§· TíI THêI CñA CHñ NGHÜA T¦ B¶N 3.0
Dani Rodrik(*). Coming Soon: Capitalism 3.0.
http://www.project-syndicate.org/commentary/rodrik28 Ng« ThÕ Phóc dÞch TrÇn H¶i H¹c hiÖu ®Ýnh
hñ nghÜa t− b¶n ®ang n»m ë ®iÓm thÊp nhÊt trong cuéc khñng ho¶ng nghiªm träng nhÊt cña nã sau nhiÒu thËp niªn. Sù kÕt hîp gi÷a suy tho¸i kinh tÕ s©u s¾c, suy gi¶m kinh tÕ toµn cÇu vµ quèc h÷u hãa c¸c m¶ng lín cña khu vùc tµi chÝnh trong c¸c hÖ thèng kinh tÕ lín cña thÕ giíi ®· ®¸nh m¹nh vµo thÕ c©n b»ng gi÷a thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc. Mäi ng−êi ®ang ®o¸n xem ®©u sÏ lµ
®iÓm vµng míi.
Nh÷ng ng−êi dù ®o¸n vÒ sù tµn lôi cña chñ nghÜa t− b¶n ®ang ph¶i lµm mét phÐp so s¸nh víi mét thùc tÕ lÞch sö quan träng: chñ nghÜa t− b¶n cã n¨ng lùc ®æi míi thùc sù lµ v« h¹n. Trªn thùc tÕ, tÝnh linh ho¹t cña nã – lµ nguyªn nh©n khiÕn nã ®· tõng ®èi phã ®−îc víi c¸c cuéc khñng ho¶ng ®Þnh kú trong suèt nhiÒu thÕ kû vµ ®· sèng l©u h¬n nhiÒu ng−êi phª ph¸n nã kÓ tõ Karl Marx cho ®Õn ngµy nay. VÊn ®Ò thùc ra kh«ng ph¶i ë chç liÖu chñ nghÜa t− b¶n cã thÓ tiÕp tôc tån t¹i kh«ng - mµ lµ:
liÖu c¸c n−íc hµng ®Çu thÕ giíi cã ®−a ra ®−îc ®−êng lèi l·nh ®¹o cÇn thiÕt ®Ó
®−a chñ nghÜa t− b¶n lªn nÊc thang ph¸t triÓn kÕ tiÕp cïng víi viÖc chóng ta tho¸t ra khái t×nh tr¹ng nghiªm träng hiÖn thêi hay kh«ng. ∗
Chñ nghÜa t− b¶n hiÖn vÉn lµ chÕ ®é kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc, nÕu nãi vÒ viÖc gi¶i phãng n¨ng lùc kinh tÕ tËp thÓ cña c¸c x· héi ng−êi. ChÝnh v× vËy mµ mäi x· héi thµnh ®¹t hiÖn vÉn lµ x· héi t−
b¶n chñ nghÜa hiÓu theo nghÜa réng cña ch÷ nµy: chóng ®Òu ®−îc tæ chøc xung quanh chÕ ®é së h÷u t− nh©n vµ cho phÐp c¸c thÞ tr−êng gi÷ vai trß quan träng trong viÖc ph©n phèi c¸c nguån
(∗) GS. kinh tÕ häc chÝnh trÞ (Häc viÖn Qu¶n lý nhµ n−íc mang tªn John F. Kennedy, §¹i häc Harvard). ¤ng lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−îc nhËn Gi¶i th−ëng Albert O. Hirschman cña Héi ®ång Nghiªn cøu khoa häc x· héi. C«ng tr×nh míi nhÊt cña «ng lµ cuèn “Mét nÒn kinh tÕ, nhiÒu ®¬n thuèc: toµn cÇu hãa, c¸c thiÕt chÕ vµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ” Bµi viÕt nµy ®−îc dÞch tõ b¶n tiÕng Nga, cã tham kh¶o, ®èi chiÕu vµ hiÖu ®Ýnh qua b¶n tiÕng Anh.
C
§· tíi thêi cña... 51 lùc vµ t¸i s¶n xuÊt vËt chÊt. Sù kh«n
khÐo lµ ë chç c¶ quyÒn së h÷u lÉn thÞ tr−êng ®Òu kh«ng thÓ vËn hµnh tù nã.
Chóng cÇn cã sù trî gióp cña c¸c thiÕt chÕ x· héi kh¸c.
Nh− vËy, c¸c quyÒn së h÷u vÉn dùa vµo tßa ¸n vµ sù b¾t buéc ph¶i tu©n thñ ph¸p luËt, cßn thÞ tr−êng th× phô thuéc vµo c¸c yÕu tè ®iÒu chØnh ®Ó ng¨n chÆn c¸c tr−êng hîp l¹m dông vµ kh¾c phôc c¸c trôc trÆc, bÊt æn cña thÞ tr−êng. ë cÊp chÝnh s¸ch, chñ nghÜa t− b¶n cÇn lµm sao ®Ó cã sù bæ sung vµ c¸c c¬ chÕ
®iÒu hµnh cña nã ph¶i cã kÕt qu¶ ë møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc.
Mét lÇn n÷a, cuéc khñng ho¶ng hiÖn nay ®ang cho thÊy, chñ nghÜa t− b¶n cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p b×nh æn, ch¼ng h¹n nh− sù can thiÖp cña ng©n hµng cho vay ë cÊp cuèi cïng vµ chÝnh s¸ch tµi chÝnh chèng chu kú (counter-cyclical fiscal policy). Nãi c¸ch kh¸c, b¶n th©n chñ nghÜa t− b¶n kh«ng thÓ tù nã x©y dùng, tù nã duy tr×, kh«ng thÓ tù ®iÒu chØnh hoÆc tù b×nh æn ®−îc.
LÞch sö cña chñ nghÜa t− b¶n lµ mét qu¸ tr×nh kh¶o cøu vµ suy ngÉm vÒ c¸c bµi häc ®ã. C¸i x· héi thÞ tr−êng ®−îc lý t−ëng hãa cña Adam Smith cÇn cã mét c¸i g× ®ã lín h¬n lµ “nhµ n−íc lµm nhiÖm vô g¸c ®ªm” (night-watchman state). TÊt c¶ nh÷ng g× cÇn ë chÝnh phñ
®Ó ®¶m b¶o sù ph©n c«ng lao ®éng – ®ã lµ cñng cè c¸c luËt së h÷u, duy tr× hßa b×nh vµ thu c¸c lo¹i thuÕ ®Ó chi tr¶ cho c¸c phóc lîi x· héi h÷u h¹n.
Vµo ®Çu thÕ kû XX, chñ nghÜa t−
b¶n ®−îc ®iÒu hµnh bëi quan niÖm thiÓn cËn cña c¸c ®Þnh chÕ x· héi cÇn cã ®Ó duy tr× nã. Trong thùc tiÔn, khu vùc ¶nh
h−ëng cña nhµ n−íc th−êng v−ît ra ngoµi khu«n khæ quan niÖm ®ã (ch¼ng h¹n nh−
tr−êng hîp ¸p dông chÕ ®é h−u trÝ cña Bismarck ë §øc n¨m 1889). Nh−ng c¸c chÝnh phñ vÉn tiÕp tôc xem c¸c vai trß kinh tÕ cña m×nh theo nghÜa hÑp.
§iÒu nµy ®· b¾t ®Çu thay ®æi cïng víi viÖc c¸c x· héi ngµy cµng d©n chñ h¬n, c«ng ®oµn vµ c¸c tæ chøc kh¸c ®·
®−îc huy ®éng ®Ó chèng l¹i c¸c tr−êng hîp vi ph¹m chñ nghÜa t− b¶n. ChÝnh s¸ch chèng ®éc quyÒn ®· ®−îc khëi x−íng ë Hoa Kú. Ých lîi cña mét chÝnh s¸ch tiÒn tÖ - tÝn dông vµ tµi chÝnh n¨ng næ ®· ®−îc c«ng nhËn réng r·i sau cuéc
§¹i suy tho¸i. Tû lÖ chi tiªu cho c¸c nhu cÇu x· héi trong thu nhËp quèc d©n t¨ng vät t¹i c¸c n−íc ph¸t triÓn tõ møc trung b×nh d−íi 10% vµo cuèi thÕ kû XIX lªn ®Õn trªn 20% vµo tr−íc ThÕ chiÕn thø II. Cßn sau ®ã, phÇn lín c¸c n−íc ®Òu ®· x©y dùng ®−îc c¸c nhµ n−íc phóc lîi c«ng céng, trong ®ã phóc lîi x· héi trung b×nh ®−îc t¨ng lªn tíi h¬n 40% thu nhËp quèc d©n.
M« h×nh “nÒn kinh tÕ hçn hîp” nµy lµ thµnh tùu chñ yÕu cña thÕ kû XX.
ThÕ c©n b»ng míi mµ nã ®· x¸c lËp ®−îc gi÷a nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng ®· chuÈn bÞ
®Êt cho mét thêi kú ch−a tõng cã tiÒn lÖ cña sù cè kÕt x· héi, æn ®Þnh vµ phån thÞnh trong c¸c nÒn kinh tÕ cña c¸c n−íc ph¸t triÓn ®· kÐo dµi ®−îc ®Õn tËn gi÷a nh÷ng n¨m 1970.
Tõ nh÷ng n¨m 1980 ®Õn nay, m«
h×nh nµy kÐm dÇn vµ ®Õn nay xem ra ®·
ph¸ s¶n. Nguyªn nh©n cã thÓ diÔn ®¹t b»ng mét tõ: toµn cÇu hãa.
NÒn kinh tÕ hçn hîp sau ThÕ chiÕn
®−îc x©y dùng lµ dµnh cho c¸c nhµ n−íc
Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2009 52
- d©n téc vµ ®· ph¸t huy t¸c dông ë cÊp nhµ n−íc - d©n téc, nã ®ßi hái ph¶i kiÒm chÕ nÒn kinh tÕ quèc tÕ. ThÓ chÕ Bretton Woods – GATT ®· kÐo theo h×nh thøc héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ë møc h¹n chÕ hiÓu theo nghÜa ¸p dông c¸c ph−¬ng tiÖn vµ hÖ thèng kiÓm so¸t l−u th«ng vèn quèc tÕ, lµ nh÷ng yÕu tè mµ Keynes vµ nh÷ng ng−êi cïng thêi víi «ng coi lµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Ó qu¶n lý kinh tÕ quèc d©n. Yªu cÇu ®Æt ra cho c¸c n−íc lµ chØ nªn ¸p dông tù do hãa th−¬ng m¹i h¹n chÕ, víi rÊt nhiÒu biÖt lÖ ®èi víi c¸c khu vùc nh¹y c¶m vÒ ph−¬ng diÖn x· héi (n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp dÖt may, dÞch vô). GATT dµnh quyÒn tù do ®Ó c¸c n−íc nµy t¹o ra phiªn b¶n cña chñ nghÜa t− b¶n nhµ n−íc - d©n téc cho riªng m×nh chõng nµo c¸c phiªn b¶n nµy vÉn tu©n theo mét sè quy t¾c quèc tÕ ®¬n gi¶n.
Cuéc khñng ho¶ng hiÖn nay cho thÊy chóng ta ®· bá xa m« h×nh nµy.
§iÒu ®Æc biÖt lµ toµn cÇu hãa tµi chÝnh
®· ph¸ vì nh÷ng quy t¾c cò. Khi chñ nghÜa t− b¶n kiÓu Trung Quèc gÆp chñ nghÜa t− b¶n kiÓu Mü - kiÓu chñ nghÜa t− b¶n cã Ýt c¬ chÕ b¶o vÖ, th× ®iÒu ®ã ®·
t¹o nªn chÊt g©y næ. Kh«ng cã c¬ chÕ b¶o vÖ nµo ®ñ søc ng¨n chÆn ®µ ph¸t triÓn cña sù b·o hßa bëi t×nh tr¹ng gi¶i thÓ c¸c doanh nghiÖp toµn cÇu, råi sau
®ã, - céng víi nh÷ng sai lÇm mµ Hoa Kú
®· ph¹m ph¶i khi ®iÒu chØnh - ®· t¹o ra sù bïng ph¸t vµ sôp ®æ cña thÞ tr−êng
®Þa èc. Lóc ®ã, ®· kh«ng cã c¬ chÕ kiÓm so¸t quèc tÕ nµo ng¨n chÆn cuéc khñng ho¶ng tõ trung t©m cña nã.
Bµi häc rót ra ®−îc ë ®©y kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa t− b¶n ®· chÕt, mµ lµ ë chç chóng ta cÇn suy ngÉm cho thÊu
®¸o vÒ nã cho thÕ kû míi, thÕ kû mµ c¸c lùc l−îng toµn cÇu hãa kinh tÕ sÏ m¹nh h¬n nhiÒu so víi tr−íc ®©y. Còng gièng nh− chñ nghÜa t− b¶n tèi thiÓu cña Adam Smith ®· ®−îc c¶i biÕn thµnh nÒn kinh tÕ hçn hîp cña Keynes, chóng ta cÇn suy nghÜ l¹i vÒ b−íc qu¸ ®é tõ phiªn b¶n nhµ n−íc - d©n téc cña nÒn kinh tÕ hçn hîp sang phiªn b¶n toµn cÇu cña nã.
§iÒu ®ã cã nghÜa lµ cÇn h×nh dung ra sù c©n b»ng hiÖu qu¶ h¬n gi÷a c¸c thÞ tr−êng vµ c¸c thiÕt chÕ duy tr× chóng ë cÊp toµn cÇu. §«i khi cÇn ph¶i më réng c¸c thiÕt chÕ v−ît ra ngoµi ph¹m vi cña nhµ n−íc - d©n téc vµ cñng cè sù qu¶n lý ®iÒu hµnh toµn cÇu. Nh−ng còng cã lóc, l¹i ph¶i ng¨n chÆn viÖc më réng c¸c thÞ tr−êng ra ngoµi tÇm cña c¸c thiÕt chÕ quèc gia. C¸ch tiÕp cËn ®óng
®¾n lµ ph©n biÖt c¸c nhãm quèc gia kh¸c nhau vµ xÐt theo c¸c lÜnh vùc vÊn
®Ò kh¸c nhau.
ViÖc thiÕt kÕ m« h×nh tiÕp theo cña chñ nghÜa t− b¶n sÏ ch¼ng ph¶i lµ viÖc dÔ dµng. Nh−ng trªn thùc tÕ, lÞch sö
®ang ®øng vÒ phÝa chóng ta: cøu tinh duy nhÊt cña chñ nghÜa t− b¶n lµ ë tÝnh chÊt cùc kú linh ho¹t cña nã.
