TỔ CHỨC GIỜ HỌC TÍCH HỢP TRONG DẠY HỌC

(1)

VJE Tạp chí Giáo dục, Số 472 (Kì 2 - 2/2020), tr 29-32

TỔ CHỨC GIỜ HỌC TÍCH HỢP TRONG DẠY HỌC Ở CÁC TRƯỜNG TIỂU HỌC

Phạm Thị Thảo - Trường Tiểu học Lê Văn Tám, thành phố Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên Mai Quốc Khánh - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội

Ngày nhận bài: 04/3/2018; ngày chỉnh sửa: 15/3/2018; ngày duyệt đăng: 19/4/2018.

Abstract: Basing on some related concepts, the article focuses on the meaning of organizing integrated lessons in teaching, theory about the process of organizing integrated lessons and the conditions to ensure its efficiency in teaching in primary schools.

Keywords: Self-study, primary school, integrate.

1. Mở đầu

Đứng trước những yêu cầu mới của xã hội nói chung và yêu cầu đổi mới GD-ĐT đáp ứng nhu cầu xã hội nói riêng, việc dạy học không chỉ truyền đạt kiến thức hay chuyển giao kiến thức mà chủ yếu là làm cho người học có khả năng đáp ứng hiệu quả các đòi hỏi cơ bản liên quan đến môn học và có khả năng vượt ra ngoài phạm vi môn học để chủ động thích ứng với cuộc sống lao động sau này. Quan điểm dạy học tích hợp (DHTH) tập trung ưu tiên phát triển các năng lực ở người học, giúp họ có khả năng giải quyết và đáp ứng sự biến đối nhanh chóng của xã hội hiện đại để đem lại thành công cao nhất trong cuộc sống. Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể do Bộ GD-ĐT ban hành năm 2017 đã xác định “Dạy học tích hợp (TH) là định hướng dạy học giúp học sinh (HS) phát triển hết khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kĩ năng... thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết có hiệu quả các vấn đề trong học tập và trong cuộc sống, được thực hiện ngay trong quá trình lĩnh hội tri thức và rèn luyện kĩ năng, phát triển được những năng lực cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề” [1].

Giáo dục tiểu học là “cấp học đầu tiên trong hệ thống giáo dục quốc phổ thông... Cấp tiểu học là một giai đoạn giáo dục có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, vì nó phải hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản để HS tiếp tục học lên cấp trung học”. Đổi mới giáo dục tiểu học nói chung và đổi mới dạy học ở tiểu học nói riêng đáp ứng yêu cầu xã hội là một yêu cầu tất yếu khách quan. Một trong những điểm đổi mới căn bản của chương trình giáo dục tiểu học hiện nay so với chương trình trước đây là đề cao quan điểm TH. “Dạy học theo quan điểm TH trong chương trình giáo dục phổ thông nói chung, chương trình tiểu học nói riêng không chỉ là một giải pháp để xử lí mâu thuẫn giữa khối lượng tri thức ngày càng lớn cần đưa vào chương trình với thời lượng học tập có hạn mà còn là một giải pháp để tăng cường ứng

dụng những điều học được vào cuộc sống, thực hiện chương trình phát triển năng lực người học” [2].

Thực tiễn dạy học ở các trường tiểu học trong những năm qua cho thấy, DHTH đã được triển khai thực hiện ở tất cả các trường tiểu học và đã đạt được những kết quả nhất định như phần lớn đội ngũ giáo viên (GV) đã có nhận thức đầy đủ và đúng đắn về DHTH, chất lượng dạy học từng bước được nâng cao. Tuy nhiên, việc tổ chức giờ học TH của một bộ phận không nhỏ GV các trường Tiểu học còn tồn tại những bất cập, điều đó dẫn đến kết quả DHTH tuy đã được cải thiện nhưng chưa thực sự đáp ứng tốt nhu cầu của người học nói riêng, yêu cầu phát triển DHTH và yêu cầu của xã hội nói chung. Chính vì vậy, việc nghiên cứu, hoàn thiện hệ thống lí luận về tổ chức giờ học TH nhằm nâng cao hiệu quả tổ chức giờ học TH trong dạy học ở các trường tiểu học, từng bước đáp ứng tốt yêu cầu đổi mới, nâng cao chất lượng DH của các nhà trường là vấn đề có ý nghĩa cấp thiết.

2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Một số khái niệm cơ bản 2.1.1. Tích hợp

“TH” là một khái niệm rộng, không chỉ dùng trong lĩnh vực lí luận dạy học. TH (tiếng Anh: Integration) có nguồn gốc từ tiếng La tinh: Integration, với nghĩa là xác lập cái chung, cái toàn thể, cái thống nhất trên cơ sở những bộ phận riêng lẻ.

Theo Từ điển Giáo dục học: “TH là hành động liên kết các đối tượng nghiên cứu, giảng dạy, học tập của cùng một lĩnh vực hoặc vài lĩnh vực khác nhau trong cùng một kế hoạch dạy học” [3; tr 383].

“TH” được sử dụng trong nhiều lĩnh vực. Trong lĩnh vực khoa học giáo dục, khái niệm ‘TH” xuất hiện từ thời kì Khai sáng, dùng để chỉ một quan niệm giáo dục toàn diện con người, chống lại hiện tượng làm cho con người phát triển thiếu hài hòa, cân đối. TH còn có nghĩa là thành lập một loại hình nhà trường mới, bao gồm các thuộc tính trội của các loại hình nhà trường vốn có.

(2)

30 Trong dạy học các bộ môn, “TH” được hiểu là sự kết hợp, tổ hợp các nội dung từ các môn học, lĩnh vực học tập khác nhau (theo cách hiểu truyền thống từ trước tới nay) thành một “môn học” mới hoặc lồng ghép các nội dung cần thiết vào những nội dung vốn có của môn học, ví dụ: lồng ghép nội dung giáo dục dân số, giáo dục môi trường, giáo dục an toàn giao thông trong các môn học Đạo đức, Tiếng Việt hay Tự nhiên và Xã hội…, xây dựng môn học TH từ các môn học truyền thống.

TH là một trong những quan điểm giáo dục đã trở thành xu thế trong việc xác định nội dung dạy học trong nhà trường phổ thông và trong xây dựng chương trình môn học ở nhiều nước trên thế giới. Quan điểm TH được xây dựng trên cơ sở những quan niệm tích cực về quá trình học tập và quá trình dạy học.

Trong thời gian gần đây, khi bàn luận thế nào là về khoa học TH hay sư phạm TH, nhiều nhà khoa học giáo dục, đặc biệt là các GV thường tập trung vào cụm từ

“TH”. Đối với nhiều GV, đây là khái niệm hoàn toàn mới và thật sự gặp nhiều khó khăn trong việc truyền đạt kiến thức đến cho HS.

Ở đây cần phân biệt rõ giữa một bên là xu hướng TH các khoa học trong tiến trình phát triển với một bên là xu hướng TH các môn học trong quá trình tổ chức hoạt dạy học. Chúng khác nhau về cả nguyên nhân và nội dung.

Xu hướng TH các khoa học khi nghiên cứu đối tượng đều tuân theo quy luật nhận thức từ: Tổng quát - Phân tích - Tổng hợp. Như vậy, thực chất đây là quá trình nhận thức về toàn thể đến bộ phận theo nhiều tầng bậc xoáy ốc. Ngày nay, khoa học tiếp tục phát triển, có sự phân hóa sâu, và song song với nó là TH xuyên môn, liên môn.

Đặc biệt, do hình thái khoa học ở thế kỉ XX và đầu thế kỉ XXI đã chuyển từ phân tích - cấu trúc lên tổng thể - hệ thống làm xuất hiện các gian ngành, liên ngành với tốc độ phát triển ngày càng nhanh. Trong khi đó, dạy học phản ánh sự phát triển của khoa học, và vì thời gian học tập trong nhà trường không thể kéo dài nhiều nên xuất hiện xu hướng phải dạy từ các môn học riêng sang dạy TH các khoa học, và các môn học [4].

2.1.2. Dạy học tích hợp

Dạy học TH là một quan niệm dạy học nhằm hình thành ở HS những năng lực giải quyết hiệu quả các tình huống thực tiễn dựa trên sự huy động nội dung, kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Điều đó cũng có nghĩa là đảm bảo để mỗi HS biết cách vận dụng kiến thức học được trong nhà trường vào các hoàn cảnh mới lạ, khó khăn, bất ngờ, qua đó trở thành một người công dân có trách nhiệm, một người lao động có năng lực. Dạy học TH đòi hỏi việc học tập trong nhà trường phải được gắn với các tình huống của cuộc sống mà sau này HS có thể đối mặt, và vì thế nó trở nên có ý nghĩa đối với các em. Với

cách hiểu như vậy, dạy học TH phải được thể hiện ở cả nội dung chương trình, phương pháp dạy học, phương pháp kiểm tra, đánh giá, hình thức tổ chức dạy học.

Như vậy, thực hiện dạy học TH sẽ phát huy tối đa sự trưởng thành và phát triển cá nhân mỗi HS, giúp các em thành công trong vai trò của người học, người công dân, người lao động tương lai.

Dạy học TH là định hướng về nội dung và phương pháp dạy học, trong đó giáo viên tổ chức, hướng dẫn để HS biết huy động tổng hợp kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập, thông qua đó hình thành những kiến thức, kĩ năng mới, phát triển được những năng lực cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề trong học tập và trong thực tiễn cuộc sống.

Dạy học TH có tầm quan trọng to lớn đối với chất lượng dạy học ở các trường tiểu học, cụ thể:

1) Do mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và xã hội đều ít nhiều có mối liên hệ với nhau. Nhiều sự vật, hiện tượng có những điểm tương đồng và cùng một nguồn cội… Để nhận biết và giải quyết các sự vật, hiện tượng ấy, cần huy động tổng hợp các kiến thức và kĩ năng từ nhiều lĩnh vực khác nhau. Không phải ngẫu nhiên mà hiện nay đang ngày càng xuất hiện các môn khoa học

“liên ngành”.

2) Trong quá trình phát triển của khoa học và giáo dục, nhiều kiến thức, kĩ năng chưa hoặc chưa cần thiết trở thành một môn học trong nhà trường, nhưng lại rất cần trang bị cho HS để họ có thể đối mặt với những thách thức của cuộc sống. Do đó, cần TH giáo dục các kiến thức và kĩ năng đó thông qua các môn học.

3) Do TH mà các kiến thức gần nhau, liên quan với nhau sẽ được nhập vào cùng một môn học nên số đầu môn học sẽ giảm bớt, tránh được sự trùng lặp không cần thiết về nội dung giữa các môn học nhằm giảm tải cho HS.

4) Khi giáo viên kết hợp tốt phương pháp dạy học TH, sử dụng các hiện tượng trong thực tiễn cuộc sống thì ngoài việc giúp HS chủ động, tích cực say mê học tập còn lồng ghép được các nội dung khác nhau như: bảo vệ môi trường, chăm sóc và bảo vệ sức khỏe con người thông qua các kiến thức thực tiễn đó. Từ đó, GD-ĐT thế hệ trẻ phát triển toàn diện về mọi mặt.

Dạy học TH có những đặc điểm sau: 1) Lấy người học làm trung tâm; 2) Định hướng đầu ra; 3) Dạy và học các năng lực thực hiện.

Dạy học TH ở các trường tiểu học được thực hiện với nhiều hình thức TH, trong đó có thể kể đến các hình thức TH cơ bản là:

(3)

31 - TH trong nội bộ môn học: Với TH trong nội bộ môn học, các môn, các phần được học riêng. TH được thực hiện thông qua việc loại bỏ những nội dung trùng lặp và khai thác sự hỗ trợ giữa các phần trong môn học. Môn học TH sẽ là tổng hợp trong một đơn vị học, thậm chí trong một tiết học hay một bài tập nhiều mảng kiến thức, kĩ năng liên quan đến nhau nhằm tăng cường hiệu quả giáo dục và tiết kiệm thời gian cho HS. Có thể TH theo chiều ngang hoặc theo chiều dọc: + TH theo chiều ngang là TH các mảng kiến thức, kĩ năng trong môn học theo nguyên tắc đồng quy tích cực các mảng kiến thức và kĩ năng thuộc môn nay với kiến thức, kĩ năng thuộc môn khác; + TH theo chiều dọc là TH một đơn vị kiến thức, kĩ năng mới với những kiến thức, kĩ năng trước đó theo nguyên tắc đồng tâm, cụ thể là kiến thức, kĩ năng của lớp trên bao hàm kiến thức, kĩ năng của lớp dưới.

- TH đa môn: TH đa môn tập trung trước hết vào các môn học. Trong TH đa môn, một đề tài có thể nghiên cứu theo nhiều môn học khác nhau, các môn liên quan với nhau có chung một định hướng về nội dung và phương pháp dạy học nhưng mỗi môn có một chương trình riêng.

TH đa môn được thực hiện theo cách thức tổ chức các

“chuẩn” của nhiều môn học xoay quanh một chủ đề, tạo điều kiện cho người học vận dụng tổng hợp những kiến thức của các môn học có liên quan (chẳng hạn: tích hợp Lịch sử với Địa lí ở tiểu học).

- TH liên môn: TH liên môn là phương án trong đó nhiều môn học liên quan được liên kết tạo thành một môn học mới với hệ thống những chủ đề nhất định xuyên suốt qua các lớp.

- TH xuyên môn: Trong TH xuyên môn, GV tổ chức chương trình học tập xoay quanh các vấn đề quan tâm của HS. Với TH xuyên môn, HS có thể học và hình thành kiến thức, kĩ năng ở nhiều thời điểm và thời gian khác nhau, theo sự lựa chọn của người dạy hoặc người học.

Qua TH xuyên môn, HS phát triển các kĩ năng sống khi họ áp dụng các kĩ năng môn học và liên môn vào các tình huống trong thực tiễn cuộc sống.

2.2. Quy trình tổ chức giờ học tích hợp trong dạy học ở các trường tiểu học

Tổ chức giờ học TH trong dạy học ở các trường tiểu học được thực hiện theo quy trình gồm các giai đoạn và những bước cụ thể như sau:

Giai đoạn 1: Chuẩn bị

Bước 1. Nghiên cứu nội dung, chương trình dạy học, xác định chủ đề bài dạy.

Bước 2. Thiết kế kế hoạch giờ học TH theo chủ đề bài dạy đã xác định.

Giai đoạn 2: Thực hiện tổ chức giờ học TH ở trên lớp

Bước 3: Thực hiện hoạt động vào bài và nêu chủ đề của giờ học.

Bước 4: Thông báo mục tiêu của giờ học.

Bước 5: Tổ chức hoạt động phối hợp giữa giáo viên và HS nhằm cung cấp những nội dung kiến thức mới cho HS.

Bước 6: Tổ chức hoạt động phối hợp giữa giáo viên và HS nhằm giúp HS chuyển hóa hệ thống kiến thức vào các hoạt động thực hành, qua đó hình thành hệ thống kĩ năng, kĩ xảo cho HS.

Giai đoạn 3: Kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học Bước 7: Giao chủ đề, nội dung kiểm tra cho HS.

Bước 8: Phân tích những thông tin thu được từ kiểm tra, trên cơ sở đó đánh giá kết quả học tập của HS.

Bước 9: Phân tích kết quả tổ chức giờ học TH trong dạy học, xác định những kết quả đã đạt được và những vấn đề còn tồn tại, trên cơ sở đó nghiên cứu, áp dụng các biện pháp tăng cường kết quả hoạt động dạy của giáo viên.

Các giai đoạn và các bước cụ thể của quy trình tổ chức giờ học TH trong dạy học ở các trường tiểu học có mối quan hệ chặt chẽ và bổ sung cho nhau, giúp cho người giáo viên tổ chức dạy học TH đạt được chất lượng và hiệu quả.

Ví dụ về việc tổ chức giờ học TH với bài “EM YÊU QUÊ HƯƠNG” trong môn Đạo đức:

Bài 9. EM YÊU QUÊ HƯƠNG (tiết 1)

I. Mục tiêu: Học xong bài này, HS cần đạt được:

- Về kiến thức: HS hiểu được những thông tin tri thức cơ bản về truyền thống văn hóa, truyền thống cách mạng, về danh lam thắng cảnh, con người của quê hương, xác định được giá trị (yêu quê hương).

- Về kĩ năng: HS có khả năng trình bày những hiểu biết của bản thân về quê hương mình; thể hiện tình yêu quê hương bằng những hành vi, việc làm phù hợp với khả năng của mình; có khả năng phê phán đánh giá những quan điểm, hành vi, việc làm không phù hợp với quê hương.

- Về thái độ: HS thêm yêu quý, tôn trọng quê hương, trân trọng những truyền thống tốt đẹp của quê hương.

Đồng tình với những việc làm góp phần vào việc xây dựng và bảo vệ quê hương.

II. Đồ dùng dạy học

- Máy tính, máy chiếu, màn chiếu.

- Giấy, bút màu.

- Các bài thơ, bài hát,... nói về tình yêu quê hương.

III. Các hoạt động dạy học

* Khởi động (2’) TH kiến thức môn âm nhạc

(4)

32 - Cả lớp hát bài: Em yêu quê hương

Hoạt động 1 : Tìm hiểu truyện “ Cây đa làng em”

(10-12’)

(Kĩ thuật XYZ) (TH kiến thức môn kể chuyện) Mục tiêu: HS biết được một biểu hiện cụ thể của tình yêu quê hương.

Cách tiến hành

- GV kể truyện “Cây đa quê hương”: Kết hợp hình ảnh trên màn hình.

- HS kể lại truyện “Cây đa làng em” trong sách giáo khoa.

- HS thảo luận nhóm theo các câu hỏi trong sách giáo khoa.

- Đại diện các nhóm trình bày, cả lớp trao đổi, bổ sung.

- GV nhận xét, kết luận.

Kết luận: Bạn Hà đã góp tiền để chữa cho cây đa khỏi bệnh. Việc làm đó thể hiện tình yêu quê hương của bạn Hà.

Hoạt động 2 : Làm bài tập 1, sách giáo khoa (10-12’) (Kĩ thuật tổ chức hoạt động nhóm)

Mục tiêu : HS nêu được những việc cần làm để thể hiện tình yêu quê hương.

Cách tiến hành

- GV yêu cầu từng cặp HS thảo luận để làm bài tập 1.

- Đại diện 1 số nhóm trình bày, các nhóm khác nhận xét, bổ sung ý kiến.

Kết luận: Trường hợp a, b, c, d, e thể hiện tình yêu quê hương.

- GV yêu cầu HS đọc phần ghi nhớ trong SGK.

Hoạt động 3 : Liên hệ thực tế (10-12’) (Trò chơi Phóng viên)

Mục tiêu : HS kể được những việc các em đã làm để thể hiện tình yêu quê hương của mình.

Cách tiến hành:

Trò chơi: Phóng viên: 1 bạn đóng vai làm phóng viên, phỏng vấn các bạn trong lớp theo nội dung sau:

- Quê bạn ở đâu ? Bạn biết những gì về quê hương mình ?

- Bạn đã làm được những việc gì để thể hiện tình yêu quê hương ?

- Một số HS trình bày trước lớp; các em khác có thể nêu câu hỏi về những vấn đề mà mình quan tâm.

- GV kết luận và khen một số HS đã biết thể hiện tình yêu quê hương bằng những việc làm cụ thể.

Hoạt động tiếp nối (2-4’): (TH kiến thức môn Âm nhạc, Mĩ thuật)

- Mỗi HS vẽ một bức tranh nói về việc làm mà em mong muốn thực hiện cho quê hương hoặc sưu tầm tranh, ảnh về quê hương mình.

- Các nhóm HS chuẩn bị các bài thơ bài hát,... nói về tình yêu quê hương.

2.3. Các điều kiện đảm bảo hiệu quả tổ chức giờ học tích hợp trong dạy học ở các trường tiểu học

Để đảm bảo quá trình tổ chức giờ học TH trong dạy học ở các trường tiểu học được thực hiện một cách thuận lợi và mang lại hiệu quả, cần có các điều kiện cơ bản sau:

1) Chương trình dạy học ở tiểu học phải được hoàn thiện theo hướng TH nhằm phát triển năng lực của HS; 2) Kế hoạch dạy học phải được thiết kế đảm bảo những yêu cầu cần thiết về tính thực tiễn, tính khoa học, tính giáo dục...;

3) Tính tích cực của giáo viên; 4) Tính tự giác, tính cực, chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình dạy học;

5) Phương pháp dạy học được sử dụng có sự kết hợp giữa phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp dạy học hiện đại; 6) Cơ sở vật chất, phương tiện dạy học phục vụ cho quá trình tổ chức giờ học TH cần phải được đảm bảo cả về số lượng và chất lượng.

3. Kết luận

Quan điểm dạy học TH được xem là định hướng cho quá trình dạy học ở các nhà trường nói chung và quá trình dạy học ở các trường tiểu học ở nước ta trong giai đoạn hiện nay và những năm tiếp theo. Chính vì vậy, những kết quả nghiên cứu nêu trên sẽ có những đóng góp tích cực cho quá trình hoàn thiện thêm hệ thống lí luận về tổ chức giờ dạy TH trong dạy học ở các trường tiểu học, qua đó góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học và giáo dục cho HS của các nhà trường.

Tài liệu tham khảo

[1] Bộ GD-ĐT (2017). Chương trình giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể.

[2] Trần Thị Hiền Lương (2015). Module Tích hợp 12.

Lập kế hoạch dạy học tiểu học các nội dung giáo dục ở tiểu học. NXB Giáo dục - NXB Đại học Sư phạm.

[3] Bùi Hiền (chủ biên, 2001). Từ điển Giáo dục học.

NXB Từ điển Bách khoa.

[4] Phan Trọng Ngọ (2005). Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường. NXB Giáo dục.

[5] Hồ Ngọc Đại (2010). Giáo dục tiểu học đầu thế kỉ XXI. NXB Giáo dục Việt Nam.

[6] Bùi Văn Huệ (chủ biên, 1997). Giáo trình Tâm lí học tiểu học. NXB Đại học Sư phạm.

[7] Trần Thị Thanh Thủy (chủ biên, 2016). Dạy học tiểu học phát triển năng lực học sinh. NXB Đại học Sư phạm.