lànhững nội dungcần tăngcường trên báo chí, đểmở rộngkiếnthức cộng đồng. Thay vìra sức tôncao nền, bêtông hóa khi xây dựng, người dân sẽ lựa chọn hoặc đánh giá cao những thiết kế mở ra nhiều khônggian cho nước.

Giáo dục cộng đồng, huyđộngsựtham gia của cộng đồng.

Cácnhàchuyên môn đã nhận định, mọi giải pháp chốngngập lụt đô thịđềukhôngthểthành công nếu nhưkhôngcó sự tham gia từ cộng đồng, cần có sự chungtay trong công tác phòng chống giảmthiểu ngậpúng đôthị,bằng sự liên kết giữacác thành viên, vì mộtmối quan tâmchung vàhướng tớimộtquyền lợi chung. Việc huyđộng sứcmạnh của cộng đồng đãvà đanglà một xu thếđúng đắn trong công tác giảmthiểu ngập úng củađô thị, phù hợp với chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước. Vànhư vậy, khôngaicóthểlàmtốt nhiệm vụgiáo dục cộng đồng nhưbáo chí. Báo chí có thểđưa thông tin hướng dẫn, cung cấp cho cộng đồng kiến thứcvàcông nghệ kỳ thuật từ thấp đến cao, từ đơn giảnđếnphức tạp.

Ví dụ như việcxâydựngnhà cửacầncó không gian cho nước và tạo điều kiện thẩmthấu nước tạichỗ, hoặc các hình thứcquản lý nước mưa, xây bể ngầm chứa nước và dùng nước mưa vàoviệc tưới câyhay các hoạt động khác,giúp người dânhiểu được vai trò vàgiá trị của nướcmưa.Người dân cóthểnhận thức được vaitrò. trách nhiệm, những gì mình cóthểlàm được để giảm thiểu ngập lụt,hơn là chỉ trông chờ vào các cơ quan chức năngvà Nhà nước.

Báo chí không thểnằmngoàibất kỳ vấn đề nào của xã hội. Ngập lụtđôthị làcâu chuyện, là vấnđề nangiảikéodài đã rất nhiều năm và vẫn còn đang tiếp diễn, báo chí cần thể hiện trách nhiệm xã hội, sự chung tay một cách tích cực,hiệu quả.Đó là cách mà báochí tạo ra giá trị vớicộng đồngvà xã hội./.

74 ư LUẬN CHÍNH TRI VÀ TRUYÉN1H0N6 - SỐ7/2022