ĐỒNG CHÍ NGUYỄN CHÍ DIỂU
TRONG CUỘC VẬN ĐỘNG DÂN CHỦ (1936-1939) Ở THỪA THIÊN PGS,TS Trần Thị Thu Hương1 TS Trần Văn Lực2
Trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc (1930-1945), cuộc vận động dân chủ 1936-1939 đã đóng góp quan trọng trong việc tập hợp rộng rãi các giai tầng trong xã hội thành một lực lượng đông đảo đấu tranh trên mặt trận chính trị với nhiều phương thức phong phú, đa dạng, trên cả ba kỳ - Đây là tiền đề quan trọng để cách mạng Việt Nam bước sang giai đoạn quyết liệt, giành chính quyền trên toàn quốc khi thời cơ đến. Thành quả của cuộc vận động dân chủ 1936- 1939 gắn liền với những hoạt động cách mạng đầy sáng tạo, bản lĩnh của những nhà hoạt động cách mạng tiên phong, tiêu biểu của Đảng, trong đó có đồng chí Nguyễn Chí Diểu - người con ưu tú của quê hương Thừa Thiên, người chiến sĩ cộng sản trung kiên của Đảng, của dân tộc Việt Nam.
Thừa Thiên là vùng đất nằm giữa hai miền Bắc - Nam của Việt Nam, có lịch sử lâu đời với nền văn hóa đa dạng, truyền thống cách mạng hào hùng và những người con ưu tú. Nguyễn Chí Diểu sinh năm 1908, ở làng Thanh Tiên, xã Phú Mậu, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên (nay là tỉnh Thừa Thiên Huế). Từ nhỏ, đồng chí học chữ Hán, sau đó chuyển sang học chữ quốc ngữ, sớm tiếp thu truyền thống yêu nước và chí hướng làm cách mạng. Năm 1927, Nguyễn Chí Diểu vào học trường Quốc học Huế. Trong thời gian này, ông kết thân và liên hệ mật thiết với nhiều nhà hoạt động cách mạng; gia nhập tổ chức Tân Việt Cách mạng Đảng; tham gia bãi khóa đòi thả nhà yêu nước Phan Bội Châu, bị đuổi học3. Năm 1928, ông trở thành Xứ ủy viên Trung Kỳ của Tân Việt Cách
1 Nguyên Phó Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh 2 Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế
3 Nguyễn Chí Diểu đang là học sinh trường Quốc học Huế, bị tên giám thị người Pháp chú ý, coi là người cầm đầu cuộc bãi khóa nên đã vu cho Nguyễn Chí Diểu “quay cóp” bài của bạn trong khi thi môn toán để có cớ đuổi ông ra khỏi trường. Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Khoa Văn và nhiều bạn bè cùng chí hướng bất bình trước việc
“vu oan, giá họa” cho người khác của tên giám thị nên tiếp tục bãi khóa phản đối việc Nguyễn Chí Diểu bị đuổi học nhưng nhà trường vẫn kiên quyết đuổi học ông.
mạng Đảng, có nhiều đóng góp cho hoạt động của Đảng, nhất là về công tác phát triển Đảng4. Sau ngày hợp nhất các tổ chức cộng sản thành Đảng Cộng sản Việt Nam, Nguyễn Chí Diểu trở thành đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam và được Trung ương điều vào làm Bí thư Tỉnh ủy Gia Định. Tháng 10-1930, đồng chí bị thực dân Pháp bắt và giam tại Khám Lớn - Sài Gòn. Từ ngày 02 đến ngày 09-5-1933, Tòa án đề hình Sài Gòn của thực dân Pháp đã mở phiên tòa xét xử 120 chiến sĩ cộng sản hòng bôi nhọ những người cộng sản và tấn công vào Đảng Cộng sản. “Các đồng chí Ngô Gia Tự, Lê Văn Lương, Phạm Hùng, Hà Huy Giáp, Nguyễn Chí Diểu, Bùi Lâm và các đồng chí khác đã tố cáo mạnh mẽ sự tàn bạo của chủ nghĩa thực dân cướp nước, nêu cao khí tiết của người cộng sản, cách mạng”5. Cuối cùng, Nguyễn Chí Diểu bị thực dân Pháp kết án tù khổ sai chung thân và bị đày đi nhà tù Côn Đảo. Trong nhà tù thực dân, đồng chí tiếp tục tham gia các hoạt động đấu tranh cùng các tù nhân chính trị khác, rèn luyện ý chí, tinh thần cách mạng và tích lũy kinh nghiệm đấu tranh.
Vượt qua giai đoạn thoái trào, khó khăn của cách mạng (1932-1935), cùng với những thay đổi lớn của tình hình quốc tế (sự ra đời, phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa phátxít; Quốc tế Cộng sản tiến hành Đại hội VII để chống lại chủ nghĩa phátxít), Đảng Cộng sản Đông Dương bước vào quá trình lãnh đạo cuộc vận động dân chủ (1936-1939) với những nội dung, hình thức, phương pháp đấu tranh mới, phù hợp tình hình và mang lại hiệu quả lớn. Trước phong trào đấu tranh mạnh mẽ của nhân dân Việt Nam và trào lưu dân chủ tiến bộ, ở Việt Nam, “thực dân Pháp buộc phải trả tự do cho hàng trăm cán bộ đảng viên cộng sản đang bị giam giữ. Nhưng để tiện việc theo dõi, thực dân Pháp không cho tất cả tù nhân trở về quê nhà, chúng chỉ định địa bàn cư trú cho tù chính trị”6. Tháng 2-1936, khi được ra khỏi nhà lao Buôn Mê Thuột, đồng chí Phan Đăng Lưu (quê Nghệ An) bị bắt buộc ở Huế. Tháng 6-1936, cùng với Lê Duẩn,
4 Đồng chí Nguyễn Chí Diểu đã giới thiệu Võ Nguyên Giáp vào Tân Việt Cách mạng Đảng
5 Nguyễn Trọng Phúc, Lịch sử công tác xây dựng Đảng (1930-2011), Nxb Chính trị Quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2012, tr.35.
6 Ban Chấp hành Đảng bộ Thừa Thiên Huế, Lịch sử Đảng bộ Thừa Thiên - Huế, tập 1 (1930-1954), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.115.
Bùi San, Nguyễn Chí Diểu cũng được trả tự do và về Huế. Đây là sự kiện khởi đầu cho những đóng góp to lớn của đồng chí Nguyễn Chí Diểu cho cuộc vận động dân chủ 1936-1939 tại mảnh đất mà ông được sinh ra, lớn lên và cũng từng gắn bó, hoạt động cách mạng trong thời kỳ vận động thành lập Đảng.
Nguyễn Chí Diểu cùng với các đồng chí khác chủ động, sáng tạo trong hoạt động ở Huế khi vừa ra tù, chưa liên lạc được với Trung ương Đảng
Trong lúc chưa bắt liên lạc được với Trung ương Đảng và hệ thống tổ chức chưa được củng cố lại, Nguyễn Chí Diểu cùng với Phan Đăng Lưu, Lê Duẩn, Bùi San... nhanh chóng móc nối với cơ sở, với cán bộ đảng viên, nhân dân, từng bước xây dựng lại phong trào quần chúng. “Chỉ trong một thời gian ngắn trên địa bàn thành phố Huế đã có các tổ chức cộng sản hoạt động dưới hai hình thức công khai và bí mật”7. Đồng chí Nguyễn Chí Diểu hoạt động trong nhóm bí mật8. Sau khi ổn định về tổ chức, nắm vững chủ trương chung của Trung ương Đảng trong Hội nghị tháng 7-19369, Nguyễn Chí Diểu bí mật tham gia vận động, lãnh đạo phong trào quần chúng ở Thừa Thiên, góp phần làm cho cuộc vận động dân chủ trở nên phong phú, đa dạng và đạt hiệu quả cao hơn.
Qua những cuộc đấu tranh bảo vệ khí tiết của những chiến sĩ cách mạng trong những năm tháng bị giam cầm trong nhà tù thực dân, Nguyễn Chí Diểu không chỉ được rèn đúc thêm bản lĩnh chính trị, mà còn tích lũy thêm nhiều kinh nghiệm đấu tranh. Những kinh nghiệm đó, được ông vận dụng vào thực tiễn phong trào cách mạng ở Huế: Trực tiếp tới nhà máy xi măng Long Thọ, nhà in Tiếng Dân, Trường Kỹ nghệ thực hành (nay là Trường Cao đẳng công nghiệp
7 Ban Chấp hành Đảng bộ Thừa Thiên Huế, Lịch sử Đảng bộ Thừa Thiên - Huế, tập 1 (1930-1954), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.115.
8 Nhóm hoạt động công khai có các đồng chí: Phan Đăng Lưu, Nguyễn Khoa Văn (Hải Triều), Hải Thanh, Lâm Mộng Quang, Trịnh Xuân An, lấy nhà sách Hương Giang làm trụ sở liên lạc. Nhóm hoạt động bí mật gồm các đồng chí: Nguyễn Chí Diểu, Bùi San, Lê Tự Nhiên, Tô Thuyên.
9 Ban Chấp hành Trung ương (BCH TW) thành lập tại Đại hội I (3-1935), hoạt động chưa được bao lâu thì từ tháng 4 đến tháng 9-1935, tám Ủy viên Trung ương và Ủy viên Ban Thường vụ Trung ương lần lượt bị sa lưới mật thám, Tổng Bí thư Lê Hồng Phong và Nguyễn Ái Quốc công tác ở Quốc tế Cộng sản, Võ Văn Ngân hoạt động ở Nam Kỳ, Hoàng Đình Giong hoạt động ở Bắc Kỳ nhưng bị mất liên lạc với nhau nên trên thực tế, đến tháng 9-1935 Ban Thường vụ đã không còn và BCH TW cũng kết thúc. Tháng 7-1936, BCH TW (số ủy viên còn lại) và Ban Chỉ huy ở ngoài họp Hội nghị tại Thượng Hải. Hội nghị quyết định cử đồng chí Hà Huy Tập về nước để lập lại BCH TW, Ban Thường vụ và khôi phục các tổ chức Đảng ở trong nước.
Huế), các bệnh viện và một số vùng nông thôn để củng cố, xây dựng tổ chức và vận động quần chúng đấu tranh...
Ngày 27-8-1936, đồng chí Nguyễn Chí Diểu chủ trì một cuộc họp cùng các anh em cựu tù chính trị ở hiệu sách Hương Giang để bàn bạc và quyết định những chủ trương mới, tổ chức Đông Dương Đại hội tại Trung Kỳ và Thừa Thiên. Hội nghị quyết định phải “lợi dụng mọi khả năng hợp pháp để phát động phong trào cách mạng của quần chúng, đồng thời, triệt để khai thác những mâu thuẫn trong hàng ngũ dân biểu, lôi kéo những phần tử tiến bộ, tranh thủ những nhân sĩ có xu hướng dân tộc”10. Hội nghị bầu Ban lãnh đạo gồm 6 đồng chí11, trong đó có Nguyễn Chí Diểu; đồng thời, đồng chí còn được phân công chủ trì Ủy ban Đông Dương Đại hội tại Trung Kỳ. Giữa tháng 9-1936, chính phủ của Mặt trận nhân dân Pháp thông báo cử “đặc sứ” Gô-đa đến Đông Dương vào đầu năm 1937. Nhận được tin, Nguyễn Chí Diểu cùng với Nguyễn Khoa Văn (Hải Triều) và các đồng chí hoạt động công khai, hợp pháp tích cực chuẩn bị kế hoạch đón Gô-đa, trước hết là ra báo nhằm đẩy mạnh tuyên truyền, vận động cách mạng. Tờ báo “Nhành lúa”12 ra đời từ những hoạt động tích cực này của Nguyễn Chí Diểu và những người đồng chí của ông.
Ngày 20-9-1936, Đại hội đại biểu nhân dân Trung Kỳ tổ chức hội nghị tại trụ sở Viện Dân biểu (Huế). Dưới sự chỉ đạo của Nguyễn Chí Diểu và một số đồng chí khác, lực lượng dân chủ tiến bộ do những người cộng sản làm nòng cốt chủ động lợi dụng diễn đàn để thể hiện nguyện vọng chính đáng của quần chúng lao động, vạch mặt chân tướng tay sai trong Viện Dân biểu Trung Kỳ, công khai tuyên truyền chủ trương của những người cộng sản. Đại hội đã cử ra
10 Thành ủy Huế, Sơ thảo Lịch sử Đảng bộ thành phố Huế (1930-1945), tập 1, Huế, 1989, tr.71.
11 Bao gồm: Phan Đăng Lưu, Nguyễn Chí Diểu, Trần Công Khanh, Nguyễn Khoa Văn (phụ trách tuyên truyền và báo chí), Lê Bồi, Nguyễn Cửu Thạnh (phụ trách công tác tổ chức, huy động nhân dân) (Dẫn theo: Ban Chấp hành Đảng bộ Thành phố Huế, Lịch sử Đảng bộ thành phố Huế (1930-2010), Nxb Thuận Hóa, 2010, tr.88) 12 Nguyễn Chí Diểu cùng với một số đồng chí khác đã vận động Nguyễn Xuân Lữ đứng tên xin phép ra tờ báo
“Nhành lúa”; trụ sở đặt tại đường Jules Ferry (nay là đường Lê Lợi), báo in tại nhà in Đông Tây, Hà Nội; ra số đầu tiên vào ngày 15-01-1937.
“Ủy ban lâm thời” gồm 26 ủy viên, riêng ở Huế có 4 đại biểu: Nguyễn Chí Diểu, Hải Triều (Nguyễn Khoa Văn), Phan Đăng Lưu, Đào Duy Anh13.
Mặc dù vừa thoát khỏi nhà tù thực dân được vài tháng, lại chưa bắt liên lạc được với Trung ương Đảng, chưa được Trung ương Đảng giao nhiệm vụ cụ thể nhưng bằng lòng yêu nước nồng nàn, căm thù thực dân Pháp sâu sắc, sự nhiệt tình cách mạng và thông minh, chủ động, sáng tạo trong hoạt động thưucj tiễn đã giúp Nguyễn Chí Diểu vượt qua nhiều khó khăn, thử thách, nhanh chóng hòa nhịp, từng bước củng cố cũ, gây dựng mới tổ chức và phong trào cách mạng, góp phần đưa cuộc vận động dân chủ ở Trị Thiên bắt kịp với các địa phương cả nước trong những tháng cuối năm 1936, tạo bước chuyển biến dứt khoát về chất của phong trào cách mạng so với giai đoạn trước đó.
Nguyễn Chí Diểu trực tiếp lãnh đạo và tổ chức thực hiện thắng lợi nhiều hoạt động cách mạng, góp phần vào thắng lợi của cuộc vận động dân chủ ở Thừa Thiên
Thực hiện chủ trương của Trung ương Đảng và Ban Chỉ huy ở ngoài của Đảng trong Hội nghị Thượng Hải (7-1936), tháng 10-1936, Ban Chấp hành lâm thời Trung ương của Đảng được xây dựng lại gồm 13 đồng chí do đồng chí Hà Huy Tập làm Tổng Bí thư, đồng chí Nguyễn Chí Diểu (Nguyễn Văn Trọng) là Ủy viên Thường vụ, được giao phụ trách Xứ ủy Trung Kỳ. Đến Hội nghị tháng 9-1937 ở Nam Kỳ, Ban Chấp hành lâm thời Trung ương Đảng được công nhận chính thức. Tiếp đó ở các Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương (tháng 9-1937 và tháng 3-1938), đồng chí Nguyễn Chí Diểu được bầu vào Ban Chấp hành Trung ương Đảng và là Ủy viên Thường vụ Ban Chấp hành Trung ương14. Với
13 Xem: Ban Chấp hành Đảng bộ Thành phố Huế, Lịch sử Đảng bộ thành phố Huế (1930-2010), Nxb Thuận Hóa, 2010, tr.88-89.
14 Ngày 12/10/1936, tại Hội nghị Trung ương được tổ chức tại Nam Kỳ, Ban Chấp hành Trung ương (BCH TW) lâm thời được thành lập gồm 13 ủy viên: Hà Huy Tập - Tổng Bí thư, Võ Văn Ngân, Phan Đăng Lưu, Hạ Bá Cang (Hoàng Quốc Việt), Nguyễn Văn Cừ, Nguyễn Văn Trọng (Nguyễn Chí Diểu), Phùng Chí Kiên, Võ Văn Tần, Lê Hồng Phong, Nguyễn Ái Quốc, Ngô Văn Tâm, Đinh Văn Di. Lê Hồng Phong và Phùng Chí Kiên (khi đó hoạt động trong nước) là đại diện Ban Chỉ huy hải ngoại trong BCH TW lâm thời. Ban Thường vụ gồm:
Hà Huy Tập, Lê Hồng Phong, Nguyễn Văn Cừ, Nguyễn Chí Diểu, Võ Văn Tần. Tháng 9/1937, BCH TW họp Hội nghị mở rộng tại Bà Điểm, Hóc Môn, Gia Định. Hội nghị củng cố BCH TW gồm 11 ủy viên: Hà Huy Tập - Tổng Bí thư, Võ Văn Ngân, Phan Đăng Lưu, Hạ Bá Cang (Hoàng Quốc Việt), Nguyễn Văn Cừ, Nguyễn Văn Trọng (Nguyễn Chí Diểu), Phùng Chí Kiên, Võ Văn Tần, Lê Hồng Phong, Nguyễn Ái Quốc, Ngô Văn Tâm.
Ban Thường vụ gồm có: Hà Huy Tập, Phùng Chí Kiên, Nguyễn Chí Diểu, Võ Văn Tần, Nguyễn Văn Cừ. Tháng
cương vị là Ủy viên Thường vụ Ban Chấp hành Trung ương Đảng, phụ trách Xứ ủy Trung Kỳ và trực tiếp hoạt động ở Thừa Thiên, ông có nhiều đóng góp cho sự nghiệp cách mạng của Đảng nói chung và góp phần vào thắng lợi của nhân dân Thừa Thiên nói riêng.
Nguyễn Chí Diểu chỉ đạo phong trào đón Gô-đa15 thành cuộc biểu tình, tập hợp lực lượng, đòi tự do báo chí, tự do hội họp, giảm thuế,…ở Trung Kỳ Sau khi trở thành Ủy viên Thường vụ lâm thời Ban Chấp hành Trung ương Đảng, vào cuối tháng 12-1936, trên cơ sở nắm bắt kế hoạch “đặc sứ” Gô- đa đến Đông Dương, Nguyễn Chí Diểu triệu tập đại biểu các giới ở Thừa Thiên, Quảng Trị họp bàn kế hoạch vận động quần chúng nhân dân đón Gô-đa, đưa đơn dân nguyện theo chủ trương của Đảng Cộng sản Đông Dương. Nguyễn Chí Diểu khai mạc cuộc họp bằng cách vừa đàn vừa hát bài “Quốc tế ca”, công khai phổ biến, giới thiệu bài hát chính thức của giai cấp vô sản toàn thế giới. Dưới sự chủ trì của Nguyễn Chí Diểu, cuộc họp phản ánh rõ tình hình của các ngành, các giới, địa phương trong quá trình tập hợp lực lượng; thống nhất nội dung đấu tranh; đòi tự do báo chí, tự do hội họp, giảm thuế, giảm học phí... Cuối cùng, cuộc họp bàn kế hoạch cụ thể và cử ban tổ chức đón Gô-đa do đồng chí Nguyễn Chí Diểu phụ trách16. Ngay sau cuộc họp, Nguyễn Chí Diểu cùng với các đồng chí khác đi sâu vào các tổ chức, vận động các tầng lớp nhân dân, tập hợp nguyện vọng, chuẩn bị đón Gô-đa qua các hình thức đấu tranh công khai, hợp pháp. Ngày 09-02-1937, Nguyễn Chí Diểu và Phan Đăng Lưu chỉ đạo hàng ngàn người dân thành phố Huế cùng đông đảo nhân dân các huyện tập trung tại Tòa Khâm sứ Trung Kỳ yêu cầu Tòa Khâm sứ phải để quần chúng nhân dân
3/1938, BCH TW tổ chức Hội nghị toàn thể tại Tân Thới Nhất, gần Bà Điểm, Hóc Môn, Gia Định. Hội nghị kiện toàn BCH TW gồm 11 ủy viên: Nguyễn Văn Cừ, Hà Huy Tập, Lê Hồng Phong, Nguyễn Chí Diểu, Võ Văn Ngân, Võ Văn Tần, Nguyễn Ái Quốc, Phùng Chí Kiên, Hoàng Quốc Việt... Ban Thường vụ gồm: Nguyễn Văn Cừ, Hà Huy Tập, Lê Hồng Phong, Võ Văn Tần, Nguyễn Chí Diểu.
15 Chính phủ Pháp cử Gô Đa- đại diện cho Mặt trận nhân dân Pháp sang điều tra tình hình lao động ở Đông Dương, Đảng Cộng sản Đông Dương đã chủ trương lợi dụng sự kiện đón Gô Đa thành cuộc biểu tình biểu dương lực lượng.
16 Xem: Ban Chấp hành Đảng bộ Thành phố Huế, Lịch sử Đảng bộ thành phố Huế (1930-2010), Nxb Thuận Hóa, 2010, tr.91.
được tự do, công khai đón và gửi dân nguyện đến phái đoàn Gô-đa. Trước sức ép của cuộc đấu tranh buộc Tòa Khâm sứ Trung Kỳ phải đồng ý.
Ngày 24-02-1937, Gô-đa từ Vinh vào Huế. Nguyễn Chí Diểu chỉ đạo huy động hàng chục vạn nhân dân ở nội thành, các vùng nông thôn phụ cận tập trung về Huế đón Gô-đa. Để tránh cuộc đấu tranh ở Huế, phái đoàn Gô-đa dừng chân ở Cửa Tùng. Trước tình hình đó, Nguyễn Chí Diểu đại diện cho Ban tổ chức đã vạch trần âm mưu của kẻ thù, kêu gọi nhân dân nhanh chóng ổn định tình hình, tiến hành tuần hành qua Toà Khâm sứ và Công sứ nhằm biểu dương sức mạnh quần chúng. Sau hai ngày chờ đợi, Gô-đa đến Huế, Ban tổ chức dưới sự phụ trách của Nguyễn Chí Diểu đã trao bản “thỉnh nguyện” dày 20 trang giấy, nêu 33 điều đề nghị về cải cách kinh tế, chính trị, xã hội ở Trung Kỳ, đồng thời chuyển 14 bức thư của các ngành, các giới đòi cải cách dân chủ17.
Phong trào “đón Gô Đa” ở Huế thể hiện sự hưởng ứng mạnh mẽ và đã góp phần tạo nên một làn sóng biểu tình rầm rộ cả ba kỳ, thúc đẩy phong trào đấu tranh đòi dân sinh, dân chủ của các tầng lớp nhân dân trên cả nước nổ ra liên tục và kéo dài suốt cả năm 1937.
Nguyễn Chí Diểu chỉ đạo phong trào đấu tranh trên mặt trận báo chí
Dưới sự nỗ lực của Nguyễn Chí Diểu và một số đồng chí khác, ngày 15- 01-1937, báo “Nhành lúa” ra số đầu tiên, là diễn đàn của nhân dân Huế và Trung Kỳ đấu tranh đòi thực hiện các quyền tự do, dân chủ. Cũng trong ngày này, tại trụ sở của báo “Nhành lúa”, Nguyễn Chí Diểu tiệu tập Hội nghị báo chí. Hội nghị thông qua lời hiệu triệu, kêu gọi những người làm báo đấu tranh cho Hội nghị báo chí Trung Kỳ được tổ chức ở Huế đúng như dự định. Ngày 23-01-1937, tại Hội Quảng Tri - phố Hàng Bè (nay là đường Huỳnh Thúc Kháng) đã diễn ra Hội nghị của những người làm báo ở Huế. Hầu hết các nhà báo ở Huế đều có mặt và thống nhất hai nội dung chính: Đòi tự do báo chí, thành lập nghiệp đoàn báo chí và tiến hành Đại hội báo chí Trung Kỳ. Ngày 19-
17 Xem: Ban Chấp hành Đảng bộ Thành phố Huế, Lịch sử Đảng bộ thành phố Huế (1930-2010), Nxb Thuận Hóa, 2010, tr.93.
3-1937, báo “Nhành lúa” ra số cuối và dừng hoạt động. Sau ba tháng chuẩn bị kể từ khi báo “Nhành lúa” bị cấm, tờ báo “Sông Hương” (tục bản) ra số đầu tiên ngày 19-6-1937. Đến ngày 14-10-1937, báo phát hành số cuối cùng và dừng hoạt động. Gần một năm sau, nhằm tiếp tục đấu tranh trên lĩnh vực báo chí, dưới sự lãnh đạo của Phan Đăng Lưu, Nguyễn Chí Diểu, các đồng chí lãnh đạo Tỉnh ủy Thừa Thiên và Thị ủy Huế đã chuẩn bị các điều kiện hợp pháp, xuất bản tờ báo “Dân” ở Huế. Báo ra số đầu tiên vào ngày 06-7-1938 và bị Toàn quyền Đông Dương rút giấy phép vào ngày 07-10-1938. Tờ báo là nơi phản ánh nguyện vọng của nhân dân, đấu tranh đòi cải cách, điều chỉnh chế độ thuế khóa, đòi tự do dân chủ, đòi thả hết tù chính trị... “Dù chỉ tồn tại trong ba tháng, báo “Dân” thực sự là vũ khí tư tưởng sắc bén của Đảng trong thời kỳ Mặt trận dân chủ Đông Dương ở Huế và Trung Kỳ”18.
Đồng chí Nguyễn Chí Diểu trực tiếp chỉ đạo Tỉnh ủy lâm thời Thừa Thiên và Thị ủy Huế củng cố, phát tiển tổ chức đảng và phát động phong trào quần chúng đấu tranh dưới những hình thức và phương pháp khác nhau. Tháng 10-1937, Tỉnh ủy Thừa Thiên tiến hành thành lập và củng cố chi bộ đảng trong các xí nghiệp, trường học như: Chi bộ ngành in, thợ may, trường Kỹ nghệ thực hành, trường Quốc học, nhà máy điện Huế...
Từ năm 1936-1939, dưới sự lãnh đạo của Trung ương Đảng, Xứ ủy Trung Kỳ mà trực tiếp là đồng chí Nguyễn Chí Diểu - Ủy viên Thường vụ Ban Chấp hành Trung ương Đảng (nay là Bộ chính trị), cuộc vận động dân chủ ở tỉnh Thừa Thiên (nay là tỉnh Thừa Thiên Huế) nói chung và thị xã Huế (nay là thành phố Huế) đã phát triển mạnh mẽ với nhiều nội dung, hình thức, phương pháp đấu tranh phong phú, lôi cuốn được đông đảo quần chúng nhân dân tham gia. Trong lúc phong trào dân chủ ở Thừa Thiên đang giành được nhiều thắng lợi lớn, chuẩn bị bước vào cuộc đấu tranh mới thì đồng chí Nguyễn Chí Diểu bị bệnh nặng, qua đời ngày 15-9-1939, thọ 31 tuổi.
18 Thành ủy Huế, Sơ thảo Lịch sử Đảng bộ thành phố Huế (1930-1945), tập 1, Huế, 1989, tr.87
Nguyễn Chí Diểu - người chiến sĩ cộng sản kiên trung, nhà cách mạng ưu tú của dân tộc và quê hương Thừa Thiên đã cống hiến trọn vẹn tuổi xuân cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng quê hương. Những năm 1936-1939, sau khi ra tù, đảm đương trọng trách trong Ban Chấp hành Đảng Cộng sản Đông Dương từ tháng 10-1936 đến khi hy sinh (9-1939), đồng chí trực tiếp chỉ đạo cuộc vận động dân chủ ở Thừa Thiên với những phương pháp và hình thức linh hoạt, sáng tạo, đóng góp lớn cho của cuộc vận động dân chủ 1936-1939 ở Trung Kỳ, tạo nền tảng quan trọng “chuẩn bị điều kiện để đưa quần chúng vào những trận chiến đấu quyết liệt mới trong thời kỳ 1940-1945”19, đi đến Cách mạng Tháng Tám năm 1945, thay đổi cả vận mệnh dân tộc.
19 Lê Duẩn, Dưới lá cờ vẻ vang của Đảng vì độc lập tự do vì chủ nghĩa xã hội tiến lên giành những thắng lợi mới, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1970, tr.37.
