| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 6.2013, Soá 28 (28) 79
Chuùng ta hoïc ñöôïc gì töø cuoäc ñôøi baùc syõ Alexandre Yersin?
Nguyeãn Vieät Huøng1
Naêm 2013 laø naêm kæ nieäm 150 naêm ngaøy sinh vaø 70 naêm ngaøy maát cuûa baùc syõ Alexandre Yersin (1863- 1943), nhaø khoa hoïc gaén boù troïn ñôøi mình vôùi Vieät Nam. Baøi baùo naøy toùm taét cuoäc ñôøi cuûa baùc syõ Yersin vôùi nhöõng moác hoaït ñoäng khoa hoïc chính vaø nhöõng coâng trình khoa hoïc quan troïng cuûa oâng.
Chuùng toâi ñeà caäp nhöõng baøi hoïc ruùt ra ñöôïc töø nhöõng hoaït ñoäng cuûa oâng ñaët trong boái caûnh nghieân cöùu vaø ñaøo taïo trong lónh vöïc Y teá coâng coäng hieän ñaïi. Cuoái cuøng chuùng toâi thaûo luaän nhöõng thaùch thöùc trong vieäc söû duïng vaø baûo toàn hình aûnh baùc syõ Yersin.
Töø khoùa: Yersin, Vieät Nam, Y teá coâng coäng, Vieän Pasteur, Baûo toàn
What have we learned from Dr. Alexandre Yersin?
Nguyen Viet Hung1
Ceremonies to mark the 150th birthday and the 70th death anniversary of Dr. Alexandre Yersin (1863-1943) have been organized in Viet Nam for 2013. Yersin was a world famous physician and bacteriologist. He spent his whole and dedicated life in Viet Nam. This paper summarizes Dr. Yersin's life and accomplishments with his research work and various activities conducted in Viet Nam. We discuss lessons learned from his lifestyle and works in the context of research and training in the modern public health concept. Finally, we address the challenges in conserving the image of Yersin for future.
Keywords: Yersin, Vietnam, Public Health, Pasteur institute, conservation
Taùc giaû
1 Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng
●Ngaøy nhaän baøi: 15.4.2013 ●Ngaøy phaûn bieän: 25.4.2013 ●Ngaøy chænh söûa: 15.5.2013 ●Ngaøy ñöôïc chaáp nhaän ñaêng: 31.5.2013
80 Taïp chí Y teá Coâng coäng, 6.2013, Soá 28 (28)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Naêm 2013 laø naêm coù nhieàu söï kieän veà Baùc syõ Alexandre Yersin. Ñoù laø kæ nieäm 150 ngaøy sinh vaø 70 naêm ngaøy maát cuûa oâng. Moät soá toå chöùc ôû Vieät Nam vaø nöôùc ngoaøi cuøng phoái hôïp toå chöùc caùc söï kieän naøy vôùi muïc ñích vinh danh moät nhaân vaät maø nhöõng coáng hieán cuûa oâng cho Vieät Nam vöôït qua giôùi haïn cuûa moät nhaø khoa hoïc coù söï gaén keát ñaëc bieät vôùi Vieät Nam, maø ñoù laø nhöõng coáng hieán cho söï taïo döïng moät neàn chaêm soùc söùc khoûe nhaân daân cuõng nhö nhöõng baøi hoïc quí baùu maø chuùng ra coù theå ruùt ra vaø aùp duïng trong coâng vieäc hieän taïi cuûa mình.
Baøi vieát naøy seõ ñieåm laïi moät caùch ngaén goïn cuoäc ñôøi cuûa Yersin, nhöõng hoaït ñoäng khoa hoïc cuûa oâng, sau ñoù baøn luaän moät soá ñieåm lieân quan ñeán taám göông cuûa nhaø khoa hoïc naøy lieân heä vôùi quan ñieåm nghieân cöùu vaø ñaøo taïo Y teá coâng coäng hieän ñaïi. Cuoái cuøng, taùc giaû neâu leân nhöõng caâu hoûi gôïi môû cho vieäc söû duïng taám göông naøy trong vieäc giaùo duïc theá heä töông lai nhö theá naøo, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi laøm trong lónh vöïc chaêm soùc söùc khoûe, cuõng nhö nhöõng thaùch thöùc trong vaán ñeà baûo toàn hình aûnh baùc syõ Yersin.
1. BS. Alexandre Yersin - moät cuoäc ñôøi vôùi nhieàu hoaït ñoäng khoâng meät moûi
Alexandre Yersin sinh naêm 1863 ôû thò traán Morges, tænh Vaux, laø vuøng noùi tieáng Phaùp cuûa Thuïy Syõ. Sau khi ñoã tuù taøi, oâng baét ñaàu theo hoïc ngaønh Y taïi L a u s a n n e (Thuïy Syõ) roài tieáp tuïc hoïc Y ôû Marburg - Ñöùc moät thôøi gian.
Nhöng cuoái cuøng oâng laïi chuyeån ñeán hoïc ôû Paris vaø toát nghieäp baùc syõ y khoa ôû Paris naêm 1888 khi oâng 25 tuoåi. Vì ñeå ñöôïc haønh ngheà Y taïi Phaùp, oâng nhaäp quoác tòch Phaùp naêm 1890 vaø moät trong nhöõng hoïc troø xuaát saéc cuûa Louis Pasteur vaø coäng söï chaët cheõ cuûa Emile Roux - nhöõng teân tuoåi uy tín
nhaát cuûa ngaønh Vi sinh theá giôùi cuûa theá kæ 19.
Trong khi Yersin ñang chöùng toû laø moät nhaø khoa hoïc ñaày trieån voïng cuûa Vieän Pasteur Paris vôùi nhöõng thaønh coâng quan troïng trong nghieân cöùu veà beänh lao vaø baïch haàu, oâng laïi rôøi boû moâi tröôøng nghieân cöùu ñeå thoûa maõn ham muoán khaùm phaù theá giôùi cuûa mình. OÂng xin laøm baùc syõ haøng haûi treân nhöõng chuyeán taøu cuûa haõng vaän taûi Messageries Maritimes chuyeân chaïy caùc chuyeán Saøi Goøn- Manila, Saøi Goøn-Haûi Phoøng. Ñaây cuõng chính laø cô duyeân ñöa oâng gaén boù vôùi Vieät Nam nôi oâng ñaõ choïn Nha Trang laø ñieåm döøng chaân ñeå soáng vaø laøm vieäc ñeán heát caû cuoäc ñôøi mình.
Trong thôøi gian ôû Vieät Nam, Yersin ñaõ tìm ra thaønh phoá Ñaø Laït naêm 1893 vaø ñeà nghò toaøn quyeàn Ñoâng Döông thôøi ñoù xaây döïng thaønh phoá naøy daønh cho vieäc nghæ ngôi cuûa ngöôøi Phaùp laøm vieäc ôû Ñoâng Döông. OÂng cuõng ñi khaùm phaù nhieàu vuøng ñaát cuûa Vieät Nam, ñaëc bieät laø Taây Nguyeân vaø ghi laïi nhöõng chuyeán ñi vaø coâng boá ñeå chia seû cho moïi ngöôøi.
Coâng trình ñi vaøo lòch söû vaø laøm neân teân tuoåi cuûa Yersin laø vieäc oâng khaùm phaù ra vi khuaån gaây dòch haïch naêm 1894 ôû Hoàng Koâng, Trung Quoác. Ñaây laø khaùm phaù kì dieäu trong ñieàu kieän khoù khaên cuûa Yersin, ñaïi dieän cho Vieän Pasteur Paris vôùi söï thieáu thoán phöông tieän nghieân cöùu, so vôùi moät beân laø nhaø khoa hoïc Nhaät Baûn Shibasaburo Kitasato ñöôïc göûi ñeán töø Vieän Koch cuûa Ñöùc. Vi khuaån gaây dòch haïch Pasteurella pestisvaø baây giôø laø Yersinia pestis ñöôïc Yersin phaùt hieän, phaân laäp vaø xaùc ñònh chính xaùc.
Yersin cuõng laø ngöôøi phaùt trieån phöông phaùp huyeát thanh ñeå ñieàu trò thaønh coâng beänh dòch haïch ôû Trung Quoác vaø caùc nôi khaùc treân theá giôùi. OÂng ñaõ toå chöùc saûn xuaát huyeát thanh choáng beänh dòch haïch ôû Nha Trang vaø trôû thaønh ngöôøi ñaàu tieân xaây döïng ngaønh thuù y ôû Vieät Nam.
Yersin laø ngöôøi coù coâng lôùn xaây döïng, phaùt trieån vaø laøm vieäc taïi Vieän Pasteur Nha Trang töø naêm 1895 ñeán khi oâng maát naêm 1943. Ñaây laø Vieän Pasteur thöù 5 cuûa theá giôùi sau Paris (1888), Saøi Goøn (1891), Tunis (1894), vaø Alger (1894). OÂng cuõng kieâm laøm giaùm ñoác Vieän Pasteur Saøi Goøn trong nhieàu naêm. Söï phaùt trieån cuûa Vieän Pasteur Nha Trang gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa oâng vôùi nhieàu nghieân cöùu vi sinh quan troïng. Thôøi ñoù, ngoaøi phaàn kinh phí haïn heïp ñöôïc chính quyeàn Ñoâng Döông cung caáp, oâng luoân traên trôû vaø tìm moïi caùch ñeå phaùt trieån Vieän baèng nhöõng giaûi phaùp raát thöïc teá vaø thoâng minh maø giôø ñaây chuùng ta ñang laøm. Ví duï oâng BS. Alexandre Yersin
(1863-1943)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 6.2013, Soá 28 (28) 81 troàng cao su ñeå laáy tieàn ñaàu tö phaùt trieån Vieän
Pasteur Nha Trang.
OÂng cuõng laø ngöôøi thaønh laäp vaø laøm Hieäu tröôûng cuûa tröôøng Y Ñoâng Döông, tieàn thaân cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Y Haø Noäi baây giôø töø 1902 ñeán 1904. OÂng chuû tröông môû roäng ñaøo taïo ngaønh y cho ngöôøi Vieät vì oâng nghó raèng chæ coù baùc só ngöôøi Vieät Nam môùi caûm nhaän ñöôïc saâu saéc beänh nhaân baûn xöù cuõng nhö ñoù laø con ñöôøng toát nhaát taêng cöôøng naêng löïc cho ngöôøi baûn xöù. Do moät soá baát ñoàng quan ñieåm veà quan ñieåm ñaøo taïo vôùi chính quyeàn Ñoâng Döông môùi, oâng trôû veà Nha Trang tieáp tuïc phaùt trieån Vieän Pasteur vaø kieâm giaùm ñoác Vieän Pasteur Saøi Goøn.
Ngoaøi nhöõng ñoùng goùp khoâng meät moûi veà nghieân cöùu beänh nhieãm truøng, Yersin coøn nghieân cöùu moät soá lónh vöïc khaùc nhö thöïc vaät hoïc vaø thieân vaên vaø ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû ñænh cao. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa oâng veà caùc lónh vöïc naøy ñöôïc ñaêng taûi treân nhöõng taïp chí khoa hoïc uy tín nhaát thôøi ñoù. OÂng cuõng laø ngöôøi yeâu thöông ngöôøi baûn xöù, soáng chan hoøa vôùi hoï, giuùp ñôõ hoï khi khoù khaên vaø chöõa trò beänh khi hoï ñau oám. Khi oâng maát, ngöôøi daân ñaõ ñeå oâng yeân nghæ taïi Suoái Daàu, nôi maø oâng laäp neân caùc ñoàn ñieàn troàng cao su cuõng nhö caùc trang traïi nuoâi ngöïa vaø caùc ñoäng vaät khaùc ñeå saûn xuaát huyeát thanh. OÂng cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa caây Canhkina vaøo Vieät Nam ñeå chöõa beänh soát reùt.
2. Baøi hoïc töø cuoäc ñôøi BS. Yersin gaén lieàn vôùi quan ñieåm Y teá coâng coäng hieän ñaïi Ñaõ coù nhieàu taøi lieäu vieát veà Yersin. Trong baøi naøy toâi chæ muoán lieân heä nhöõng vieäc oâng laøm caùch ñaây hôn moät theá kæ vôùi vieäc ñaøo taïo vaø nghieân cöùu trong lónh vöïc Y teá coâng coäng hieän ñaïi nhaèm muïc ñích caûi thieän söùc khoûe coäng ñoàng.
Moät nhaø nhaân vaên lôùn
Töø cuoäc ñôøi cuûa BS. Yersin, chuùng ta thaáy raèng oâng laø moät nhaø nhaân vaên lôùn. Vöôït qua bieân giôùi cuûa quan heä ñoâ hoä - thuoäc ñòa, quoác tòch, vaên hoùa, oâng yeâu quyù nhöõng ngöôøi daân ngheøo ôû Xoùm Coàn, Nha Trang nôi oâng gaén boù. OÂng cuõng laø ngöôøi canh caùnh nghó veà gia ñình vaø queâ höông Thuïy Syõ baèng nhöõng tình caûm cuûa mình trong hôn moät ngaøn böùc thö tay maø oâng göûi meï vaø em gaùi. OÂng moâ taû chi tieát nhöõng vieäc oâng laøm haøng tuaàn vaø nhöõng mieàn ñaát oâng ñaõ ñi qua. Moät ngaøn böùc thö naøy cuõng chính laø taøi saûn quyù giaù laøm cô sôû cho caùc cuoán saùch vaø phim veà cuoäc ñôøi Yersin. Tính nhaân vaên cuûa moät con ngöôøi
laø thöôùc ño quan troïng ñeå theå hieän ñöôïc söï chaân thaønh trong coâng vieäc cuûa hoï vaø Yersin laø moät nhaø nhaân vaên lôùn.
Moät nhaø khoa hoïc caàn cuø, ñam meâ, taøi ba, hôïp taùc lieân ngaønh vaø chia seû
OÂng laø ngöôøi ñam meâ khoa hoïc hieám coù töø khi baét ñaàu söï nghieäp nghieân cöùu ôû Paris ñeán tröôùc khi maát ôû Nha Trang. Nhöõng tìm toøi, khaùm phaù khoâng meät moûi cuûa oâng khi nghieân cöùu veà lao, baïch haàu trong phoøng thí nghieäm hay dòch haïch ôû thöïc ñòa vaø nghieân cöùu huyeát thanh laø nhöõng ñoùng goùp lôùn cho khoa hoïc theá giôùi. OÂng khoâng chæ quan taâm ñeán nghieân cöùu beänh nhieãm truøng, chuyeân ngaønh maø oâng theo ñuoåi chính, maø coøn coù quan ñieåm vaø haønh ñoäng mang tính lieân ngaønh ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà thöïc teá ñaët ra. Vieäc oâng xaây döïng nhöõng trang traïi nuoâi ñoäng vaät ñeå saûn xuaát huyeát thanh, nghieân cöùu troàng canhkina hay hôïp taùc vôùi chính quyeàn trung öông vaø ñòa phöông ñeå ñeà xuaát caùc chính saùch phoøng vaø chöõa beänh theå hieän tính hôïp taùc lieân ngaønh cao nhaát trong thôøi ñieåm ñoù. OÂng cuõng ñaáu tranh quyeát lieät cho vieäc ñaøo taïo baùc syõ phuïc vuï ngöôøi baûn ñòa vôùi nhöõng moân hoïc vaø noäi dung thieát thöïc cho hoaøn caûnh Ñoâng Döông luùc baáy giôø. Neáu lieân heä vôùi quan nieäm Moät söùc khoûe (One Health), hay caûi caùch ñaøo taïo nhaân löïc y teá ngaøy nay thì chuùng ta thaáy raèng nhöõng gì oâng ñaõ laøm caùch ñaây hôn moät theá kæ veà baûn chaát chính laø nhöõng gì chuùng ta ñang muoán phaùt trieån trong thôøi ñaïi môùi. Ngay caû quan ñieåm coâng boá hay cheát (publish or perish) cuûa moâi tröôøng haøn laâm hieän ñaïi cuõng ñöôïc theå hieän raát roõ trong Yersin khi laøm vieäc taïi Paris vaø Nha Trang, mong muoán nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa mình ñöôïc chia seû vaø coâng boá treân caùc taïp chí nghieân cöùu lôùn ñeå thoâng tin cho giôùi haøn laâm vaø coäng ñoàng.
Laøm nhöõng vieäc cuï theå ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuï theå
Trong hoaøn caûnh khoù khaên veà phöông tieän vaø nguoàn löïc ñeå laøm nghieân cöùu vaø can thieäp, oâng ñaõ nghó ra caùc giaûi phaùp ñeå giaûi quyeát nhöõng vieäc naûy sinh töø nhu caàu thöïc teá. Trong hoaøn caûnh thieáu kinh phí ñeå phaùt trieån Vieän Pasteur Nha Trang, oâng ñaõ mua vaø xin ñaát ôû Suoái Daàu, sau ñoù ôû Hoøn Baø ñeå troàng cao su, thu hoaïch vaø xuaát khaåu ñeå coù theâm kinh phí phaùt trieån Vieän. Trong luùc khoâng coù ai laøm veà Thuù y thì oâng baét tay vaøo laøm tröôùc, sau ñoù tìm tuyeån ngöôøi chuyeân veà thuù y töø beân Phaùp sang sau. Trong
82 Taïp chí Y teá Coâng coäng, 6.2013, Soá 28 (28)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
khi khoâng coù ai theo doõi thôøi tieát bieån cho nhaân daân laøng chaøi thì oâng saém maùy ño thuûy trieàu vaø döï baùo thôøi tieát cho hoï vv… Nhö vaäy khoâng ngaàn ngaïi tìm toøi vaø tieán haønh nhöõng giaûi phaùp ñeå giaûi quyeát nhöõng nhu caàu thöïc teá laø moät trong nhöõng ñaëc tính laøm neân söï thaønh coâng cuûa Yersin.
Baûo toàn vaø söû duïng hình aûnh cuûa moät nhaân vaät lôùn
Nhöõng gì coøn laïi cuûa Yersin ôû Vieät Nam laø ngoâi moä khieâm toán ôû Suoái Daàu, moät baûo taøng nho nhoû naèm trong khuoân vieân Vieän Pasteur Nha Trang, moät ngoâi chuøa thôø oâng cuõng ôû Suoái Daàu maø ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ coi oâng nhö laø moät oâng thaùnh cuõng nhö nhöõng con ñöôøng mang teân Yersin ôû Haø Noäi, Nha Trang, Ñaø Laït vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ngoâi moä cuûa oâng, ngoâi moä cuûa moät ngöôøi nöôùc ngoaøi, ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû ôû Vieät Nam laø moät ñieàu ñaëc bieät vaø ñaây laø tröôøng hôïp ñaàu tieân vaø duy nhaát ñeán baây giôø. Tuy nhieân neáu nhìn nhöõng gì oâng ñoùng goùp cho Vieät Nam vaø nhaân loaïi cuõng nhö 50 naêm oâng soáng, laøm vieäc vaø naèm nghæ laïi ñaát naøy thì chuyeän coâng nhaän moä oâng laø di tích lòch söû caáp quoác
gia cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân. Nhöõng ngöôøi tích cöïc nhaát ñeå baûo toàn hình aûnh cuûa Yersin vaø ñöa oâng gaàn hôn ñeán vôùi coâng chuùng ôû Vieät Nam chính laø nhöõng ngöôøi yeâu quyù Yersin maø chuùng ta vaãn thöôøng nghe nghe ñeán caùi teân "Hoäi aùi moä Yersin tænh Khaùnh Hoøa" vôùi söï hoã trôï cuûa caùc maïnh thöôøng quaân laø caùc doanh nghieäp Vieät Nam. Tuy nhieân nhöõng thaønh vieân cuûa Hoäi aùi moä Yersin laø nhöõng ngöôøi tuoåi ñaõ cao vaø ñang lo laéng cho theá heä keá caän, ai seõ laø ngöôøi tieáp tuïc laøm vieäc naøy. Coù leõ caùc cô quan Nhaø nöôùc caàn ñaàu tö theâm vaøo caâu chuyeän baûo toàn vaø giöõ gìn hình aûnh BS. Yersin vaø duøng taám göông lao ñoäng khoâng meät moûi naøy cho theá heä treû sau naøy. Chaéc chaén seõ coù nhieàu lôïi ích veà xaõ hoäi, giaùo duïc veà hình aûnh cuûa Yersin, khoâng ngoaïi tröø lôïi ích veà kinh teá lieân quan ñeán du lòch vì Nha Trang laø ñieåm ñeán yeâu thích cuûa du khaùch trong nöôùc vaø quoác teá.
Trong leã kæ nieäm 150 naêm ngaøy sinh vaø 70 naêm ngaøy maát naêm nay, Ñaïi söù quaùn Thuïy Syõ taïi Haø Noäi vaø Laõnh söï quaùn Phaùp ñeàu coù maët caû ôû Nha Trang vaø Ñaø Laït. Thuïy Syõ cuõng ñang thöïc hieän moät boä phim veà Yersin. Caâu chuyeän Yersin laø ngöôøi mang quoác tòch nöôùc naøo chaéc seõ khoâng coøn quan troïng nöõa, oâng laø ngöôøi cuûa taát caû chuùng ta vì nhöõng coâng vieäc oâng ñaõ laøm thöïc söï ñaõ coù ích cho moïi ngöôøi. Vì oâng gaén boù vôùi Vieät Nam nhaát vaø oâng ñang ôû laïi vôùi chuùng ta thì Vieät Nam ta neân coá gaéng giöõ gìn vaø phaùt huy hình aûnh ñeïp ñoù, tröôùc heát laø cho mình, vaø cho taát caû moïi ngöôøi.
Haø Noäi 8.3.2013 vaø Addis Ababa 15.5.2013
Lôøi caûm ôn
Toâi xin traân troïng caùm ôn ngaøi ñaïi söù Andrej Motyl, GS. Leâ Vuõ Anh, nhaø vaên Patrick Deville, caùc GS. Nguyeãn Thò Theá Traâm, Phuøng Ñaéc Cam, Jakob Zinsstag vaø oâng Daniel Minssen veà nhöõng cuoäc trao ñoåi veà baùc syõ Alexandre Yersin. Trung taâm quoác gia veà naêng löïc nghieân cöùu Baéc-Nam (NCCR North- South), SwissTPH vaø ILRI hoã trôï coâng vieäc naøy.
Leã kæ nieäm 150 naêm ngaøy sinh (1863) vaø 70 naêm ngaøy maát (1/3/1943) cuûa Baùc syõ Alexandre Yersin taïi moä cuûa oâng ôû Suoái Daàu, tænh Khaùnh Hoøa
Taøi lieäu tham khaûo
Caùc phoùng söï veà baùc syõ Alexandre Yersin:
http://www.rts.ch/archives/radio/culture/destin-des- hommes/4464934-vie-de-yersin-7-28-05-1986.html Institut Pasteur Paris. Collection of letters of Dr. Yersin to
his family.
Nguyen Gia Nung (2012). Les petits histoires sur Yersin.
Maison d'eùdition du monde. 235 trang.
Patrick Deville (2012). Peste et Choleùra. Edition du Seuil, Paris. 226 trang.
