TAP CHÌ KHOA HQC P i \ l HOC VÀN LANG Trirffng Nggc Thang
NGHÉ THU^T BEL CANTO
BEL CANTO ART
TRirONG NGQC THÀN(^'>
TÓM TÀT: Bel canto (Bel canto) tiéng Italia là "kàt d?p ", cùng vài càc thuqt ngù nhu
"bellezze del canto'V'bell'arte del canto", là mot phuong pkàp. mot ngh? thuàt, ky thu^t kàt. mot giai doqn Opera, tkuà ban dau Bel canto là s{r kién thanh nhqc vào cuoi thè Ity XVII cùa Italia. Bel canto da ùng dqng mpt càch tink vi vào ky thuàt kàt. mò ra mpt thòi ky meri cko càc ca sì nkqc kick (Opera) và àm nhqc nhà tkà Italia. Thòi ky dau ky thuqt kàt này ckua duac àp dung mot càck rpng rài. tuy nkién dén giùa the ky XVIII, ngkè thuqt - ky thuqt Bel canto dà dqt den si^ cifc thinh cùa nhqc kick nghièm tue (Opera Seria), là s{c thù thàch ky thuqt cùa gipng nam thién (Castrato). Ngày nay. Bel canto dup^c càc nhqc vièn, càc truòng àm nhqc trén thè giài ùng ditng vào vi?c dào tqo càc ca sì chuyén nghipp.
Tu khóa: Bel canto. ngh$ thuqt thanh nhqc, nkqc vién.
ABSTRACT: Bel canto (Bel canto) in Italian is "beautiful singing". along with terms like
"bellezze del canto"/ "bell'arte del canto", a metkod. an art. a singing tecknique. an Opera period, early Bel canto is a vacai event In the late seventeenth century in Italy. Bel canto kas applica sophisticated techniques in singing, opening a new era for opera singers md Italian ckurck music. In tke early days of tkis tecknique. tke tecknique was not widely applica, but by tke middle oftke eighteenth century. the art of Belcanto had reacheà the heights oftke opera, technical challenge ofthe castrato voice. Today, Bel canto is used in music academies, music sckools around tke world to train professional singers.
Key words: Bel canto, vacai tecknique, music academy.
1. M Ò DÀU ItaUa. Thdi ky dàu, ky thuàt hàt này chua Bel canto (Bel canto) tiéng Italia là duge àp dung mpt eàeb rpng rài, tuy nhièn
"hàt dep", cùng vdi càc thuàt ngù duge càu dén giùa thè ky XVIII, ky thuàt Bel canto trùc nhu "bellezze del canto"/"beirarte del dà d^t dén su cvrc thinh cùa Nhìic kjch canto", là mot pbuong phàp, là ngh? thuàt nghièm tue (Opera Seria), là su thù thàch hàt, mOt giai d o ^ Nhac kich (Opera), thud ky thuÉlt cùa gigng castrato (gipng nam ban dàu Bel canto là su kièn thanh nhac thién). Ngày nay. Bel canto duge càc nh^c vào cuòi thè ky XVII d Italia. vién, eàc trudng àm nhac trén thè gidi ùng Bel canto ùng dyng mot càch tinh vi dpng vào vi|c dào t^o ca sì chuyén nghi?p- vào ky thuàt hàt, md ra mot thdi ky mdi Ky thu|t Bel canto da xuàt hi?n nhu là ebo càe ca sì Opera và àm nhac nhà thd mot két qua cùa Nh?ic kjch thè k^ XIX vói
'*' PGS.TS. Truòng Dgi h(;>c Vàn Lang, Email:[email protected].\
TAP c m KHOA HQC DAI HQC VÀN LANG Sé 07/2018 SU Idn m^nh, tàng tmh kjch và ca sì ed khà
nang eàn bang àm lugng vdi dàn nhac trong càc nhà hàt Idn hon nhd càc ky thuiìt toàn di?n cùa Bel canto cùng vdi syr phàt trièn cùa thanh nhac truyèn thóng Italia vdì mgt hmh thùc manh me hon hàp din càc ca sT lue bay gid. Tuy nhièn, khòng ed nhièu tu liéu dinh nghìa Bel canto cho tdi sau nàm 1900. Bel canto vln eòn su d\ing dén ngày nay nhu mpt ngh§ thuàt, mot truyèn thóng thanh nh^e.
2. NÓI DUNG
2.1. Lidi su và nhihig dình nghia khàc nhau Nghé thuàt Bel canto làm say dàm long nguòi bòi mot gipng ca dep, mOt giai di?u dep, dàc bièt nhàt là mOt giai di?u duge diéu khién bòi eàm xùc àm nh^c day chat tho và phan Idi de hàt. Bel canto duge cho là mot nghé thuàt, mot kièu hàt cùa Italia chièm uu thè hàu nhu khàp chàu Àu trong thè ky XVIII vdi càe ky thu^t cy thè sau:
Dua thè loai hàt lién gipng (Legato) hoàn bào, thòng qua trmh bay eùa ca sì nhu mot hình mau; Su dyng gigng cao cho càc khoàng àm cao hcm; T^o sy:
nhanh nbpn, mém dèo ky thuàt thuc su tài giòi; Khà nàng dièu hành nhanh, su phàn chia chinh xàc;
Trành bàt hoi và rung chàm, tao su nhe nhàng, àm sàc tòt, ed tàc dòng rÒ ràng, eàeb dién tà trong trèo và duyén dàng, phàn nhjp và su dung diém b^t boi và khóng che hoi hgp ly.
Vdi quan nièm san khan Nhà tbd là 'Thành dudng", là thanh eao, noi thudng hàt hgp xudng ve npi dung tòn giào - là thành ca hoac càc vd Opera ma phàn Idn npi dimg xoay quanh càc chù de tón giao, nhà thd trong càc thè ky XVII và XVIII.
Nàm 1686, Giào Hoàng Innoeent XI ban lénh càm phy nù xuat hién trong càc dàn dòng ca nhà thò bay biéu dièn trèn san khàu. Tuy nhièn, trong eàc vd nhac kich (Oprea) thudng ed eàc nhàn v^t nam và nù, de bào dàm su tòn nghièm cùa san khàu nhà thd khi trình dièn càe vd nhac kich mang npi dung tòn giao, mgt loai gipng thay thè cho gigng nù da ra dòi bang hình thùe thièn càc nam ca sì khi hp con rat tré de dào t^o hp eó gigng nhu nù - gipng castrato. Tu dò, mot so lugng Idn càe giàng vién tbuòe bé thòng gipng castrato xuàt hién. Trong cuòn sàch: 'Tener: Lich su eìia mot loai gipng" (Tener: History of a Voice) ca sì John Potter dà vièt: "Nkièu ca sì castrato tkè ky XVIII da chùng minh nghé tkuqt kàt Hp dà màt khòng thè lay lai duac ky nàng dà dup'c sàng tqo ra trong tkài gian huyén thoqi cùa Bel canto, mot càch hàt và khài ni$m kóa càch kàt này hoàn toàn khàc tu nkùng gì ma thè giài dà ngke truàc day hoàc sè ngke sàp tóf' [1, tr.l].
De càp dén nghé thuàt Bel canto khòng thè khòng nói dén ba nhac sì Italia nói tièng là Gioachmo Rossmi (1792-1868), Vmcenzo Bellini (1801-1835) và Gaetano Donizetti (1797-1848). Ba nhac sì này dà vièt càc tàc phàm xuàt sac ebo san khàu Opera khoàng chìrag tu nàm 1805 dén nàm 1840, khi ma càc nhà ly luàn àm nhac ggi là ky nguyén Bel canto.
Dén nàm 1950, thành ngù "s^pkqc kói Bel canto" ra ddi nhàm ndi dén su dòi mdi dà duge càc nhac sì Opera nhu Donizetti, Rossmi và Bellini quan tàm phàt trién. Ba nhac sì này dà dua ra nhimg kièu càch, the I09Ì, bài bàn biéu dién ky thuàt vào cuòi thè ky XIX và nùa dàu thè ky XX trong eàc tàc
I A P CHI KHOA HQC DAI HQC VÀN LANG Trinmg Ngoc Thàng phàm cùa hg. Su thay dói hoàn cành này rat
co y nghìa sau Chién tranh thè gidi thù hai vói sy nói lén eùa nhùng chi huy dàn nhac và ca sì Opera nói tiéng sau này nhu Maria Callas, Joan Sutherland và Beverly Sills, nhihig ngudi dà làm chù dupc ky thuàt Bel canto, nhùng ngb§ sì, ca sì này dà thói vào àm nhac - thanh nhac mot sue song mdi, hg dà sàng tàc, trình dièn nhùng tàc phàm àm nhac de ddi và phò bién khàp thè gidi.
Ngày nay, rat nhièu tàc phàm Opera kmh dién duge biéu dièn thudng xuyèn khap càe san khàu Opera trén thè gidi nhu The Barber of Seville cùa Rossini, Lucia di Lammermoor cùa Donizetti vói phong càch bàt Bel canto.
Nghé thuàt và phong càch Bel canto nhu mot hpc thuyét eùa Rossini, Donizetti và Belimi dupc uà ehudng d Italia vào giùa thè ky XIX. Cùng vói Rossini, Donizetti và Bellini mpt nhac sì nói tiéng khàc cùa ItaUa là Giuseppe Verdi (1813-1901) dà yèu càu su dyng nghe thuàt Bel canto vdi sy sdì nói, mành liét, tbéu dét, tinh kich và ky thuàt thanh nhac cao do khi bièu dièn càc Opera cùa òng. Gipng nam cao (Tenor) duge hàt tói nót "do" hoàc "re" quàng tàm 2 tryc tiép tu gigng ngyc hon là gigng dàu.
Day là mot ky thuàt nb? nhàng, nhanh nhen co tinh toàn eùa khà nàng vang khòe tu gigng ngyc cùa eàc ea sì Opera khi àp dyng càe ky thuàt Bel canto. Gipng nù cao (Soprano) và nam trung (Baritene) cùng su dung càc ky thuf,t nhu tenor khi doi m|t vói càc tàe phàm day tinh kich và ky thuàt eao.
Càc ca sì vdi hoi tbd dùng và ky thuàt thanh nhac diéu luyèn dà làm chù gipng cùa hp khi b^t ra nhimg àm thanh tuyèt vdi d tùng eàp dp rièng de dat dèn su uyén bàc ké
cà càc nót tìnsp, làm say me long ngudi khi bièu dién càc vd Opera eùa G. Verdi ma tiéu bièu là hai ca sì danh tiéng Amilcare PonchielH (1834-1886) và Arrigo Boito (1842-1918). Pbuong phàp bàt truyèn thòng cùa Itaba dà bi che mò bòi ành buòng sy phàt trién cùa àm nhac thè gidi d càe ca sì Bel canto. Bel canto da trd thành nghé thuàt dich thuc, phuong phàp khoa hpc vdi sy còng phu, su ngpt ngào cùa gigng và sy bay tò àm nh^c mot eàeb tinh tè.
Khi nói ve Bel canto và danh ca huyèn thoai Maria Callas, GS. NSND.
Nguyén Trung Kién dà vièt: "Ngày 16 thàng 2 nàm 1952. Maria Callas dà hàt sàng chói trèn san khàu vai Norma trong Opera cùng tèn cùa Bellini. Bào chi nuóc ngoài viét là hièn tuang thàn ky, ruc rò.
khi Maria Callas buàc ra san khàu, ban sè kkóng con tkày dièu gì khàc.... Nghé thuqt Thanh nhqc tu nkién day tkuyet pkifc,... là sy: diu dàng, mém mqi và nhiét thành xiét bao" [2, tr.205].
Trong cuòn sàch "Phuong phàp su pkqm thank nhqc", GS. NSND. Nguyén Trung Kién da vièt: "Nku chùng ta dà biet nuàc Y là dàt nuàc co truyèn thóng ca hàt làu dòi. què hucmg cùa nhihig ca sì lùng danh thè giài nku Caruso. Danmonte,...
Ngay tu tkè ky XVII, XVIII. truòng phài ca hàt co dién Y, con gpi là truòng pkài hàt dep (Bel canto) dà dqt dupc tkànk còng ruc rà trong ngké tkuqt ca kàt Nkiéu giào su tkanh nkqc thài dò nhu R. Todi (1647- 1727) D. Manxini (1716-1800),... dà viét nhiéu sàch ve ky tkuqt tkanh nkqc. dqc biét là ky thuqt cho gipng nù cao màu sac (Soprano coloratura) trong dò dà de càp nkieu vàn de ve hai thà" [3, tr.47].
TAF CHi KHOA HQC DAI HQC VÀN LANG Cho tdi giùa thè ky XIX, thành ngù Bel canto da khóng dùng phó bién vì dói làp vdi sy phàt trién eò uy thè và quyèn lyc Idn cùa Opera d nude Due vdi dai dièn tiéu bièu là Richard Wagner (1813- 1883) ngudi làm càch mang nhac kich.
Òng dà dua ra mot binh thùc Opera mdi theo trudng phài Due vdi tiéu chi "Sy mànk liét day sink dóng cùa tink tkàn và su nóng nàn thiét tha vào trong quy dqo cùa nò là j y biéu hi$n vó song".
Thdi k^ Bel canto dà duge ngudi Italia làm song I9Ì vào cuòi the ky XIX dàu thè ky XX, mot trong so hg là Antonio Cotogni (1831-1918) gipng nam trung (Baritene).
Antonio Cotogni và thè b? cùa òng chóng lai kièu rung vung ve cùa càc ca sì thdi hàu thè ky XIX. Sy thù thàch thinh giàc dupc de ra bòi càc tac phàm àm nhac san khàu cùa Richard Strauss (1864-1949) và càc nhac sì khàc thdi bau làng mang và dàu thdi ky chù nghìa hièn d^i vdi sy hàm hd, tich cye cùa nhùng hình thùc mdi cho dàn nhac và thanh nhac. Nhu mpt két qua cùa nhiéu yèu tó, khài niém Bel canto dà trd thành su thàn bi khi nhimg nhà ly luàn àm nhac Due dàu thè ky XX phàt mmh ra chinh su ùng dung cùa nò.
Trong cuÓn sàch "Lich su ngkè thuàt tkanh nkqc phuong Tày", Nhà su pham thanh nhac Ho Mó La dà de càp: "Bel canto cùng vài Opera và ca sì dà tra thành mot chinh tkè du nhàp sang càc nuàc ckàu Àu, chàng may choc dà tra thànk pkuang phàp ca kàt duy nhat tat yéu cùa Opera trong nkièu tkè ky à chàu Àu " [4, tr.68].
Tu dò, hình thùc bàt cùa ItaUa sau thè ky XVII khòng khàc hhih thùc hàt d càc thè ky XIX và XX nhu là sy két nói dupc
khàng dinh. Nhièu nhà ly luÉin àm nhac dòng y ràng, thòi ky thinh vugng cùa nghé thuàt Bel canto là giùa thè ky XIX, dà dinh rò kièu hàt làm nói bat cài dep eùa gipng, su thành thEio ky thuàt, sy phàn chia àm nh^c d màu sàc cao hoàc dàc tnmg dai, tinh luu loàt và dp khd eùa ky thuàt hàt nhanb nhièu nót (Passages) và hàt lièn gipng (Cantilena).
Thè ky XVIII con chùng kién thàn dèng àm nhjic ngudi Ao là Wolfgang Amadeus Mozart (1756 -1791). Càc tàc pham Opera cùa Mozart ddi hai v|ìn dyng mot càch khéo léo ky thuàt hàt Bel canto d trình do cao và diéu luyén vdi càc Opera tiéu biéu nhu: Dàm cuòi Figaro, Don Giovanni, Cosi fan tute, Die Zaubefloete.
Càc aria trong càc Opera cùa Mozart là eàc tàc phàm tbi Opera quóc tè bàt bugc dói vói càc ca sì ngày nay.
Nghè tbu$t Bel canto cùng da dupc àp dung rpng rài trong dào tao thanh nhac tai càc co so dào t^o àm nhac - thanh nhac Idn cùa Vièt Nam nhu Hpc vipn Am nhac Qudc già Vièt Nam, Hge vién Àm nh^c Hué, Nb^c vién Thành phó HÓ Chi Minh, theo tàc già PGS. TS. Truang Ngpe Thàng ghi nhan: "Ky tkuqt kàt chuyén ngkièp Bel canto thuc sy là nkùng ky nàng dup^c càc giàng vièn tré và sink vién dang hpc trén gké nkà truòng (Khoa Tkank nkqc Nhqc vién Ha Npi) àp dung tkànk tkqo trong dàn dung và biéu dién và Opera "Cày sao than " mot Opera kkó vài nhiéu ky thuàt Bel canto nhàn ky ni$m 250 nàm ngày sinh cùa nhqc sì thién tài W.A. Mozart thành cóng dà chùng minh, khàng dinh buàc tién làn.
sy trudng thànk nkanh ckóng, sy bat kip koi thà ngkè tkuqt kàt ckuyén ngki$p the
TAF CHi KHOA HQC BAI HQC VÀN LANG Trinmg Ngpe Th^ng giài vi ky thuqt tkank nhqc chuyén nghiép
cùa truòng pkài Bel canto " [5, tr.92-93].
PGS.TS. Tran Ngpe Lan cùng khàng dinh: "Nkiéu tkè ké ca sì, nghé sì tài nàng, ùng dung link koqt và sàng tqo ngh? tkuqt hàt Bel canto khóng chi dóng góp xày dyng nèn san khàu ca kich Vièt Nam ma con co nhùng dóng góp xuàt sac cko nèn àm nhqc càch mqng" [6, tì-.92-93].
2.2. Dào tao Bel canto
Thu^t ngù Bel canto tecknique duge càc nhà I^ lu^n àm nh^c su dyng khi nói ve càc ea sì co trình dg cao, dà hoàn thành càc ky thuìit do giàng vién thanh nhac giàng d^y cho sinh vién cùa hp vào cuoi thè ky XVIII dàu thè ky XIX, md ra khuynh hudng chung là khdng chi hpc vdi càc giàng vién gigng castrato ma con duge bgc mpt càch nghièm tue vdi càc giàng vién thanh nhac d m^t hoac hai nhac vién hon là vdi càc giàng vién tu de trd thành ca sì ngói sao sau dò. Ky thuàt thanh nhac truyèn thóng và phuong phàp su pham vàn duge thùa nh|n nhung sy giàng day cho eàc gipng nam cao (Tenor) và nam tnmg (Baritene) vln bao gòm su kèt hgp cùa càc loai ky tbu^t thanh nhac cùa nghé thuàt Bel canto.
Dau thè ky XIX, càc giàng vién thanh nhac dà xàc djnh gipng hàt bao gòm ba àm vuc: gipng ngyc là gipng thàp nhàt, gipng oc là gigng cao nhàt và gigng khoàng giùa hay con ggi là àm khu trung. Nhùng khoàng àm này eàn sy mém mai pha tr0n và eàn bang day dan co àm vang trudc mot thòi ky dào tao cùa ca sì nhàm d^t duge su càn bang àm lupng vdi dàn nhac, dièu dò chi co thòng qua dào tao và thye hành eàc bài luypn tap mot càch sièng nàng, càn
man mdi ed dupc. Vào cuòi thè ky XIX, mot so gipng mdi xuàt hièn nhu nù trung (Mezzo-Soprano), nam tram (Bass Baritene), nù cao trù tmh màu sàc (Lyric Coloratura Soprano), nù cao kich tinh (Dramatie Soprano) và nhièu loai nam cao tu trù tình dén anh hùng. Sy phàn loai gipng cùng thay dói do nò lye eùa càc giàng vièn thanh nhac xàc dinh gipng cùa ngudi hpc, ca sì và càc nhà quàn ly nhà hàt Opera càn càc vai dièn.
Ngh$ thu^t Bel canto thè ky XIX da gàn bó vdi còng vi^e dào tao ky thuàt cho sinh vién thanh nhac d càc nbìic vipn hàu nhu khàp thè gidi. Mói ca sì co kièn thùc duge dào tao và quan dièm ve àm nhac co thè khàc nhau nhung ve co bàn, tàt cà hp déu ky vpng vào su truòng tòn eùa phuong phàp Bel canto. Nhùng bài tàp ma hp truyèn lai cho càc thè b^ sìnb vién sau này ve ho tì-g hoi thd, khoàng vang, sy khéo léo, trình dp và ky tbu|t là nhùng già trj con mài và vàn là nghè nghiép dào tao ca hàt chuyén nghipp cùa càc giàng vìén Bel canto hipn nay.
Manuel Patricio Rodriguez Garcia (1805-1906) là mot ca sì, nhà giào dyc àm nhac và nhà su pham thanh nhac nguòi Tày Ban Nha, òng da làm song mài càc nguyén tàc ky thuàt Bel canto trong càc bài viét và phuong phàp giàng day cùa minh ò nùa cuòi thè ky XX cùng càc giàng vién Bel canto cùng thdi khàc nhu Matbilde Marchesi, Camilla Everardi, Julius Stockhausen, Carlo Pedrotti, Venceslao Persichini, Giovanni Sbriglia, Melchiorre Vidal, Francesco Lamperti, Giovanni Battista Lamperti dà eó nhùng dòng góp quan trpng trong vipc dào tao
TAF CHI KHOA HQC DAI HQC VÀN LANG nhiéu thè he ca sì và giàng vién Bel canto nói tièng thè gidi.
Cùng can nhac dén tén tuoi cùa càc ca sì nhu nbihig gigng hàt màu myc cùa lich su nghè thuàt Bel canto vdi nhùng ky thu$t dièu luyén vupt qua khòng gian và thdi gian nhu: Manuel Garcia, Adelina Patti, Domingo Placido, Carreras Jose (Tày Ban Nha), Francesco Lamperti, Carlo Pedrotti, Francesco Tamagno, Francesco Marconi, Mattia Battistini, Mario Ancona, Caruso Enrico, Pavarotti Luciano (Italia), Paulina Viardot, Victor Maurel, Emma Calve, Leon Escalais (Phàp), Camille Everardi (Bi), Sir Charles Santley (Anh), Gustav Waher (Ao), Marianne Brandt, Nellie Melba, Sutherland Joan (Australia), Lilli Lehmann (Due), Lillian Nordica, Anderson Marian, Maria Callas (My), Marcella Sembrich (Ba Lan), Andgiapatridze Ivanov (Nga), Ghiaurov Nicolai (Bulgary),...
Nhùng nhac sì, ca sì Opera kè trèn da cóng hién cho àm nhac - nghp thuàt thanh nhac Bel canto cùa tùng quòc già và thè gidi, de lai nhùng thành cdng dinh cao trong sàng tàc và biéu dién mai là nhùng tàm guong lao dóng nghè thuàt khóng mpt mòi truyèn l^i cho eàc thè hp tiép nói nhùng kbo tàng vó già ve nghp thuàt Opera - ngb§ thuàt Bel canto.
3. KET L U J ^ N
Hình thành và phàt trién tu thè ky XVII ò Italia, Bel canto là mot nghp thu^t bàt song mài dén ngày nay, là mot ngb^
tbu^t thanh nh?c mang tinh khoa bgc và ky thu^t. Nhièu thè bé càc nhà su pham, ca sì cùa thè gidi dà trd thành nhihig ngói sao sàng, là nhùng tàm guong cho càc thè bé ké tiep. Bel canto ngày nay dà duge dào tao rgng rài d càe hge vipn, nh^c vién, càc trudng àm nh^ic vdi mgt kbói lupng tài li§u, tàc phàm dò SÓ, phong phù.
Bel canto khóng phài là mot truòng phài ca hàt tu giàc quan ebuyan hóa ra gipng dep ma phài dén tu su rèn luypn gipng bàm sinh, phàt trién dàn theo sy luypn t | p mOt càch ben bi co phuong phàp khoa hge thòng qua sy hudng dàn ciia càc nhà su pb^im. Dd là cài dep theo càc nguyén tàc eùa càc ca tu kbì hàt vì dà là nghp thu^t cùa ea bàt vdi nhièu ky thuàt, nghp thu|t hàt khàc nhau.
Bel canto pbyc hung vào giùa nhùng nàm 1900 và cho dén nay, nghé thu|t thanh nhac này là mpt phàn quan trpng trong càc cbuong trình biéu dièn Opera.
Khan già, chù yéu là nhùng nguòi co kién thùc ve àm nhac tiép tyc ddn nhàn, thudng tbùc su thù thàch ky thuàt cùa phong càch Bel canto tu eàc thè bé ca sì tré ngày nay. Trong càc bgc vi^n, nhac vi^n, trudng àm nhac, eàc giàng vién dìty ky thuàt hàt chuyén nghiép cho smh vièn là nhùng ky thuàt cùa nghè thu^t hàt Bel canto cùng vdi càc ky thuàt hàt hi^n dai.
TA? CHI KHOA HQC DAI HQC VÀN LANG Trmmg Nggc ThSng TÀI LIÉU THAM KHÀO
1. Belcanto: Wikipedia, the freeancyelopedia2017.
2. Nguyén Trung Kièn (2004), Ngh? tkuqt Opera, Nxb. Vipn Am nhac Ha NOi.
3. Nguyén Trung Kién (2001), Phucmg pkàp su pkqm thank nhqc, Nxb. Bp Vàn hóa Thóng tin - Nhac vièn Ha Nói - Vipn Am nhac.
4. Ho Mp La (2005), Lick su ngh$ tkuqt Thanh nhqc phuong Tày, Nxb. Bàch Khoa Ha Nói.
5. Truong Ngpe Thàng (2010), Qua trình hình tkànk và phàt trién ca hàt chuyén nghipp Vi$t Nam, Nxb. Thu^n Hda.
6. Tran Nggc Lan (2011), Pkuang phàp hàt tot tiéng Vi$t trong ngh4 thuqt ca hàt, Nxb.
Giào dyc Vipt Nam.
Ngày nh|n bài: 19/10/2017. Ngày bièn tip xong: 07/11/2017. Duypt dàng: 02/01/2018