Khoa hgc - Cong nghe va Boi mdi sang tao I
PHAT TRIEN NGUON TAI NGUYEN CAY THUOC VA TRI THUC BAN DIA KHU VUC TAY NGUYEN
Bui Van Thanh, Nguygn The CUtfng, Nguyen Thj Van Anh, Nguygn Van Sinh v i e n Sinh t h a i va Tai nguyen sinh v|lt, V i 6 n H a n lam Khoa hoc va Cong nghe V i e t N a m
Thdng qua tliUc hien de tai: "Nghien ci^u xay dUng cd sci l<hoa hpc cho mo hinh quan ly tdng hop he sinh thai nui Nam Trudng Sdn nham bao ton va l(hai thac ben vdng", ma S6TN18/T07 (thuoc ChUdng trinh KH&CN lay Nguyen 2016-2020), da ghi nhan tai Tay Nguyen co 4782 ioai thuoc 1458 chi va 257 hp thUc vat trong cac nganh thUc vat bac cao c6 mach; trong do nganh Ngpc ian (IVIagnoiiophyta) la da dang nhat, vdi 4393 ioai (chiem 91,86% tdng so ioai). Detai cung ghi nhan dUdc 1713 ioai cay iam thuoc (chiem 35,82% tdng sd ioai thUc vat) cua 257 hp trong cac nganh thUc vat bac cao co mach, trong do nganh Ngpc ian c61582 ioai (chiem 92,35% tdng sd loai lam thudc); 167 loai cay thudc quy hiem, Uu tien bao ve, trong do c6 88 loai trong Sach Do Viet Nam (2007), 53 loai co ten trong Nghj djnh 06/2019/ND-CP.
Ket qua thdng ke bUdc dau ghi nhan khoang 450 bai thudc va 800-1000 loai cay thudc dUdc sijf dung trong cong ddng cac dan tpc tai khu vUc Tay Nguyen de cham soc sUc khoe. Mot sdloai cay thudc quy hiem, co gia trj cao c6 the dUa vao nhan trong v6i quy mo Idn nhU Sam ngpc linh. Dang sam (hay con gpi la Dang sam). Thong do, Giao cd lam, cac loai Binh vol, Hoang dang, Bi ky nam, Tram hUdng, Sam cau, Lan kim tuyen...
Da dang tDiTc vat va tai nguven cay Uiudc
Vdi nguon tai nguyen da dang va pliong phu, ket hdp v6i sQ da dang ve dan too, van hda, tri thQc truyen thdng..., khu viJc Tay Nguyen khong chl da dang v6 nguon tai nguyen cay thuoc ma con phong phu ve tri thQc, kinh nghiem sir dung cay thuoc cua cong ddng cac dan tdo. Qua dieu tra, nghien cQu va tong hdp cac tai lieu tai Tay Nguyen, chiing toi da ghi nhan dUdc 4782 loai thuoc 1458 chf va 257 hp thUc vat trong cac nganh thuc vat bac cao co mach (Psilotophyta - Khuyet la thong, Lycopodiophyta - Thong dat, Equisetopfiyta Co thap biit, Polypodiophyta
Bang 1 . SS'liTOng Ioai thi/c vat va cay thuoc tai cac t m h Tay N g u y e n . Nganh thiic vat
Nhom DiiOng xl'"' Nganh Hat tran Nganh Hat kin/Ngpc lan Tong s6 loai thifc vat So loai cay thu6c
Kom Turn 158 20 2472 2650 841
Gia L a i 155 18 1830 2003 783
Dak Nong 93 7 979 1079 725
Dak Lak 100 20 1551 1671 751
Lam Dong 317 25 2913 3 2 5 5 "
1247 C S T a y Nguyen 358 31 4393 4782 1713
": nhom DUOng xl bao gom cac nganh. Psilotophyta - Khuyet la thong, Lycopodiophyta - Th6ng da't, Equisetophyta - Co thap but va Polypodiophyta - Difong xi.
**: s6' lieu tiJ BSo cao quy hoach da dang sinh hoc tinh Lam D6ng la 3526 ioai.
DLTdng xi, Pinophyta - Thong va Magnoliophyta - Ngoc lan) {bang 1); trong do nganh Ngoc lan (Magnoliophyta) la da dang nhat, v6i 4393 loai (chiem 91,86% tong so loai).
Cac ket qua cung cho thay, Lam Dong la tmh co so loai thiJc
vat nhieu nhat (vdi 3255 loai) va Dac Nong la tinh co so loai it nhat, vdi 1079 loai.
Ket qua dieu tra, tong hdp va doi chieu vdi cac tai lieu da cong bo ve cay thuoc, da ghi nhan dUdc 1713 loai cay lam thuoc (chiem 35,82% tong so loai thi/c vat) cua
S6-4 n a m 2 0 2 0 8 b N G r i G H E V i & ^3111
45
I Khoa hgc - Cong nghe va Doi mdi sang tao
Bang 2. SLT phan bo cac bac taxon c3y thu5'c tai Tay Nguyen.
N g a n h thUc vat
Cau true h^ tht/c vat TSy Nguyen Sohg Sochi So loai
So toai lam thuoc
Nhom DUdng x l Nganh Hgt tran Nganh Hat kfn/Ngoc IE Tong
215 1328 4393 1582 257 1458 4782 1713
29.05 87,09 36,01 35,82
257 hp trong cac nganh thiJc vat bac cao co mach; trong dd nganh Ngpc lan (Magnoliophyta) co 1582 loai (chiem 92,35% tong so loai lam thuoc) (bang 2).
Cac loai cay thuoc thudng tap trung 6 cac hp thuc vat Idn, g6m: Cue (Asteraceae) - 90 loai;
Thau dau (Euphorbiaceae) - 82 ioai; Ca phe (Rubiaceae) - 81 loai; Dau (Fabaceae) - 80 loai;
True dad (Apocynaceae); Cam (Rutaceae); Bac ha (Lamiaceae);
Dau tam (Moraceae); Lan (Orchidaceae); Co roi ngUa (Verbenaceae). Day la cac hp co tu 30 loai trd Ien.
Cac chi cd nhieu loai lam thuoc nhat ia: Ficus (17 loai), Ardisia (12 loai), Dendrobium (12 loai), Dioscorea (12 loai), Solanum (11 loai), Smilax (11 loai); cac chi Polygonum, Euphorbia, Hedyotis, Allium, Rubus. Croton, Schefflera, Senna, Syzygium, Zanthoxylum (co tU 8 d^n 10 loai).
Cac ket qu^ dieu tra, khao sat thuc vat hpc da ghi nhan hdn 60 ioai mdi bo sung chd danh luc cay thuoc cua Tay Nguyen. Trong so do cd 1 loai dUdc ghi nhan trong Sach Do Viet Nam (2007) d mUc do rat nguy cap (CR), do la loai Smilax petelotii T. Koyama. Ket qua dieu tra cung ghi nhan cd 167 loai cay thuoc quy hiem, Uu tien bao ve, trong do cd 88 loai trong
Tri thuib ban aia trong ui$c siir dung cay thuoc cua dong bao ddn tAc thiSn so
Theo ket qua Tong di^u tra dan so va nha d nam 2009 thi khu VUc Tay Nguyen cd 54/54 dan tpc (32 dan tdc cd mat d ca 5 tinh Tay Nguyen). Mdi dan tdc cd net van hda, tap quan va vung cu tru v6n cd khac nhau, trong qua trinh phat triln lau dai, cac dan tpc da tiing budc hinh thanh, tich luy, chpn loc va hpc hdi cac tri thifc, kinh nghiem sCf dung tai nguyen thien nhi§n ndi chung va tai nguyen cay thuoc ndi rieng. Mdi viling, mien khac nhau CO dieu kien tU nhien khac nhau, dan den thanh phan thUc vat cung khac nhau. Doi vdi m5i dan too, thanh phan va so lupng loai cay thudc dupc sQ dung theo kinh nghiem truyen thcng, mot phan phu thudc vac su hieu biet cija cdng dong ve gia trj sQ dung, mat khac phu thudc vao sU co mat cija cay thudc trong khu vuc cU tru vao thdi gian hien tai.
Hien nay, dong bao cac dan tpc tren c& nUdc khong cdn song CO djnh tai cac vung cU tru v6n cd ma da cd sU di chuyen qua lai giOa cac vung, mien, dong thdi mang theo nhieu tri thUc den ndi sinh song mdi. TU cac kinh
Bang 3. So' loai thyc vat va cSy thu6'c tai mot s6' Vifdn quoc gia va Khu bao ton 6 Tay Nguyen va N a m Trung Bo.
Sach Do Viet Nam (2007), 53 Idai cd ten trong Nghi djnh 06/2019/
ND-CP. Mot so loai cd gia tn cao nhU: Sam ngpc linh. Dang sam, Thdng dd, Giao cd lam, cac loai Binh vdi, Hoang dang, Bi ky nam, Tram hUdng, Sam cau, Lan kim tuyen... Phan bo ve cay thuoc 6 cac tinh cung khdng dong deu.
Lam Dong la tinh da xac djnh duoc nhieu loai cay thuoc nhat, trong khi Dac Ndng ghi nhan dupc it nhat.
Su da dang thUc vat ndi chung va cay thuoc ndi rieng tap trung chu yeu d cac khu vUc cdn rUng, trong dd dac biet la cac VUdn quoc gia va Khu bao ton thien nhien. Ket qua thong ke cua mdt so' Vudn quoc gia va Khu bao ton trong khu vUc Tay Nguyen va Nam Trung Bd dupc the hien d bang 3.
_ _ _ ViiHn qu6c gia/
K h u b ^ o t 6 n
T^ng so
loai thifc v | t So lo^i cay thuoc 1
2 3 4 5 6 7 8 9
VQG B i D o u p - Niji Ba V Q G Cat Tien (Cat Loc) V Q G C h u Mom Ray VQG Chi^Yang Sinh VQG Kon Ka Kinh VQG Ta Dung KBT Kon C h u Rang KBT Nam Nung KBT Ngoc Linh (Kon Turn)
1945 772 1149 948 1022 1406 863 881 1091
425 715
357
WiuiiueHEVll
lam
So 4 n a m 2 0 2 0Khoa hgc - Cong nghe va Doi mdi sang tao I
C3y Thflng do - loai cay thuoc quy hiem co nhilu tac dung chSa benh.
nghiem da cd, ngudi dan tC/ng budc dieu chmh cho phu hdp vdi dieu kien mdi, tif dd nhieu tri thUc mdi dUdc hinh thanh.
K§'t qua dieu tra cua cac de tai giai doan 2011-2019 budc dau ghi nhan khoang 450 bai thudc va 800-1000 Idai cay thuoc dUdc SLf dung trcng cdng dong cac dan tdc tai khu vUc Tay Nguyen de cham sdc sUc khde. Mot so nhdm benh cd nhieu cay thuoc dupc sCf dung la: cac benh lien quan den he van ddng (cd, xUdng, khdp), tieu hda, ngoai da, cac benh cua phu nU... Day deu la cac benh hay gap doi vdi ngudi dan lac ddng ndng nghiep, dieu kien di lai, mdi trudng sinh sd'ng cdn nhieu khd khan.
Ket qua dieu tra cung cho thay, cac dan toe co sd IUdng dan cu Idn v§n dang la cac too ngUdi khai thac va sCr dung so lupng loai cay thudc Idn theo kinh nghiem truyen thong. Ngupc lai, cac dan tdc sCf dung sd IUdng loai
cay thuoc thap thudng la cac too ngudi cd dan so thap hoac cd vung cu tru hep. Cac cdng dong cu dan ban dia chi khai thac va SLf dung mot t^ le nhat djnh thanh phan cac loai cay thuoc thuc te cd d khu viic cutru.
De xuat mot so giai phan Ptiat trien cav tbuoc
Qua ket qua dieu tra, danh gia thuc trang nguon tai nguyen cay thudc cung nhu thUc trang khai thac, si!f dung cay thuoc tai khu vUc Tay Nguyen cho thay, ndi day co mUc dp da dang ve ngucn tai nguyen cay thudc cao, cd nhieu loai quy hiem, cd gia tri cao ve khoa hpc va kinh te. Tuy nhien, hien nay da sd cac loai cay thudc dUdc khai thac tU tU nhien, thieu sU quan ly, giam sat. Ben canh dd, sU suy giam da dang sinh hpc ndi chung cung chi'nh la tac nhan gay suy giam ngudn tai nguyen cay thudc. Khdng chi cd vay, sU mai mdt ve tri thu'c truyen thong cung cd tac dong tieu cue
den gia tri va nguon tai nguyen cay thudc. Do dd, can cd cac bien phap manh me, dong bp trong viec bao tdn, phat trien cac gia trj cua nguon tai nguyen cay thuoc tai khu vuc Tay Nguyen.
Trong khudn kho cua bai bao nay, chung tdi de xuat mdt so giai phap sau day nham phat trien nguon tai nguyen cay thud'c, gdp phan cham sdc sUc khoe cung nhu phat tnen kinh te - xa hdi khu vuc Tay Nguyen:
- Dieu tra, danh gia toan dien ve nguon tai nguyen cay thud'c tai khu vUc Tay Nguyen, bao gdm ca dieu tra da dang thanh phan loai, hien trang phan bd, trU lUdng;
hien trang khai thac, sCf dung;
danh gia nhu cau thj trudng trong va ngoai nUdc cd lien quan den dupc lieu tai Tay Nguydn; danh gia ve dieu kien va nang luc san xuat dupc lieu cilia cac to chUc va ca nhan tren dja ban.
- Quy hoach va xay dung cac khu viic trdng, che bien dUdc lieu dap Ung day diJ cac tieu chuan dupc lieu trcng nude va qudc te, tUng budc nang cao gia trj mang lai tu dupc lieu. LUa chon cac loai cay thud'c va mo hinh de phat trien nham dam bao hai hda giUa bao tdn nguon gen va phat trien kinh te - xa hdi. Mdt sd loai cay thud'c quy hiem, cd gia tri cao cd the dUa vao nhan trdng vdi quy md Idn nhu Sam ngoc linh, Dang sam, Thdng dd, Giao cd lam, cac loai Binh vdi, Hoang dang, Bi ky nam. Tram hUdng, Sam cau, Lan kim tuyen... hoac mdt sd loai cd nhu cau thj trUdng Idn nhu Nghe, Dinh lang, Diep ha chau, Che day, Actiso... Nang cao ham lupng khoa hpc, cdng nghe trong cac san pham dUdc lieu, han che viec budn ban, xuat khau dUdc lieu thd.
S6-4 nam 2020 g & N G NGHE Viet NaiTl
Sam N g o c Linh dUoc tr^ng di^di gdc cay c^ thu trong riJng Tay N g u y e n
- Nghien cQu di thUc va thuan hda ddi vdi mdt sd loai cay thudc quy hiem, cd phan bd tU nhien I hep, cd yeu cau khat khe ve mdi
; trudng sdng nhu Sam ngpc linh, Lan kim tuyen... TUng bUdc dUa
\- cac loai nay ra mdi trudng nhan I trong mdi, han ch^ cac tac dpng
tieu cue den vung phan bo tu nhien.
- Bao ton, phat trien tri thUc truyen thong gan lien vdi phat trien du lich: hien nay, du ljch tai khu vUc Tay Nguyen dang trong qua trinh phat trien manh, thu hut lUdng Idn du khach trong nUdc va qudc te. Mot trong cac yeu to thu hut du ljch tai day la su da dang, dpc dao ve van hda cua ddng bao cac dan too thieu so. Do vay, viec k^t hpp tot giUa bao ton da dang sinh hpc ndi chung, bao tdn cay thudc ndi rieng cung nhU bao tdn tri thCfc ban dia gan lien vdi cac hoat ddng du lich se lam tang thgm luc hut ddi vdi du khach.
Ben canh nhUng giai phap neu trgn, tU thuc te nghien cUu, Chung tdi cung kien nghj mdt sd npi dung can thuc hien trong thdi gian tdi nhu sau:
- Tiep tuc dieu tra, danh gia ve tiem nang phat trien dUdc lieu tai khu vuc nay.
Tri thLfc truyen thong ngay
cang bj mai mpt do tai nguyen thien nhien giam dan, ngudi gia mat di, treng khi ngUdi tre lai cd nhieu lUa chon mdi trong sinh ke. Do do, can nhanh chdng thu thap, lUu giO tri thUc truyen thdng ndi Chung va tri thUc trong sCf dung cay thudc ndi rieng.
- Hien nay da cd nhieu nghien cUu ve da dang sinh hpc cung nhu nghien cUu ve dUdc lieu tai khu vuc Tay Nguyen, tuy nhien cac nghien cUu cdn nhd 1^, ket qua dupc luu giO d nhieu ndi khac nhau, gay nen sU thieu hut thdng tin, chdng cheo ve ndi dung... Day la su lang phi rat Idn, do dd can xay dung mdt cd sd dO lieu hoan chinh ve dupc lieu cua khu vUc Tay Nguyen .^
TAI IIEU THAM KHAO
1. Ban cht dao Tdng dieu ira dan so va nha d trung uong (2010), Tong dieu tra dan s6 va nha d nam 2009: Ket qua toan bo, Nxb Thdng ke.
2 Lg Xuan Canh (2015a), Bao cao long ket de lai. DiSu tra, danh gia he sinh thai rung liliop va he smh thai ri/ng la rong thudng xanh 6 Tay Nguyen va de xuat giSi phap bao ton (ma so TN3/T07). ChUdng trinh K H & C N Irong diem cap nha nUdc KHCN-TN3/11-15.
3. L e X u a n C & n h (2015b), Bao cao tong ket de tai: Xay dung ho sO khu da tril sinh quyen the gidi Vudn quoc gia Bidoup - Nui Ba (tfnh Lam Dong), de tai nghien ciiu khoa hoc va phat tnen cong nghe, Vign Han lam Khoa hoc va Cong nghe Viet Nam.
4. Luu D a m Cu (2015), Bao cao tong ket dS tai- Nghien ci3u tri thiic ban dja trong sCtdung va bao ton tai nguyen smh vat phuc vu phat trien kmh te - xa hoi va bao ton bin sac dan tdc cua cgng dong cac dSn t^c thieu sddkhu vi/c TSy Nguyen (ma so TN3/
T13), Chu'flng trinh K H & C N trong d i l m c^p n h a n i ; e c KHCN-TN3/11-15
5. Nguyen Van Da (2015), Bao cao tong ket de tai: Dieu tra nghien ciiu cAc cSy thuoc dUdc Bii dung irong cac bai thuoc din toe tai Tay NguySn va cac bi6n phap bio ton (ma so TN3/T10), ChUdng Irinh KH&CN trong diem c^p nha niidc KHCN-TN3/11-15
6. N g u y i n P h i / a n g H ? n h (2015), Wgh/gfi ciyu nguon tai nguyin cay thuoc tai Vddn quoc gia ChU Yang Smh va de xuat cac bi$n phap bao ton. su' dung bin vQng. Lugn dn Tien sT, Vien Sinh thai va Tai nguyen sinh vat.
7 Trmh Ngpc Hiep, Tran Diic Binh. Sy Danh ThUcing, Bui Hong Quang (2019), "Da dang nguon tai nguyen cay thudc tai Khu bao ton thien nhi§n Kon C h u Rang, tinh Gia Lai", Tap chi Khoa hoc va Cdng nghe. Dai hoc Thai Nguyen. 194(1), tr.15-20.
8. 8 6 Nong nghigp va Phat trien nong thSn tinh Dak Lak (2013), Quy hoach bio ton va phat triin bSn vQng ri/ng dac dung tinh Dak Lik den nam 2030.
9 3 6 Tai nguygn va Moi trUcJng tinh Kon Tum (2016), Bao cao tdng hap ket qui nghien edu va trien khai nhiem vu Quy hoach bio ton da dang smh hoc tren dm ban tinh Kon Tum den nam 2020 va dinti hudng den nam 2030
10. Nguyen HiJu Toan Phan (2016), BiSu tra, sang lgc nguon tai nguyen ducc lieu thUc vat tinh Lam Dong theo dinh hUdng hoat tinh sinh hoc nham phat tnen cac loai duac lieu CO gia in cao (ma so TN3/T14).
11 Nguyen Tap va cs (2016), Cay thuoc Vudn quoc gia Chu Yang Sinh, tinh Dik Lak, Nxb Nong nghiep
12 Nguyen Thi TUdng V i , v a Van Minh, Nguygn Van Khanh (2010), "Tdng quan v^
da dang sinh hoc d thanh pho Da NSng va mot sd dinh hudng bdo l i . i •, rap chf Khoa hoc va Cong nghe, Dai n.'.:_ :•_ , ,,^g ^ ^ ^ ^ j ^ tr. 213-220.