6/1/2016 DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ HÁT SOỌNG CÔ DÂN TỘC SÁN DÌU TỈNH TUYÊN QUANG
data:text/html;charset=utf-8,%3Ctable%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20font-family%3A%20Tahoma%2C%20Helvetica%2C… 1/3
DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ HÁT SOỌNG CÔ DÂN TỘC SÁN DÌU TỈNH TUYÊN QUANG
Thứ 4, ngày 31 tháng 12 năm 2014 - 13:48
Soọng cô là cách phát âm của người Sán Dìu từ chữ Hán xướng ca, nghĩa là ca hát, là một thể loại dân ca trữ tình, một loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian phong phú, hấp dẫn của dân tộc Sán Dìu. Soọng cô ra đời từ rất sớm, được lưu truyền qua nhiều thế hệ, tồn tại cho đến ngày nay và trở thành một nét sinh hoạt văn hoá đặc sắc của người Sán Dìu ở Tuyên Quang.
Hát soọng cô dân tộc Sán Dìu, xã Ninh Lai, huyện Sơn Dương
Về nguồn gốc của Soọng cô, cho đến nay trong cộng đồng người Sán Dìu ở Tuyên Quang vẫn lưu truyền nhiều cách lý giải khác nhau. Tuy nhiên, đều thống nhất cho rằng: Soọng cô được hình thành từ rất sớm, tồn tại và phát triển cùng quá trình tồn tại và phát triển của dân tộc Sán Dìu. Người Sán Dìu bao đời này say mê hát Soọng cô, bởi nó được bắt nguồn từ cuộc sống bình dị, chất phác, nói lên tâm tư, tình cảm, ước vọng của người dân lao động.
Cũng như nhiều loại hình văn học nghệ thuật dân gian khác, quá trình trao truyền, kế thừa các làn điệu Soọng cô chủ yếu bằng hai hình thức: Truyền miệng và chữ viết. Trước đây, hầu hết các bài hát Soọng cô được lưu truyền bằng chữ viết và được ghi chép cẩn thận thành sách để truyền lại cho thế hệ sau.
Người học hát phải học theo sách, thuộc từng bài đối đáp đã được ghi chép bài bản để ứng đối sao cho phù hợp trong cuộc hát. Dần dần, cùng với các bài hát được ghi chép sẵn trong sách, người Sán Dìu đã ứng tác rất nhiều lời ca để có thể hát từ đêm này qua đêm khác mà không bị lặp lại (đúng như luật chơi). Sản phẩm ứng tác đó nếu được thừa nhận sẽ bổ sung thêm vào bộ phận truyền thống (bộ phận sẵn có). Chính vì vậy, các làn điệu Soọng cô ngày càng hoàn thiện về mặt nghệ thuật và sắc thái dân tộc, được hình tượng hóa, ngôn ngữ hóa và truyền bá rộng rãi.
Về hình thức biểu diễn, hát Soọng cô là lối hát dân gian hòa quyện vào từng nếp sống sinh hoạt của người Sán Dìu. Đó là hình thức sinh hoạt cộng đồng giữa hai bên: Chủ và khách, nam và nữ, giữa làng nọ với làng kia. Vì vậy, môi trường diễn xướng của Soọng cô tương đối phong phú với không gian diễn xướng khá tự do. Người hát có thể:
- Hát Soọng cô ngoài trời: Là những bài hát được thể hiê ̣n trong lúc thanh niên nam nữ của hai hay nhiều làng gặp gỡ nhau trong hội xuân, bên giếng làng, trên thác nước, bên bờ suối, trên nương chè… hát đối đáp với nhau, qua đó thể hiê ̣n tình cảm của mình qua những lời hát.
- Hát Soọng cô trong nhà: Là những bài hát giao duyên của các chàng trai, cô gái Sán Dìu khi đến thăm nhà, thăm làng của nhau.
- Hát trong đám cưới: Là những bài hát được thực hành trong đám cưới. Người Sán Dìu thể hiện sự vui mừng, phấn khởi trong ngày cưới bằng những khúc hát tâm tình, giàu nhạc điệu thay cho những câu đối thoại phổ thông giữa hai họ.
- Hát trong lao đô ̣ng sản xuất: Gồm những bài hát được thể hiện trong quá trình lao động sản xuất trên nương rẫy, dưới đồng ruộng, trên đồi chè…
Có thể nói, Soọng cô không chỉ đơn thuần là những lời ca tiếng hát dân giã, thắm đượm hồn người,
6/1/2016 DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ HÁT SOỌNG CÔ DÂN TỘC SÁN DÌU TỈNH TUYÊN QUANG
data:text/html;charset=utf-8,%3Ctable%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20font-family%3A%20Tahoma%2C%20Helvetica%2C… 2/3
hơn thế nữa, nó còn là một nét văn hóa riêng với không gian, thời gian diễn xướng riêng; những tục lệ riêng của người Sán Dìu.
Nội dung của Soọng cô rất phong phú, đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau trong đời sống xã hội của dân tộc Sán Dìu, như tình yêu đôi lứa; tình yêu thiên nhiên, quê hương xứ sở; đề cao lao động, phê phán cái xấu... Tùy từng hoàn cảnh cụ thể mà Soọng cô truyền tải những thông điệp văn hóa đến cho mọi người. Căn cứ vào kết quả điền dã tại địa phương, có thể tạm chia nội dung của Soọng cô thành ba dạng chính sau: Hát giao duyên, hát trong đám cưới, hát trong lao động sản xuất.
Ngôn ngữ trong các làn điệu Soọng cô bình dị, mộc mạc nhưng lại rất trang nhã, mềm mại, khéo léo và tinh tế. Phản ánh cuộc sống từ những chi tiết đời thường nhất mà không xuất hiện sự thô kệch, vụng về;
mọi cử chỉ, lời nói, giao tiếp đều toát lên vẻ lịch thiệp và đậm đà tình người. Cùng với những thay đổi trong tập quán sinh hoạt cũng như sự phát triển của đời sống xã hội, Soọng cô đã có những biến đổi nhất định để phù hợp với con người mới và thời đại mới. Soọng cô là hình thức sinh hoạt văn nghệ phổ biến của đồng bào Sán Dìu, ra đời từ rất sớm và gắn bó với sự hình thành, phát triển của cộng đồng người Sán Dìu. Vì vậy, mọi mặt trong đời sống xã hội của đồng bào Sán Dìu từ xa xưa cho đến nay đều được tái hiện một cách sinh động trong Soọng cô. Những câu hát phản ánh đầy đủ hiện thực cuộc sống và thế giới tâm hồn của người Sán Dìu hiện lên qua những rung cảm mãnh liệt, tinh tế đa dạng, độc đáo và sâu sắc, tô đậm thêm vẻ đẹp con người, bộc lộ chất nhân văn cao cả.
Soọng cô không chỉ là một sản phẩm nghệ thuật dân gian mà còn là tâm thức của dân gian về những hiện tượng lịch sử, xã hội nhất định. Soọng cô phản ánh lịch sử trực tiếp hoặc gián tiếp, ở những góc độ, những cung bậc khác nhau. Kí ức dân gian về các sự kiện, hiện tượng lịch sử trong Soọng cô thường không được ghi rõ về mốc thời gian, nhưng nó rất dễ nhớ bởi nó được diễn đạt bằng lời ca và bằng hình ảnh sinh động phản ánh rất chân thực cái nhìn của dân gian về các sự kiện, hiện tượng lịch sử mà nhân dân quan tâm.
Các làn điệu Soọng cô mang màu sắc trữ tình nhẹ nhàng, duyên dáng, có sức lôi cuốn mãnh liệt, gây xúc động lòng người. Chủ đề trong Soọng cô phong phú, nội dung ca ngợi tình yêu đôi lứa, tình yêu quê hương đất nước, đề cao lao động sản xuất, phê phán cái xấu... Thông qua các làn điệu Soọng cô, các thế hệ người Sán Dìu vừa truyền tải được nội dung cần thiết tới người nghe, vừa phát huy được vốn văn hóa truyền thống của dân tộc.
Người Sán Dìu hát Soọng cô bằng tâm hồn, bằng cảm xúc, biểu hiện những quan niệm đẹp đẽ, trong sáng, chất phác về mối quan hệ giữa người với người thông qua thái độ tôn trọng nghĩa tình và lòng thủy chung son sắt. Bởi vậy, Soọng cô có giá trị tích cực trong giáo dục con người hiểu biết cội nguồn dân tộc, quê hương, gìn giữ và phát huy những từ ngữ trong các làn điệu dân ca hàm chứa sâu sắc mối quan hệ trong gia đình, họ hàng, anh em, tình yêu đôi lứa, trong lao động sản xuất… để truyền dạy cho thế hệ sau.
Tạo nguồn cảm hứng sáng tạo cho các văn nghệ sĩ sáng tác phục vụ cuộc sống.
Như vậy, các giá trị tiêu biểu của Soọng cô là sự biểu hiện phong phú trong đời sống văn hóa cả về vật chất và tinh thần. Theo chiều dài phát triển của lịch sử dân tộc, các làn điệu Soọng cô đã sớm trở thành đặc trưng văn hóa phi vật thể của cộng đồng người Sán Dìu ở Tuyên Quang.
Tuy nhiên, hiện nay loại hình dân ca đặc sắc này đang bị mai một, ít được phát huy trong đời sống hiện đại. Trước đây, những câu hát Soọng cô được cất lên từ những không gian gắn liền với cảnh sinh hoạtđời thường, không khí lao động vui tươi, phấn khởi của nhân dân. Ngày nay, hát Soọng cô chỉ còn thấy trên sân khấu với những quang cảnh tự tạo mà thiếu hẳn sự sinh động mang đậm hồn cốt của Soọng ca.
Số người biết hát Soọng cô ở Tuyên Quang còn lại không nhiều, thế hệ trẻ phần lớn không biết hát Soọng cô và không mặn mà với nghệ thuật truyền thống của dân tộc. Người biết hát và thuộc các làn điệu Soọng cô chủ yếu tập trung ở người lớn tuổi. Tuy nhiên, họ lại không có khả năng dịch lời hát từ tiếng Hán sang tiếng Sán Dìu hoặc tiếng Việt để truyền dạy cho lớp trẻ.
Số lượng sách cổ ghi lại các bài hát Soọng cô bằng chữ Hán còn rất ít. Phần lớn các bài hát sưu tầm được đều do các nghệ nhân truyền miệng lại. Vì vậy, đa số các bài Soọng cô hiện nay không còn nguyên bản gốc mà chỉ là dị bản.
Trong những năm gần đây, một số nghệ nhân bước đầu có ý thức trong việc bảo lưu các làn điệu dân ca của dân tộc. Họ tự sưu tầm, ghi chép, dịch nghĩa các làn điệu Soọng cô và lưu giữ cẩn thận những cuốn sách cổ của dân tộc, coi đó là di sản văn hóa đặc trưng, độc đáo của dân tộc.
Nhận thức được vấn đề này, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã giao cho Bảo tàng tỉnh tiến hành kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể hát Soọng cô của dân tộc Sán Dìu để lập hồ sơ đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia và có các biện pháp bảo vệ khẩn cấp.
Trước nguy cơ hát Soọng cô của dân tộc Sán Dìu bị mai một, cần khẩn trương tiến hành các biện pháp sau:
- Làm tốt việc tuyên truyền, giới thiệu, phổ biến hát Soọng cô bằng nhiều hình thức như: Tổ chức hội thảo khoa học, biểu diễn văn nghệ quần chúng, tăng cường hoạt động của các thiết chế văn hóa cơ sở, sinh hoạt cộng đồng, tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng. Mục đích nhằm nâng cao nhận thức về giá trị của Soọng cô trong vốn văn hóa dân gian dân tộc Sán Dìu, đồng thời khơi dậy lòng tự hào, khuyến khích phong trào hát Soọng cô để đồng bào trân trọng gìn giữ và phát huy trong đời sống.
- Thành lập các câu lạc bộ hát Soọng cô, mời các nghệ nhân trực tiếp truyền dạy cho các thành viên trong câu lạc bộ. Hằng năm, tổ chức hội diễn hoặc liên hoan giữa các câu lạc bộ với nhau, chọn hạt nhân tham gia hội diễn hát dân ca toàn huyện, toàn tỉnh và toàn quốc. Qua đó, nhằm khơi dậy, nuôi dưỡng để
6/1/2016 DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ HÁT SOỌNG CÔ DÂN TỘC SÁN DÌU TỈNH TUYÊN QUANG
data:text/html;charset=utf-8,%3Ctable%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20font-family%3A%20Tahoma%2C%20Helvetica%2C… 3/3
Soọng cô sống mãi trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân Tuyên Quang nói chung và dân tộc Sán Dìu nói riêng.
- Cùng với việc bảo tồn hát Soọng cô trong đời sống hàng ngày (bảo tồn động) cần tiến hành phương pháp bảo tồn tĩnh. Đó là ghi âm, quay phim, ghi chép, chụp ảnh các hình thức diễn xướng, lời hát, lời kể của nghệ nhân để làm phim tư liệu, làm đĩa VCD về Soọng cô nhằm lưu giữ lâu dài phục vụ nhân dân.
Tăng cường nghiên cứu, sưu tầm đến tận các thôn bản, đồng thời tổ chức các buổi hội thảo chuyên đề về Soọng cô.
- Lựa chọn địa điểm, điều kiện thích hợp xây dựng “làng văn hóa dân tộc Sán Dìu” ở các xã có đông người dân tộc Sán Dìu sinh sống như các xã Ninh Lai, Thiện Kế, Sơn Nam của huyện Sơn Dương. Trong mỗi làng văn hóa cần duy trì phong trào văn nghệ quần chúng và đội văn nghệ quần chúng mạnh để duy trì, phát triển Soọng cô. Sử dụng các làn điệu Soọng cô vào các sáng tác mới, cải biên các làn điệu phù hợp với yêu cầu nhịp sống của thời đại nhưng vẫn giữ bản sắc dân tộc.
- Đào tạo, bồi dưỡng, tạo môi trường cho thế hệ trẻ người dân tộc Sán Dìu có điều kiện học hỏi, tiếp thu những tinh hoa văn hoá do cha ông để lại; giáo dục cho thanh thiếu niên có niềm đam mê và tin yêu văn hoá truyền thống, khơi dậy trong các em lòng say mê với các làn điệu dân ca quê hương mình, giáo dục tình yêu quê hương và lòng tự hào dân tộc.
Soọng cô là loại hình nghệ thuật dân gian đã đồng hành với bước phát triển của cộng đồng Sán Dìu qua nhiều chặng đường lịch sử, ở đó có từng cá thể người đã chủ động sáng tạo khi tiếp nhận sự trao truyền từ thế hệ trước. Thể loại dân ca này đã chia sẻ mọi vui, buồn, đồng thời hướng con người tới cái chân - thiện - mỹ và dần từ bỏ tính ác trong bản ngã của mình. Vì vậy, việc bảo tồn, phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể này là một việc làm rất cần thiết.
Thắng Trần
