TRli^T HOC, S 6 1 (224), T H A N G 1-2010
Gidl THieU DANH NHAN TRIET HOC
NGO THI NHAM - HAI LUDNG DAI THIEN SIT
DOAN CHINH <*>
NGUYfeN THI HONG PHUONG ^">
go Thi Nham (1746 - 1803) la danh si, nha van, nha t a tadng ddi Hau Lg - ' Tay Sdn, ngadi co cong Idn trong viec giup tridu Tay Sdn danh tan quan Thanh.
Ngo Thi Nham xuat than tfl gia dinh vong toe cho'n Bic Ha, la con Ngo Thi Si, ngadi lang Ta Thanh Oai, (tue goi la lang T6), tra'n Sdn Nam (nay la xa Dai Thanh, huyen Thadng Tin, Ha Noi). Thud nhd, ong ten la Phd, sau ddi la Nham, tU la Hy Doan, hieu Dat Hien. Ong la ngadi thong minh, hoe gioi, sdm co nhflng cong trinh ve lich sfi.
Ong do khoa si vong nam 1769, rdi tidn si tam giap nam 1775. Sau khi dd dat, ong dadc bd lam quan d bo Ho dadi tridu Lg - Trinh, dadc chua Trinh Sam quy mdn. Nam 1778, ong dade bd lam Do'e ddng Kinh Bic va Thai Nguyen. Khi do, cha ong lam Do'e ddng Lang Sdn. Cha eon ddng trieu, ndi tidng van chadng trong thien ha.
Sau vu an nam Canh Ty (1780), Ngo Thi Nham bi nghi ngd la ngadi td giac Trinh Khai, nen phai bo tro'n vd qug vd d Thai Binh lanh nan. Nam 1788, Nguyin Hue ra Bac lan hai, xuo'ng lenh "ciu hidn". Danh si Bac Ha diu quan cho nha Tay Sdn tfi trfidc do mdi chi co T r i n Van Ki, Ngo Van Sd va Dang Tidn Dong. Ngo Thi Nham va mot sd than si khac, nhfi Phan Huy Ich, Bfii Dfidng Lich; eac tidn si, nhfi Ninh Ton, Nguygn Thd Lich, Nguyin Ba Lan, Ddn
Nguyin Tua'n, Vu Huy Ta'n, Pham Huy Lfidng... sau nay da l i n Ifidt ra lam quan cho nha Tay Sdn.
Cudi nam Mau Than (1788), do vua Le Chigu Tho'ng ciu vien, 29 van quan Thanh keo sang Dai Viet, vdi chigu bai diet Tay Sdn dfing lai nha Lg, Ngo Thi Nham da hidn kd giup vua Quang Trung lui binh vd gifi phong tuyen Tam Diep - Bien Sdn (Ninh Binh) gop p h i n lam ngn chig'n thing quan Thanh eua nha Tay Sdn. Nam 1790, vua Quang Trung da giao cho Ngo Thi Nham gifi chfic Binh bo thadng tha. Tuy lam d bo Binh, nhang Ngo Thi Nham chinh la ngadi ehu tri vd eac chinh sach va giao dich ngoai giao vdi Trung Hoa. Ong la ngadi dfing d i u mot trong nhfing sfi bo ngoai giao sang Trung Hoa.
Sau khi Quang Trung ma't (nam 1792), Ngo Thi Nham khong con dade tm dung, quay vd nghign efiu Phat hoe. Gia Long tigu diet dade nha Tay Sdn, Ngo Thi Nham va Phan Huy Ich hi dem ra ke toi va danh don tai v a n Midu. Ngo Thi Nham qua ddi tai qug - lang To, Ta Thanh Oai. d6 la ngay 16 thang 2 nam Quy Hdi tfic ngay 7 thang 4
(*) Pho giao SU, tien sT, Truong Khoa Triet hpc, Trirtog D?i hpc Khoa hpc Xa hpi va Nhan van, Djd hpc Qu6c gia TP.H6 Chi Minh.
(*•) Th^c sr, Trudng D?i hpc Da Ut.
NGO THI N H A M - H A I L U O N G DAI THIEN SU nam 1803.
Tuy chi hadng tho 57 tudi, nhang Ngo Thi Nham da co nhidu co'ng hidn cho dan toe. Dae higt, ong da de lai mot kho tang van thd CO gia tri cho nhfing ngadi ddi sau hoc hoi va nghign efiu. 6 day, co the ke ddn mot sd tac p h i m Idn cua Ngo Thi Nham vd van, thd va phu.
Vd thd, Ngo Thi Nham co mot sd tap thd ndi tidng, nha But hdi tiing ddm, Thuy vdn nhdn ddm {Thuy vdn nhdn vinh), Ngoc dudng xudn khie'u. Cue hoa thi trgn, Thu can dUdng ngon. Cam dUdng nhdn thogi, Hy Dodn cong thi vdn tap, Hodng hoa dd phd, sa trinh thi hga. Yen ddi thu vinh. Vd phu, ong CO 17 bai chep d tap Kim md hdnh da. Vd van, ong CO mot so' tac pham 16n, nha Hdn cdc anh hoa. Bang giao hao thogi, Xudn Thu quan kien, Kim md hdnh dU va
dae biet. True Ldm tong chi nguyen thanh dfidc coi la tac pham thg hien ndi bat nha't ta tadng trig't hoc eua Ngo Thi Nham. Ong viet True Ldm tong chi nguyen thanh vdi y muo'n xay diing thanh kinh sach dg thuyg't phap, trong do noi dung the hien ro sfi kg't hdp gifia Nhd, Phat va Lao, nham kd tue Thien phai True Lam ddi Trin. Do vay, ngfidi ta gdi dng la td thfi t a cua Thien phai True Lam. Cdn sa Hai Hoa va boa thadng Hai Au thi goi ong la Hai Ladng dai thidn sa.
Ong dat tgn kinh nay la Dai chdn vien gidc thanh. Kinh chia lam 24 chiidng nen ciing goi la Nhi thap ta chUdng kinh; mdi chadng la mot thanh {Thanh la ldi noi, thanh ciing la gido ly), mdi thanh gdm ba phin la Thanh
din, Chinh van va Thanh chu.
Ta tadng trig't hoc Ngo Thi Nham hinh thanh va phat trien g i n lidn vdi nhfing dieu kien Uch sfi xa hoi Viet Nam thd ky XVIII, cung vdi do la sfi kd thfia nhfing quan didm eua T r i n Thai Tong, Tue Trung Thfidng Si, T r i n Nhan Tong, Phap Loa,
Huyen Quang va ta tadng cua To'ng Nho cung nha anh hudng trfic tidp tfi ta tUcing cua cha minh la Ngo Thi Si. Ta tadng trig't hoc eua Ngo Thi Nham the hien ro ba phadng dien cd ban ciia trig't hoc la bdn the ludn, nhdn thOc ludn va trie't ly nhdn sinh xd hgi vdi nhfing net doe dao khac nhau, tao ngn mot tfi duy mdi cho dong ta tadng luc bay gid.
Vd mat bdn the ludn, trade bet, Ngo Thi Nham cho ring, ban the vu tru la hod cong, chinh hod edng da lam cho vu tru co mot hinh hai tUdng do'i hoan ehinh va chat chfia nhiing didu ky dieu. Ngoai ta tadng ban the la boa cong, ong cdn coi ban the la trdi. Theo ong, nhd co trdi ma van vat dadc sinh soi nay nci, cung nhd co trdi ma van vat c6 mot trat tu on dinh. Tuy nhien, doi khi ong khong de cao vai tro cua trdi va hod cong ma cho rang, viec van vat tdn tai trong the gidi nay chi la sfi tdn tai mot each tfi nhien, khong do ai sip dat.
Trong t a tadng ve ban the, Ngo Thi Nham con tigp thu quan digm Thidn tong.
Ong coi ban thg la Phdt tinh (buddha - svabhava); Phat tinh cung dadc goi la Chdn nhu. Chan nha theo Thidn tong la cai bat sinh, ba't diet, vo thi, vo chung, la chi nha't va chi da, chi tinh va chi dong, chi nhu va chi cadng; Chan nha nay gio'ng nha pham tru Dgo ciia Lao - Trang va pham tru Thdi eUc "bat dich ma bidn dich" cua Chu dich.
Trong triet hoc cua Ngo Thi Nham, Chan nha dadc tadng trUng bing hinh anh eua may va nadc, van dong khong ngfing va bao trum ca vu tru. Theo ong, binh thadng thi nadc trong co ve nhu nbaoe, song chinh no lai la cai cong pha dadc nhiing vat cfing manh, vi nfidc eon co cai lac ben trong ma bing m i t thadng khong the thay dUdc, do ehinh la chi nhu va chi cadng cua vat.
Ban the vu tru cl Ngo Thi Nham la u huydn, lang le, nhang cung rat lau dong.
DO A N C H I N H , NGUYEN THI HONG PHUONG bidn thign. Ngo Thi Nham da nhan tha'y thg gidi nay la mot thd tho'ng n h i t hoan ehinh, tat ca ddu b i t ngudn tfi mot moi nha't dinh. Theo ong, "so" cua trdi bat d i u tfi mot nguygn, ly eua am dfidng b i t d i u tfi mot khuygn. Sd "mot" la ndi boa cong chfia cai "vo tan" va thanh nhan chfia dfing nhfing cai khong bao gid hdt, chi co nui song va trang gio mdi dfidng ndi ma th6i"(l). Thg' gidi nay sinh ra tfi sfi hon don, nhang no deu b i t ngudn tfi mot diem duy nha't, nhin vao do co the tha'y mot trat tfi dn dinh ma khong cin phai suy xet. Khong diing lai d day, ong eon nhan manh sfi thdng nha't cua thd gidi d chd: ""van" quy vao "mot", hdp cai khac nhau vao cho "nha't quan", vao cai "ly", cai "so" ea trdi dat, am dfidng ddu d d6"(2). Nhfi thd, ong da thay dfidc sfi tho'ng nha't cua eac sfi vat, hien tadng trong thd gidi, qua viec nhan manh vai tro cua so' mot. Nhd co so' mot raa van vat mdi hdp lai thanh hinh, nhd so' mot ma hoa cong mdi c6 ndi ca't gia'u nhfing didu bi an cua minh. Theo ong, "trdi dUde mot sd ma trong, dat dadc mot sd ma ygn, thanh nhan dade mot so' ma thign ha dau vao diy"(3).
Ngo Thi Nham khong chi diing sd "mot"
dg diin dat ta tadng cua minh ma bgn canh do, ong con dfing tfi "dinh" co nghia la
"chfia dfing" dd the hien t a tadng eua minh mot each ro rang va dfit khoat hdn. Ong da cam nhan dUde van vat trong vu tru nay ddu chfia diing trong mot vat dung vo hinh cua trdi da't, nhd cai vat dung vo hinh do ma muon vat, muon loai ddu dadc che chd.
Con ngadi sd di tap trung lai dade vdi nhau la nhd CO "dinh". Ong vidt: "Trdi la'y "dinh"
(chfia dfing) de nudi muon vat; da't lay
"dinh" dg chfia muon loai; ngfidi ta la'y
"dinh" dg tu hop vdi nhau ma muon vat muon b a i ddu la khach. Cho ngn ndi ngadi
ta tu hop lai vdi nhau thi c6 "dinh'"'(4).
Tuy nhign, theo Ngo Thi Nham, khong phai nam trong sfi thong n h i t ma van vat trd ngn ba't dong. Chinh trong sfi thdng nha't va mau t h u i n gifia mot va nhidu ma sfi vat khong ngfing bidn ddi, phat tridn. 6 ong, sfi van dong, bidn ddi cua thd gi6i khong phai do mot ca nhan, mot Ific Ifidng nad sinh ra, ma no diin ra mot each hg't sfie tfi nhign.
Vin la sfi tig'p thu tfi tfidng Thidn tdng, Ngo Thi Nham da xua't phat tfi am thanh cua cai khong de lam ro hdn tfi tfidng, quan digm eua minh vd ban the. Theo ong: 'Trong cai khong vaa co thanh thi thanh i y khong big't tfi dau dg'n, ciing khong biet no di dau, don trfidc thi cung khong big't cho no bit diu, theo sau no thi khong bidt ehS no chung kdt, sang sang, oang oang khong dflng lai mot giay"(5). Nhfi vay, theo ong, sfi xuit hien cua tig'ng khong la diem xua't phat cua van vat trong vu tru va khi thdi ed chfia den thi tig'ng khong con d trong sfi hdn don, mit md. Trong An thanh, ong vidt: "Tfi mot ludng khi thong thoang hdn don chfia chia, muon van hien tfidng suih ra tfi cai khong, cai khong cung ehinh la Thdi cUc"{6).
d day, ng'u dfing d goc do Phat hoc, chung ta t h i y khong la the tinh cua van hfiu, ba't smh ba't diet, khong tfi dau tdi cung khong di vd dau, khong thd dien ta bing ngon ngfi, khai niem. Trong tridt hoc Phat giao thi khong ciing la mot khai nigm da nghia, khong co nghia la ban thd, khdi (1) Cao Xuan Huy - Thach Can (chii bien). Tuyen tap thd vdn Ngd Thi Nhdm, quyen 2, Nxb Khoa hpc xa hpi. Ha Npi, 1978, tr.l70.
(2) Cao Xuan Huy - Thach Can (chu bien). Sdd., tr.l71.
(3) Cao Xuan Huy - Thach Can (chii bien). Sdd., 171-172.
(4) Cao Xuan Huy - Thach Can (chu bi6n). Sdd, tr.l77.
(5) Mai Quoc lien (chu bien va khao luan). Ngd Thi Nhdm tdc phdm, t.3, Nxb Van hpc, Trung tim nghien ciiu Quo'e hpc, Ha N6i, 2001, tr.l44.
N G O THI N H A M - H A I L U O N G DAI THIEN S U nguygn, coi ngudn cua vu tru, van vat. Tuy nhien, d Ngo Thi N h a m , chung t a tha'y co bfide p h a t trien mdi hdn. Ong khong chi giai thich v i n dd d mot goc do t a n man, khong chi dfia vao kidn thfie P h a t hoc, ma eon dfing trgn ca lap t r a d n g cua Nho giao de phat trien t a t a d n g eua minh: khong khong chi la the tinh cua van hfiu, bat sinh, ba't diet ma dfing ve phia Nho hoe thi khong con la thdi cUc, la khi hdn nguyen. Ngo Thi Nham da t a n ddng vdi nhfing quan diem cua cac n h a Nho ddi To'ng, khi ong xac dinh van vat cua vu t r u nay ddu sinh r a tfi Thdi cite.
Tuy nhien, e h u n g t a tha'y van vat trong the gi6i nay r a t da d a n g ma Thdi cUc chi chi c6 duy n h a t mot t h i lam t h e nao van vat sinh soi nay nci dadc, cai lam cho Thai ciic bidn t h a n h nhfing sinh vat cu the vo cung phong phu, da d a n g n h a n g lai m a n g trong minh ban chat Thdi cite la gi day? Tra ldi cho van de nay, cac n h a Ly hoc ddi To'ng deu cho rang, nhd co ly raa Thdi cite sinh hoa t h a n h v a n vat, no gan lien, tdn tai cl trong moi sii vat, hien t a d n g cu thg. Ngo Thi N h a m cung coi ly la didu kien de Thdi cite sinh boa t h a n h v a n vat. Theo ong, ly la khong, la cai m a ' T y e h a a md (ehaa co trdi), Sfiu e h a a sinh (ehaa co dat) thi t h a n h d ndi hdn don"(7). Ong con cho r i n g , ly la dgo, la dfidng 16'i van h a n h eua vu tru, p h a n t a n t h a n h van vat, cai t h e thi ddng n h a n g cai dung thi di. Ddng la gd'e m a di la ngon, xem be ngoai thi t a d n g n h a k h a c dadng khac neo, n h a n g thd'ng hoi lai dg'n cho cfic ky tinh vi thig't ydu thi c h a n g co gi vadt ra ngoai dao Idn kia dade.
Ngo Thi N h a m coi khi ehinh la cai gde eua van vat, nhd co ly t h i khi mdi chuyen hoa t h a n h sii v a t phong phu, da d a n g khac nhau, trdi d i t deu co hinh, co khi, van vat deu bam k h i d trdi va t h a n h h i n h d dat.
Theo ong, chinh h a i k h i a m d a d n g dong lai t h a n h v a t tUdng. Ong cung coi dgo la cai
khong do ai sinh r a va cung khong ai co the lam n6 tieu t a n m a b a n t h a n dgo p h a t sinh tfi tii nhien, tii nhien no dg'n, khong ai co the t h a y ddi dUde dao. Ong tin vao dgo, tin vao nhfing gi dgo mang dg'n cho con ngUdi.
Van vat trong vu t r u nay ddu tfi dgo p h a t ra, mot goc p h a n t a n ra lam van vat, van vat khac n h a u hdp lai lam mot goc. Ben canh do, ong con coi sfi x u a t hien cua con ngUdi la do khi trdi sinh ra, thfia n h a n hinh the con ngUdi la do h i n h va khi tao nen.
Theo ong, cai t h a n the cua con ngUdi la ddng cha't v6i trdi da't, chi khi nao co cai tinh t h a n rdi mdi co cai t h a n the.
N h a vay, co thg noi, ban the luan trong t a tacing trie't hoc Ngo Thi N h a m khong chi m a n g sac t h a i q u a n diem P h a t giao, ma con chfia diing triet ly Nho va Lao, cho tha'y ro mong muo'n dung boa "tam giao" cua ong.
Ngo Thi N h a m da la'y cai khong lam diem xuat phat, khong con la Thdi eiie, tfi khong {thdi cite) xua't hien trdi da't va trdi dat van h a n h sinh ra b6'n mua, tao nen mot quy luat khach q u a n von co trong vu tru. Ong khong chi giai thich nguyen n h a n sfi xuat hien the' gi6i, ma con chi r a sfi van dong, bien ddi khong ngfing cua van vat. Ong de cao vai tro cua dgo, sfi lUu h a n h dgo, cung nhd c6 dgo ma van vat trong trdi dat mdi dade van h a n h va p h a t tan.
Nhin chung, k h u y n h h a d n g chu dao trong b a n the l u a n cua Ngo Thi N h a m la h a 6 n g den sU dung hoa "tam giao". Ong khong phai la ngUdi dau tien theo xu hudng nay, nhfing sii boa hdp cua ong khong gio'ng nhfi cac n h a t a t a d n g khac. Ong da khong be y nguyen cac p h a m trfi ve ban the l u a n cua P h a t , Nho, Lao dung hdp t h a n h cac p h a m t r u cua m i n h nhfi eac hoc gia ddi (6) Mai Quoc Lien (chii bien va khao luan). Sdd., tr.l55.
(7) Mai Quoc Lien (chii bien va khao luan). Sdd., tr.l44.
DO A N CHINH, N G U Y S N T H I HONG PHUONG T6'ng, ma chi sfi dung cac pham trfi T6'ng Nho da tao dfing, nhfi tdm, tinh, ly, due de giai thich trd lai cac quan digm trig't hoe cua Phat giao.
Vd Nhdn thOc ludn, Ngo Thi Nham cho rang, cai cin nhan thfie d day chinh la cai ly cua thd gidi sfi vat, hien tfidng dang tdn tai. Sii vat hien tadng trong thd gidi nay rat phong phu, da dang, chi dfing m i t thfidng con ngfidi kh6ng the tig'p can hdt sfi vat, ma chi tha'y cai dang ve bd ngoai ma th6i. Cai eon ngadi cin nhan thfie kh6ng chi la cai hinh ben ngoai, ma phai tha'u higu dfidc cai y ben trong cua sfi vat, hien tfidng trong
thg' gidi khach quan. Do vay, doi hdi phai dung ca tam de nhan thfie thi mdi thau dao dadc sii vat, sii viec.
Khi tim higu ngudn goc, nguygn nhan cua sil van dong, big'n ddi cua sfi vat, hien tadng trong thg' gidi khach quan, Ngo Thi Nham da coi khdi ngudn cua thg' gidi nay bat dau tfi khong, khong chinh la diem xuat phat cua van vat va khong cung la Thai cfic. Sd di Thai cfic sinh boa thanh van vat la nhd co ly. Trong t a tadng cua minh, dng coi ly la dgo, \a dadng 16'i van hanh eua vu tru, cua khi, la ndi ma van vat trong trdi da't phat tan ra. Do vay, ddi tUdng nhdn thOc trong trie't hgc Ngo Thi Nhdm la hudng vdo ly, nhdn thOc ly, co nhan thfie dfidc ly thi mdi hieu thau ca hinh l i n y cua sii vat. Ly la cai can phai ed trong sii vat va ban tinh cua ly la co ngang, c6 ehg'ch, co cong, thang nha cai thd cua cay. Sii ngang, che'eh, cong, thang do chinh la cai an dau ben trong cua sii vat con ngadi cin nhan thfie. Coi ly la dgo, la dfidng 16'i van hanh cua vu tru, la quy luat eua tii nhien, 6ng cho ring, con ngadi phai thuan theo dadng loi a'y, vi cd thuan theo quy luat cua tii nhien thi mdi tdn tai dadc. Nhang sii thuan theo ly d day khdng phai la sii thuan theo tuyet d6'i, vi ed nhfing trfidng hdp eon ngfidi phai di ngfide vdi dgo, sfi di ngfide nay ndu
dfia vao xet trong anh sang cua due, nghia la tinh cha't va khuynh hfidng nam sin trong tfi than cua sfi v i t thi sfi di ngfide v i n n i m trong ly. Ngoai ra, vige khdng noi theo ly mot each tuyet do'i dfidc la do ly con CO thuan, CO nghich. Cai ly tuyet ddi bao gdm ea thuan va nghich. Ly co thd thuan theo dfidc khi dat den thai do pha chip.
Hieu dfidc ly se giup con ngfidi khong hi mg hoac khi tidp can sfi vat va eon la cd sd de eon ngfidi di dg'n sfi tinh lang, digt dfidc v6 minh vo'n tdn tai trong ban than moi ngfidi. Ndi theo quan digm nha Phat c6 nghia la hfidng eon ngfidi ddn trang thai tich diet. Cho ngn, muc dich nhdn thUc trong trie't hgc Ngo Thi Nhdm Id tich diet. O day, tich la trai vdi huyen (dn ao), diet la trai vdi khdi (day). Trong ban than eon ngfidi thi sfi
"dn ao" va "day Ign" la tinh ngfidi eon sfi
"lang le" va "dap t i t " la tinh trdi, cung vdi nhdn tdm, dgo tdm g i n gid'ng nhau. Trgn thfie tg' thi cai tinh trdi rat khd day ma tinh ngadi lai r i t khd diet, cai miing, cai gian, cai vinh, cai nhuc xau xe lan nhau d trong long va dd ehinh la nhfing cai chfidng ngai v6'n c6 trong ban than con ngfidi.
Vi coi ^y la doi tfidng nhan thfie quan trong dg eon ngfidi dat dg'n tich diet, cho ngn dgc diem nhdn thae trong triet hgc ciia Ngo Thi Nhdm Id nhdn thae triic gidc.
Nhan thfie tnic giac la sfi nhan thfie khong doi hdi phai co sfi suy xet, kinh nghiem hay sfi phan tich cua tfi duy, ly tri ma nhan thfie trfic giac la sfi cam nhan trfic tig'p. Tfi sfi cam nhan trfic tig'p ma eon ngfidi co thg dfia ra dfidc nhfing suy nghi, y kig'n eua minh xung quanh cac va'n dg' vd thd gidi, eon ngfidi,.. Khi xac dinh ban thg cua thd gidi b i t ngudn tfi khong va doi hdi nhan thfie ly thi khong the dung kinh nghiem hay ly tri dd giai thich cho va'n di nay dfidc, ma chi CO thd sfi dung trfic giac de di sau vao ban chit de nhan thfie. Didu nay khong chi phfi hdp trong mot, hai hoan canh nhan
NGO THI NHAM - H A I L U O N G DAI THIEN SU
thfie nha't dinh, m a no la didu c i n thidt tdi fiu t r o n g ta't ca cac ddi tUdng n h a n thfie.
Chi CO dfing t n i c giac thi sii vat mdi hien Ign d u n g n h a no tdn t a i .
Vd phUdng phdp nhdn thOc, Ng6 Thi Nham cho r i n g , n h a n thfie chi dadc chan xac khi dfit bd tfi due va 6ng d a a r a mot so' phadng p h a p n h a n thfie, n h a phdt tudng, hdnh tdng, thiin, tinh tien, tinh nhat, khdc ky, sdt hgi, gido due, hgc hoi,... Phdt tudng la p h a d n g p h a p c i n c6 t r o n g qua trinh n h a n thfie cua eon ngadi. d day, tUdng \a nhan tha'y ddi tadng, gdm co t a m va doi tfidng. Tu si t u luyen ddn mfic do n h a t dinh CO the vfidt khoi tUdng, goi la phi tudng. Tu luyen den mfic do cao hdn nfia, tinh t d den mfic khong con cai goi la tUdng hay phi tiidng goi la phi phi tUdng. Tuy nhign, khong p h a i ai cung c6 k h a n a n g p h a t tfidng, bdi t r o n g eon ngfidi t h a d n g cd sfi vong tfidng, m a d a vong tadng, thi t a m d6ng, k h d n g ygn t i n h , cang t a d n g cang d i n den sii bg' t i e t r o n g t a tadng, tfi dd se khong vfidt qua dfidc t a d n g de dg'n cai phi tficing, phi phi tfidng. Duy chi cd nhflng bac t h a n h hidn mdi cd k h a n a n g p h a t tfidng, bdi tam ho khdng chfia due vong, kh6ng dong.
Hdnh tdng cflng la mot t r o n g nhflng phfldng p h a p q u a n trdng, hdnh cd nghia la hanh dad, tdng co n g h i a la cai dao dfidc gia'u kin. Tdng \a cai dao dfic chfia bgn trong cua ngfidi q u a n tfi, con hdnh \a cai sfi nghigp dfidc bidu 16 r a bgn ngoai. Thiin \a mot phfidng p h a p k h o n g t h e thidu n h a t la ddi vdi cae bac t h a n h n h a n , thidn d day chinh la sfi "tinh toa, tfic tam". Tuy nhien, trong each ndi eua m i n h , Ngd Thi N h a m lai ndi thidn la thien. Theo 6ng, chfi thiin khi doc la thi^n thi c6 n g h i a la trao truyin, nghia la t r a o t r u y e n cho cai t a m t h a n h nhan, cai t a m giac ngo. Con ngfidi muon dat tdi sfi t i n h lang, xoa bd dfidc v6 minh thi thign la mot phfidng p h a p q u a n trong va hflu hieu. Chinh qua t r i n h t h i e n se giup
ngadi t a giac ngo dadc cai t a m chung, la didu kien giup ngadi trd t h a n h t h a n h n h a n , chung sinh trd t h a n h P h a t .
Vd con dadng di dg'n tich diet dg n h a n thfie ly, ngoai nhfing p h a d n g p h a p da t r i n h bay, Ng6 Thi N h a m cdn dUa ra p h a d n g p h a p tinh tien va p h a d n g p h a p tinh nhdt.
Theo ong, con ngadi lu6n hi chim d i m trong v6 minh, cd nghia la t a m ngadi luon bi trdi chat trong nguc t u cua hdn muoi toi tam, ma nguc t6i v6 minh r a t khd pha bd, chfi khdng phai dg p h a n h a nguc t u cua the' gian nen phai d u n g p h a d n g p h a p tinh n h a t cua Nho gia va p h a d n g p h a p tinh tig'n cua P h a t de pha nguc. (J day, t i n h n h i t dade higu theo q u a n diem cua Nho gia la "duy tinh duy n h i t doan chap quyg't trung" (phai tinh tadng chuyen n h a t mdi n a m dUdc dao trung). Cdn t i n h tie'n, theo q u a n diem P h a t hoc, la "tinh t h u a n va gang goi" (khdng tap va khdng nhac). Ben canh p h a d n g phap t i n h nha't va tinh tig'n, Ng6 Thi N h a m cdn n h l e dg'n p h a d n g p h a p khdc ky, tfic la "gifi minh" va phfidng p h a p sdt hgi, tfic "phu dinh dfit khoat vdi hien tfidng ben ngoai" de thiic hien n h a n thfie moi viec.
Nhin chung, nhfing phUdng p h a p ma Ngd Thi N h a m neu r a ddu cd y nghia q u a n trong trong viec giai t h o a t con ngadi, h a d n g Cdn ngadi ddn nhfing each n h a n thfie dung d i n . v a , d day, bi quyg't cua sfi giai thoat la p h a i bidt "ngan t a khi, gifi long t h a n h , xa rdi cai gi had huydn, de phuc hdi cai tia sang (tri tue), khong dg'n n6i chim d i m trong be khd, ma dUdc moi dieu giai thoat"(8) (nhan ta, tdn t h a n h , xa Ha hfi vong di phuc ky q u a n g minh). O day, ngan ta, gifi t h a n h la gidi, xa h a h a vong la dinh va phuc hdi sii sang la tue. Ngo Thi N h a m da theo q u a n diem n h a P h a t khi d a a r a p h a d n g p h a p t a m hdc de giup con ngadi t u t a p , thiic hien sfi giai t h o a t vdi chinh b a n t h a n minh. Gidi - dinh - tue chinh la con dfidng giai thoat, la phfidng tien giai thoat
DO A N CHINH, NGUYEN THI HONG PHUDNG tot nha't dg dfia eon ngfidi tdi sfi giac ngo.
Gido due va hgc hoi cflng la mot trong nhfing phfidng phap quan trong trong tridt hoc Ng6 Thi Nham. Ong coi gido due la didu kien cin thig't de eon ngfidi linh hoi nhiing gia tri dich thfie eua cuoc s6'ng va sdng xfing dang hdn. Bing each giao due se giup eon ngfidi khdng tham lam, xa Ua dfidc hfi vong.
Tuy nhign, giao due khong thi v i n chfia 6n ma cin phai cd sfi tiep thu, hgc hoi sfi giao due a'y dg mai dfla chi hfidng, gifi dfidc ta'm long trong sach.
La mot ngfidi tham n h u i n trig't ly Thidn tong, ddng thdi ludn ed khuynh hfidng dung hoa "tam giao", nen cae van dd trong nhan thfie luan cua Ng6 Thi Nham lu6n chfia dfing nhfing ydu t6' mdi me. Tfi tfidng cua 6ng thg hien kha r5 net vd ddi tfidng nhan thfie, muc dich nhan thfie, dae diem va phadng phap nhan thfie. Ong da hfidng eon ngadi vao nhan thfie ly de ed the di sau, higu ca hinh lan y cua sfi vat, tfic la khong chi nhin thay cai mat bgn ngoai, ma cdn phai t h i u dao cai ban chat i n giiu bgn trong eua sfi vat. Chinh viec nhan thfie ly da quy dinh nen muc dich nhan thfie la tich diet va dac digm nhan thfie la trfic giac, nhan thfie dude ly chung quy la de con ngfidi hieu dfidc sfi vat ma kh6ng sai lim, dat dgn cai tam tinh lang, khdng chfia due vong, v6 minh. Ng6 Thi Nham c6' gIng dfia con ngadi den tich diet b i n g nhidu phadng phap khac nhau, tfi cho mong muon con ngadi thiie hien dadc sii phdt tUdng, 6ng hadng ho dg'n viec thiic hien hdnh tdng, thien, tinh tie'n, tinh nhd't, khdc ky, sdt hgi,... ddng thdi khdng bd qua phadng phap giao due va hoe hoi. Ong da kd thfia tfi tfidng cua ca Nho, Phat va Lao trong each giai quyg't van dd cua minh. Do vay, nhan thfie luan trong tfi tfidng trig't hoe eua dng mang phong each doe dao rigng. Ong da tig'p thu tfi tfidng cua eac bac thidn sfi ddi trade, nhang kh6ng phai la sii sao chep, rap
khuon, ma trong d6 c6 sfi chon loc, phat huy theo mot tinh t h i n mdi, phu hdp vdi ta tfidng eua thdi dai luc b i y gid.
Vd triet ly nhdn sinh, Ngo Thi Nham da danh nhidu tam huyet cho vige tim kidm eon dfidng giai thoat eon ngfidi ra khoi "bd khd*' eua cu6c ddi, ddng thdi hfidng ho tdi mot cude sdng tot dep hdn theo mong mudn cua minh. Ong coi ban than eon ngfidi vdn kh6ng bao gid dfidc binh lang va ygn dn do v6 minh che la'p, ho ludn phai ddi mat vdi khd khan va khd ai trong cu6e sdng eua minh. Theo 6ng, ban cha't eon ngfidi khi sinh ra la mang tinh thign, nhfing do hoan canh s6'ng ma tam tinh con ngfidi bi thay ddi, ho trd ngn bac ac.
Ngo Thi Nham luon nha'n manh vai tro eua eon ngfidi trong each ^ n gifl ban than.
Moi noi khd ma eon ngfldi dang phai hiing chiu la do ho gay ngn. Cho ngn con ngfidi cin phai higu dfidc dao ly cua trdi ma van dung vao cuoc s6'ng thfidng ngay mdi mong khdng gap phai tai hoa.
Ng6 Thi Nham con cho r i n g , khd la do trong long con ngfidi ludn chfia diy due vong. O eon ngfidi, due \a tinh (tfi nhign);
no d trong nhat dung thfidng hanh, nhfi khi ddi thi mud'n an, khat thi muo'n udng, kh6ng cd kh6ng dfidc. Nhfi vay, ngay tfi luc sinh ra, con ngfidi cflng da co due trong long, ma due lai la tinh tfl nhign ngn eon ngfldi ludn phai dap flng nhiing nhu ciu dd thoa man ehinh ban than. Nhan due cang Idn thi con ngfldi cang bi nha'n chim vao vo minh, lam cho ho khong phan bigt dfldc phai trai, dung sai, dao ly hi dao Ion. Vi coi due la tinh tfl nhign, ngn viec xoa bd due khong phai la mot didu d i dang. Theo ong, eon ngadi mud'n tfi bd dfidc due thi trfidc het,
(8) Cao Xuan Huy - Thach Can (chu bien). Tuyen tap thd vdn Ngd Thi Nhdm, quyen 2, Nxb Khoa hpc xa hpi, Ha N6i, 1978, tr.324.
N G O THI N H A M - H A I L U O N G DAI THIEN S U phai dfit bd dadc t h a m , san, si de di den vdi dao. Dg'n vdi dao la mot yeu cau quan trong trong each giai thoat cua con ngadi. Ngadi ngd dao bao gid cung sang sudt, dfit bd dUdc due vong, thoat khdi dau khd.
Danh ldi cung la mot due vong thadng h a n h trong con ngadi, chinh sii quyen ru cua d a n h ldi lam cho con ngadi khdng gifi dadc d u n g dao cua minh, viec con ngadi h a m me d a n h ldi la con dadng g i n nha't d i n ho den vd minh. Ngoai viec h a m me danh ldi, viec kh6ng big't p h a n biet ldi, hai cung d i lam cho con ngadi lam dadng, lac ldi trong h a n h ddng cua minh. Vi vay, khdng nen chi tha'y cai ldi trade m i t ma quen m i t r i n g , cai ldi ludn di ddi vdi cai hai, khdng ngn lay ldi lam ldi, ma phai lay nghia lam ldi. Cd n h a vay mdi gifi minh t r a n h khdi tai boa.
Ngoai ra, con ngadi t h a d n g dem hoa den cho minh cung bdi khdng t u a n theo dao ly cua trdi dat. Theo Ngd Thi Nham, mot ngadi thdiig m i n h p h a i biet t u a n theo dgo, biet gifl d u n g dao trdi thi mdi mong khdng vfldng vao me loan. Do vay, dng r a t coi trong viec con ngadi biet tdn trong va gifl dung dgo, giQ d u n g dgo, mot mat, de lam tdt b a n t h a n , xa lia dfldc d a n h ldi; mat khdc, cdn giup ich cho ke khac. Xa lia danh ldi la mot trong nhflng each td't nha't de con ngadi trd ve vdi cai t a m trong sang cua minh va hoe la mot bade r a t q u a n trong de con ngadi big't dgo, ngo dgo.
Nhin ehung, Ng6 Thi N h a m coi trong viec gifl dgo, n h a t la dgo trung hieu. Tuy nhien, viec v a n d u n g dgo kh6ng phai la tuy tien, ma c i n ed phep tde ciia nd. Phep tac, theo dng, chinh la "cai de lam khudn khd cho sfl v a n d u n g cua tam". Biet dfing lai dung gidi b a n cho p h e p trong h a n h dong la phgp t i e q u a n t r o n g c i n cd cua mdi ngfidi.
Trong tfi tfidng cua minh, Ngd Thi
Nham cung coi liem si la mdt trong nhfing dfic t i n h khdng the thidu dUde S con ngadi;
thieu di sfi liem si, con ngadi se trd nen mu quang trade nhfing h a n h ddng cua minh, tfi do ma d i rdi vao vdng me muoi trong each danh gia sU viec. Ong khuyen con ngadi ludn phai gifi dUde sU liem si de sang sudt trong qua trinh n h a n thfie, khdng lam trai quy luat khach quan.
Con ngadi khd khdng chi do ho d i m chim vao d a n h ldi, m u quang vdi cai ldi trade mat, ma cdn do ho ludn bi trdi chat trong cai vdng trdn sinh - ldo - benh - ta. Sfi sd'ng chet ludn lam ho p h a n tam, lo sd va khdng gifl dfidc minh. Ngd Thi N h a m da dem den mot each nhin mdi trong van dd sinh tfi. Vdi dng, sinh tfi d con ngUdi la didu tat yg'u phai d i i n ra trong vdng sd'ng cua mot ddi ngadi, da dUde sinh ra d tren ddi thi ta't cd luc phai diet. Con ngadi khdng the thoat khdi cai vdng sinh tfi luan hdi, nen tot nha't la phai bidt tu dadng ban t h a n de t r a n h gay ra tai va, cdn bang khdng thi se tii dUa minh vao khd ai. Viec-con ngadi sd'ng hay chet deu p h u thudc p h a n Idn vao each sd'ng cua ho, song chet sdm hay mudn la thudc d con ngUdi, biet tu dfidng, cham lo cho ban t h a n thi sd'ng chg't khdng la md'i lo.
Ong khuyen con ngfidi khdng nen vfidng ban trfidc va'n dd sinh tfi, ma quan trong la phai biet gifi minh de tao sfi tin tadng vdi moi ngadi. Thai do thd d trade van dd sinh tfi da cho chung t a t h a y mot Ngd Thi Nham diem nhien, tfi tai, khdng vi d a n h ldi ma t h a m sd'ng, sd chet.
Ngd Thi N h a m ludn t r a n trd trudc thiic tai va mong mud'n tim ra con dadng giai thoat con ngadi ra khdi khd ai. Ke' thfia t a tadng cua Nho gia, dng coi trong li trong each giao due, giup con ngadi bd dade danh ldi, xa lia t h a m san. Ong coi viec con ngadi t u a n theo li ehinh la eon dadng ngan ngfia
D O A N CHINH, NGUYEN THI HONG PHUDNG nhfing thdi hfi, tat xa'u, gifi dfidc le phai.
Nhd cd li, con ngfidi kim chg' dfidc due vong, khdng bat chap quy t i e ma vfidt dad. C6 le, eon ngfidi se gifi dung dao. Vi vay ma le nhfi la khudn phgp va cung la phep t i e de eon ngfidi nhin vao dd ma khdng dam lam didu xIng bay. Ong coi le \a tigu chuan cao nhat eua dao dfic. Vdi dng, khdng cd li thi nhan tam, dfi d bat cfi dang thfie nao, cung khdng phu hdp vdi tigu c u i n dao dfic.
Khdng chi thd, dng cdn dd cao cUdng thudng li nghla trong viec giup con ngfidi gifi minh.
Ngd Thi Nham cung lu6n tin vao sfl chi phdi cua menh trdi doi vdi eon ngfldi va cuoc sd'ng con ngUdi, kg ca sfl hflng thinh hay suy vong cua mot thdi dai. Ngd Thi Nham da gin ket menh trdi vdi Idng ngfldi, dat Idng ngadi trade "y trdi" trong each thuyet phuc eon ngadi trade nhiing ehu tradng, quyg't sach chinh tri. Viec thuan thed y trdi se dem lai ldi ich tot lanh cho mudn ngadi. Ong ludn thdng cam vdi ndi khd cua con ngadi, nhiing gi con ngudi phai ng'm trai, mot mat, la do each sd'ng eua ho, song mat khdc, \a do trdi dinh. Vi vay, trong hanh ddng eua minh, Ngd Thi Nham khuygn con ngadi cin phai kheo leo va tinh tao.
Nhflng didu ndi trdn cho thiy, tfl tfldng nhan sinh xa hoi d Ng6 Thi Nham khong xa rdi ly tadng nhan sinh eua Phat giao va Nho giao. Con ngadi khd p h i n Idn va ehu ygu la do chinh hoan canh sd'ng da dan d i t ho vao eon dadng ldi due. Vdi quan niem nay, dng ludn kdu goi eon ngadi xa ha danh ldi, hoac dao dg sang suo't trong tflng hanh dong, suy nghi. Ong cdn tin vao quan diem cua Nho gia, khi coi so' phan eon ngfldi la do menh trdi quyg't dinh. Ong khuygn eon ngfldi cin phai biet "ddi menh" va tuan theo menh. La mot ngfldi da tflng ndm trai
nhflng khd ai trong cu6e sdng, ngn 6ng cang hidu ro hdn nhflng so phan ngat ngheo.
Ong cd gang tim moi each de hfldng con ngfldi tdi mot chan ly cao dep hdn. Tfl tfldng nhan sinh xa hoi cua 6ng t h i m dfldm mau sic eua Phat giao va Nho giao. Day chinh la t a tadng didn hinh cho xu hadng dung boa Nho - Phat eua ong.
Do khuynh hadng hon dung da nguygn, ngn trong nhflng quan didm tridt hoc cua minh, co chS, co luc Ng6 Thi Nham v i n rdi vao ehu nghia duy tam. Cung nhfl mot sd nha tfl tfldng trfldc dd, dng ehu ydu hfldng vao giai thoat eon ngfldi vd tam linh, tinh t h i n , ehfl ehfla phai la sfl giai phdng con ngfldi ca vd tinh t h i n l i n the xac. Ong kgu goi eon ngfldi sdng dung dgo, dae biet la dao trung hieu, dao efldng thfldng, can thig't thi ngn tim dg'n eu6e s6'ng an dat de gifl dung dgo eua minh. Ngoai ra, dng cdn tin vao sfl chi ph6i cua menh trdi do'i vdi con ngfldi.
Didu dd cho tha'y tfl tfldng tridt hoe Ngo Thi Nham da the hien ro sfl linh boat va sang tao trong each kg' thfla, chon loc nhflng tinh hoa eua nhan loai dg lai, dac biet la sii kg thfla tfl tfldng cua cac bac tidn boi. Vdi tfl tfldng trig't hoc nay, dng da ed ddng gdp Idn, tao tidn dd ly lu^n mdi cho viec khdi phuc Thidn phai True Lam luc b i y gid. La m6t ngadi s6'ng va tham gia vao chinh sfl, nen nhflng tfl tfldng eua Ng6 Thi Nham kh6ng n i m ngoai muc dich vi dan, vi nfldc. Tfl tfldng cua dng mang tinh t h i n hanh dgng va nhap thd tich cflc, dap fing dfidc ddi hdi eua xa hoi dfidng thdi. Cd the ndi, Ngo Thi Nham da xay dfing hgn nhflng quan digm trig't hoe ma vd ed ban, mang khujmh hfidng duy vat va nhfing quan diem duy vat a'y, mac du eon mang tinh c h i t tho sd, chit phac, nhfing trong do da co nhiing yeu td bien chijCng.Q
