1. Lõch sûã hònh thaânh vaâ quaá trònh phaát triïín (Nguyïîn Hûäu Viïm)
Thuêåt ngûä Trùæc lûúång thû muåc (Bibliometrics) xuêët hiïån lêìn àêìu tiïn trïn
“Taåp chñ Tû liïåu” (Journal of Documentation) söë thaáng 12 nùm 1969, trong baâi baáo cuãa Alan Pritchard, vúái nhan àïì: “Thû muåc thöëng kï hay Trùæc lûúång thû muåc?” (Statistical Bibliography or Bibliometrics?”. Pritchard cho rùçng, thuêåt ngûä Thû muåc thöëng kï phaãi àûúåc thay bùçng möåt thuêåt ngûä chñnh xaác hún, phaãn aánh àuáng hún nöåi dung. Öng viïët: “Thuêåt ngûä Statistical Bibliography khöng roä nghôa, coá thïí laâm ngûúâi ta dïî lêîn vúái chñnh baãn thên Thöëng kï hoåc hoùåc Thû muåc vïì thöëng kï hoåc”. Öng àûa ra möåt thuêåt ngûä múái laâ Bibliometrics (Trùæc lûúång thû muåc), coá nghôa laâ aáp duång toaán hoåc vaâ caác phûúng phaáp thöëng kï àöëi vúái saách vaâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng khaác.
Tûâ àoá, thuêåt ngûä múái do Alan Pritchard nïu ra àaä àûúåc giúái chuyïn mön chêëp nhêån.
Àöi khi ngûúâi ta cuäng sûã duång thuêåt ngûä Statistical Analysis (Phên tñch thöëng kï) nhû möåt thuêåt ngûä tûúng àûúng.
Cuäng vaâo nùm 1969, caác nhaâ khoa hoåc Liïn Xö àûa ra thuêåt ngûä Scientometrics (Trùæc lûúång khoa hoåc), vúái quan niïåm gêìn nhû quan niïåm cuãa A. Pritchard. Nùm 1988, caác nhaâ khoa hoåc Viïån Thöng tin KHKT toaân Liïn bang (VINITI), Liïn Xö àûa ra thuêåt ngûä Informetrics (Trùæc lûúång thöng
ngûúâi ta coi lõch sûã Trùæc lûúång thû muåc àûúåc bùæt àêìu tûâ khi kïët húåp thû muåc hoåc vaâ thöëng kï hoåc thaânh Statistical Bibliography, vaâo khoaãng nhûäng nùm 20 thïë kyã XX.
Thuêåt ngûä Trùæc lûúång thû muåc sau khi àûúåc chêëp nhêån (trong khoaãng 40 nùm qua) àaä coá bûúác phaát triïín múái, tûâ möåt phûúng phaáp nghiïn cûáu àõnh tñnh trúã thaânh möåt lônh vûåc àûúåc caác nhaâ chuyïn mön Bibliometrician (Nhaâ nghiïn cûáu Trùæc lûúång thû muåc) àaâo sêu nghiïn cûáu.
Trùæc lûúång thû muåc khai thaác phên tñch söë lûúång vaâ thöëng kï àöëi vúái caác yïëu töë miïu taã chñnh trong thû muåc hoåc trong möåt lônh vûåc nhêët àõnh. Caác baãn thû muåc vaâ CSDL thû muåc cuãa caác cú quan khoa hoåc àïìu coá thïí laâ àöëi tûúång khaão saát, nghiïn cûáu phên tñch thöëng kï. Caác nhaâ nghiïn cûáu coá thïí sûã duång Trùæc lûúång thû muåc àïí àaánh giaá vaâ xaác àõnh mûác àöå aãnh hûúãng cuãa möåt taác giaã hoùåc mö taã möëi quan hïå qua laåi giûäa hai hoùåc nhiïìu taác giaã, hoùåc taác phêím. Thöng thûúâng trong nghiïn cûáu Trùæc lûúång thû muåc, ngûúâi ta hay sûã duång caác CSDL Social Science Citation Index (SSCI- Chó dêîn trñch dêîn khoa hoåc xaä höåi), Science Citation Index (SCI- Chó dêîn trñch dêîn khoa hoåc) hoùåc Arts and Humanities Citation Index (AHCI- Chó dêîn trñch dêîn nghïå thuêåt vaâ khoa hoåc nhên vùn), do Viïån Thöng tin Khoa hoåc Philadelphia, Hoa Kyâ (Institute for Scientific Information-ISI) xêy dûång.
Gêìn àêy phûúng phaáp thöëng kï àûúåc vêån
NHÛÄNG THÖNG TIN CÚ BAÃN VÏÌ TRÙÆC LÛÚÅNG THÛ MUÅC
Webometrics hoùåc Cybemetrics (trùæc lûúång maång).
Trong möåt cöng trònh cuãa Wolfgang Glanzl xuêët baãn nùm 2003 [2], Trùæc lûúång thû muåc àûúåc xaác àõnh göìm ba húåp phêìn:
- Trùæc lûúång thû muåc cuãa caác nhaâ trùæc lûúång thû muåc (phûúng phaáp luêån). Àêy laâ khu vûåc nghiïn cûáu trùæc lûúång thû muåc cú baãn. Nghiïn cûáu phûúng phaáp luêån trong trùæc lûúång thû muåc àûúåc thûåc hiïån chuã yïëu úã khu vûåc naây.
- Trùæc lûúång thû muåc cuãa caác lônh vûåc khoa hoåc (thöng tin khoa hoåc). Caác nhaâ nghiïn cûáu trùæc lûúång thû muåc trong caác lônh vûåc khoa hoåc cuå thïí göìm nhiïìu nhoám
rêët àa daång liïn quan chùåt cheä vúái chuyïn ngaânh cuãa hoå. Khu vûåc naây àûúåc xem laâ phêìn múã röång cuãa thöng tin khoa hoåc bùçng caác phûúng phaáp trùæc lûúång.
- Trùæc lûúång thû muåc cuãa chñnh saách vaâ quaãn lyá khoa hoåc (chñnh saách khoa hoåc).
Àêy laâ khu vûåc àaánh giaá nghiïn cûáu nhûäng vêën àïì quan troång nhêët trong trùæc lûúång thû muåc. Cêëu truác khoa hoåc cuãa tûâng quöëc gia, vuâng vaâ cú quan khoa hoåc, so saánh giûäa chuáng thûúâng àûúåc thûåc hiïån úã khu vûåc naây.
W. Glanzl cuäng àaä thïí hiïån möëi quan hïå cuãa Trùæc lûúång thû muåc vúái caác lônh vûåc khoa hoåc khaác trong möåt sú àöì nhû sau:
Gêìn 20 nùm sau khi thuêåt ngûä Bibliometrics ra àúâi, Höåi nghõ quöëc tïë àêìu tiïn vïì Bibliometrics àûúåc triïåu têåp taåi Bó vaâo thaáng 8 nùm 1987, sau àoá 2 nùm möåt lêìn, àïën nay àaä àûúåc 11 kyâ. Nùm 2007, Höåi nghõ quöëc tïë kyâ 11 àûúåc triïåu têåp taåi Madrid, Têy Ban Nha. Caác cuöåc Höåi nghõ quöëc tïë àûúåc töí chûác taåi nhiïìu vuâng khaác nhau trïn thïë giúái, taåi chêu AÁ àaä töí chûác 2 kyâ, kyâ thûá 3 taåi Bangalore, ÊËn Àöå thaáng 8 nùm 1991 vaâ kyâ thûá 9 àûúåc töí chûác taåi Bùæc Kinh, Trung Quöëc thaáng 8 nùm 2003.
Taåi Höåi nghõ quöëc tïë kyâ thûá 6 taåi Jerusalem, Israel vaâo thaáng 7 nùm 1997, àaä quyïët àõnh xuêët baãn Taåp chñ quöëc tïë vïì Trùæc lûúång thû muåc, Trùæc lûúång khoa hoåc vaâ Trùæc lûúång thöng tin (The International Journal of Bibliometrics, Scientometrics and Informetrics). Taåp chñ naây coá thïí àoåc trïn Internet vúái tïn Cybermetrics (Trùæc lûúång maång).
2. Caác àõnh luêåt cú baãn trong trùæc lûúång thû muåc (ThS. Trêìn Maånh Tuêën)
Thaânh tûåu lúán àaä àûúåc ghi nhêån cuãa phûúng phaáp ào lûúâng thû muåc laâ viïåc tòm ra 3 àõnh luêåt mang tïn nhaâ khoa hoåc àaä phaát hiïån ra: Àõnh luêåt Lotka (Alfred James Lotka) vïì saáng taåo khoa hoåc cuãa caá nhên nhaâ khoa hoåc, Àõnh luêåt Bradford (Samuel C. Bradford) vïì sûå taãn maån tin trong caác taåp chñ khoa hoåc, vaâ Àõnh luêåt Zipf (George Kinsley Zipf) vïì quan hïå giûäa têìn suêët xuêët hiïån caác tûâ vaâ thûá haång
giûäa sûác saáng taåo/mûác àöå àoáng goáp cuãa caá nhên nhaâ khoa hoåc vúái söë lûúång caác nhaâ khoa hoåc; sûå phên böë söë lûúång cöng trònh khoa hoåc trong àöåi nguä caác nhaâ khoa hoåc trong möåt lônh vûåc/ngaânh khoa hoåc xaác àõnh. Dûúái àêy laâ nöåi dung chñnh cuãa àõnh luêåt.
Söë lûúång taác giaã taåo nïn caác cöng trònh khoa hoåc laâ möåt haâm söë cuãa söë lûúång caác cöng trònh khoa hoåc àûúåc chñnh hoå taåo nïn vaâ àûúåc xaác àõnh theo cöng thûác töíng quaát:
Nn =1/n2x 60 % x N(s) Trong àoá:
- Nn : Söë lûúång caác taác giaã cöng böë n cöng trònh khoa hoåc,
- n: Söë lûúång cöng trònh khoa hoåc àûúåc cöng böë cuãa taác giaã àang àûúåc khaão saát,
- N(s) : Töíng söë caác nhaâ khoa hoåc trong lônh vûåc àang àûúåc khaão saát.
Theo cöng thûác töíng quaát trïn, trong möåt lônh vûåc khoa hoåc xaác àõnh, coá khoaãng 60% nhaâ khoa hoåc thuöåc lônh vûåc àoá chó cöng böë 1 cöng trònh khoa hoåc, 15% cöng böë 2 cöng trònh khoa hoåc (1/22x 60% x N(s)) vaâ 7% cöng böë 3 cöng trònh khoa hoåc (1/32x 60%x N(s)), ...
Theo thöëng kï cuãa A.J. Lotka vïì khaã nùng saáng taåo cuãa nhaâ khoa hoåc, chó coá 6%
caác taác giaã trong möåt lônh vûåc khoa hoåc cuå thïí seä cöng böë trïn 10 cöng trònh khoa hoåc. Nhêån xeát naây mang tñnh chêët thöëng kï, caác giaá trõ nhêån àûúåc chó chñnh xaác khi
mûác àoáng goáp cuãa möîi caá nhên khoa hoåc.
Àõnh luêåt Lotka mang àêåm yïëu töë lõch sûã vaâ thûåc tiïîn taåi thúâi àiïím àûúåc tòm ra caách àêy gêìn möåt thïë kyã (1926). Trong khoaãng thúâi gian naây, sûå phaát triïín caác ngaânh khoa hoåc, nguöìn taâi liïåu khoa hoåc vaâ nùng lûåc saáng taåo cuãa nhaâ khoa hoåc àaä coá nhûäng thay àöíi mang tñnh àöåt biïën dûúái sûå taác àöång cuãa rêët nhiïìu yïëu töë khaác nhau. Giaá trõ cuãa Àõnh luêåt chñnh laâ úã chöî A.J. Lotka àaä xaác nhêån sûå phuå thuöåc cuãa nùng lûåc saáng taåo cuãa nhaâ khoa hoåc vaâo söë lûúång caác nhaâ khoa hoåc - cöång àöìng maâ nhaâ khoa hoåc àoá laâ möåt thaânh viïn - cuãa lônh vûåc àoá. Ngaây nay, cuâng vúái khaã nùng cuãa con ngûúâi noái chung trong xaä höåi laâ vûún túái caác giúái haån nhanh hún, xa hún, cao hún, maånh hún nùng lûåc saáng taåo cuãa nhaâ khoa hoåc ngaây caâng àûúåc caãi thiïån möåt caách roä rïåt nhúâ sûå trúå giuáp cuãa nhiïìu loaåi phûúng tiïån trong caác quaá trònh trao àöíi vaâ thu nhêån thöng tin; trúå giuáp hoå kiïím soaát àûúåc thöng tin coá liïn quan ngaây möåt hiïåu quaã hún trong böëi caãnh cuãa sûå buâng nöí thöng tin; trúå giuáp hoå trong viïåc giaãi nhûäng baâi toaán cöìng kïình, phûác taåp song coá thïí mö phoãng bùçng caác thuêåt toaán (vêën àïì xûã lyá thöng tin noái chung);....
Nhû vêåy, nguöìn di saãn trñ tuïå tinh thêìn cuãa loaâi ngûúâi àûúåc tùng trûúãng vúái möåt gia töëc ngaây caâng cao, söë lûúång caác nhaâ khoa hoåc ngaây caâng lúán, vaâ vò thïë, cöng thûác maâ A.J. Lotka xêy dûång trûúác kia cêìn phaãi àûúåc böí sung nhiïìu tham söë phûác taåp khaác. Hún nûäa, coá thïí dûå baáo möëi quan hïå giûäa sûác saáng taåo cuãa nhaâ khoa hoåc vúái
quy mö cuãa àöåi nguä nhaâ khoa hoåc seä khöng coân mang tñnh chêët tuyïën tñnh nhû thuúã ban àêìu noá àûúåc khaám phaá. Rêët tiïëc cho àïën nay, caác hûúáng nghiïn cûáu maâ A.J. Lotka theo àuöíi vêîn chûa àûúåc tiïëp tuåc. Coá leä, caác chó söë thöëng kï dûåa trïn möåt Àõnh luêåt Lotka múái, nïëu coá, chùæc chùæn cuâng vúái caác söë liïåu thöëng kï vïì caác cöng trònh àùng trïn Danh muåc taåp chñ khoa hoåc Philadelphia2 seä trúã thaânh caác cöng cuå hïët sûác àùåc sùæc àïí àaánh giaá mûác àöå àoáng goáp vaâ trònh àöå phaát triïín khoa hoåc möåt caách hoaân chónh hún.
Àõnh luêåt Bradford àûúåc sûã duång àïí xaác àõnh söë lûúång caác taåp chñ haåt nhên trong möåt lônh vûåc/ngaânh khoa hoåc cuå thïí.
Nöåi dung àõnh luêåt:
Danh muåc caác taåp chñ trong möåt lônh vûåc khoa hoåc cuå thïí coá thïí àûúåc chia thaânh 3 phêìn vaâ àûúåc phên chia sao cho möîi phêìn laâ danh saách caác taåp chñ maâ trïn àoá àùng taãi cuâng möåt söë lûúång caác baâi nghiïn cûáu trong lônh vûåc àoá.
Möåt böå phêån danh muåc taåp chñ àùåc biïåt, núi mêåt àöå baâi nghiïn cûáu rêët lúán so vúái caác nhoám khaác cuãa lônh vûåc naây, cöng böë khoaãng 1/3 söë baâi baáo, chiïëm söë lûúång rêët ñt trong töíng söë caác tïn taåp chñ àûúåc khaão saát, àûúåc goåi laâ danh muåc taåp chñ haåt nhên - phêìn danh muåc caác tïn taåp chñ cöët loäi cuãa lônh vûåc àang khaão saát.
Caác taåp chñ úã phêìn danh muåc thûá hai cuäng chûáa khoaãng 1/3 söë baâi nghiïn cûáu nhû úã phêìn haåt nhên, song söë lûúång caác tïn taåp chñ cuãa danh muåc naây laåi lúán hún nhiïìu so vúái söë lûúång tïn taåp chñ trong
2 Möåt danh muåc bao göìm taåp chñ coá uy tñn trïn thïë giúái do Viïån Thöng tin Khoa hoåc (ISI) taåi Philadelphia (Myä) xêy dûång trïn cú súã thöëng kï caác trñch dêîn àûúåc thûåc hiïån. Tuy rêët coá giaá trõ song nhiïìu chuyïn gia cho rùçng, phûúng phaáp àaánh giaá naây coân böåc löå nhiïìu haån chïë vaâ thiïëu toaân diïån.
danh muåc haåt nhên.
ÚÃ phêìn danh muåc thûá 3, cuäng chûáa khoaãng 1/3 söë baâi taåp chñ coân laåi, song söë lûúång tïn taåp chñ laåi lúán hún rêët nhiïìu so vúái ngay caã söë lûúång tïn taåp chñ trong danh muåc thuöåc nhoám thûá hai nïu trïn.
Trïn cú súã khaão saát thöëng kï vïì sûå phên böë caác baâi taåp chñ thuöåc lônh vûåc Àõa vêåt lyá (Geophysics), bao göìm 326 tïn taåp chñ, S.C. Bradford àaä coá àûúåc caác söë liïåu thöëng kï sau:
- Phêìn danh muåc taåp chñ haåt nhên- nhoám 1- göìm 9 tïn taåp chñ, chûáa 429 baâi nghiïn cûáu.
- Phêìn danh muåc taåp chñ nhoám 2 göìm 59 tïn taåp chñ, chûáa 499 baâi nghiïn cûáu.
- Phêìn danh muåc taåp chñ nhoám 3 göìm 258 tïn taåp chñ, chûáa 404 baâi nghiïn cûáu.
Tûâ caác söë liïåu thöëng kï trïn, S.C. Bradford àaä xêy dûång tyã lïå phên böë söë tïn taåp chñ theo 3 böå phêån phên chia nhû trïn laâ 1 : n : n2.
Nhû vêåy, söë tïn taåp chñ úã nhoám haåt nhên laâ 9; úã nhoám 2 laâ 59 (vaâo khoaãng 9x51); vaâ úã nhoám 3 laâ 258 (ûúác khoaãng 9x52). Trong khi àoá, möîi nhoám caác tïn taåp chñ trïn àïìu coá khoaãng trïn 400 baâi viïët.
Àõnh luêåt Bradford àûúåc ûáng duång chuã yïëu trong viïåc:
- Hoaåch àõnh chñnh saách böí sung nguöìn tin (laâ caác taåp chñ khoa hoåc) àöëi vúái möåt cú quan, àùåc biïåt laâ àöëi vúái möåt hïå thöëng caác
àïì àûúåc quan têm chuã yïëu trong thûåc tiïîn cöng taác thöng tin-thû viïån);
- Nghiïn cûáu, khaão saát quy luêåt phaát triïín nguöìn taåp chñ khoa hoåc trong quan hïå vúái sûå phaát triïín caác ngaânh, lônh vûåc khoa hoåc (vêën àïì àûúåc quan têm chuã yïëu trong thöng tin hoåc);
- Nghiïn cûáu, khaão saát quaá trònh tñch húåp giûäa caác ngaânh khoa hoåc thöng qua viïåc nghiïn cûáu, khaão saát quaá trònh tñch húåp caác nguöìn thöng tin khoa hoåc àûúåc taåo nïn (vêën àïì àûúåc quan têm chuã yïëu trong khoa hoåc luêån)....
Nhû àaä biïët, taåp chñ laâ möåt loaåi êën phêím khoa hoåc àùåc biïåt, xuêët hiïån tûâ àêìu thïë kyã XVII, vaâ laâ phûúng tiïån cöng böë nhanh nhêët caác yá tûúãng vaâ khaám phaá khoa hoåc múái nhêët. Búãi vêåy, hïå thöëng taåp chñ khoa hoåc noái chung seä phaãn aánh möåt caách àêìy àuã nhêët trònh àöå, quy mö, caác traâo lûu vaâ khuynh hûúáng phaát triïín khoa hoåc. Ngaây nay, nhõp àöå gia tùng lûúång taåp chñ khoa hoåc ûúác khoaãng 12-15%/nùm, xu hûúáng giao thoa, tñch húåp giûäa caác ngaânh, lônh vûåc khoa hoåc àûúåc diïîn ra ngaây caâng phöí biïën vaâ sêu sùæc. Chñnh vò thïë, yá nghôa thûåc tiïîn cuãa Àõnh luêåt Bradford àöëi vúái caác nghiïn cûáu vïì sûå phaát triïín caác ngaânh khoa hoåc, àöëi vúái viïåc xêy dûång chiïën lûúåc vaâ caác chñnh saách phaát triïín nguöìn thöng tin khoa hoåc cuãa caác cú quan thöng tin, thû viïån, àöëi vúái chiïën lûúåc àõnh hûúáng saãn xuêët kinh doanh cuãa caác doanh
baãn/taâi liïåu. Nöåi dung àõnh luêåt:
Trong möåt vùn baãn coá àöå daâi àuã cêìn, nïëu nhû liïåt kï caác tûâ xuêët hiïån trong àoaån vùn baãn àoá theo trêåt tûå giaãm dêìn cuãa têìn söë xuêët hiïån cuãa tûâ àoá thò tñch giûäa thûá haångcuãa tûâ àoá vúái têìn söëxuêët hiïån cuãa tûâ àoá laâ möåt hùçng söë. Cöng thûác töíng quaát àûúåc G.K. Zipf xêy dûång:
r x f = k Trong àoá:
- rlaâ thûá haång cuãa tûâ àang khaão saát, - f laâ têìn söë xuêët hiïån cuãa tûâ àoá trong àoaån vùn baãn,
- k laâ möåt hùçng söë.
Àõnh luêåt àaä àûúåc Zipt tòm ra thöng qua viïåc phên tñch vùn baãn tiïíu thuyïët Ulysses cuãa James Joyce. Caác kïët quaã cuå thïí maâ G.K. Zipf àaä khaão saát thöëng kï nhû sau:
- Tûâ coá têìn söë haång thûá 10 xuêët hiïån trong vùn baãn 2.653 lêìn.
- Tûâ coá têìn söë haång thûá 100 xuêët hiïån trong vùn baãn 265 lêìn.
- Tûâ coá têìn söë haång thûá 200 xuêët hiïån trong vùn baãn 133 lêìn...
Tûâ àoá öng ài túái kïët luêån laâ tñch giûäa thûá haång cuãa tûâ vaâ têìn söë xuêët hiïån cuãa noá laâ möåt hùçng söë, ûúác khoaãng 26.500.
Caác nghiïn cûáu sau naây àïí thiïët lêåp cú chïë xûã lyá tûå àöång hoáa thöng tin vùn baãn àïìu ñt nhiïìu dûåa trïn caác kïët quaã hay phûúng phaáp nghiïn cûáu maâ G.K. Zipf àaä xêy dûång vaâ sûã duång. Àùåc biïåt laâ caác hònh thûác xûã lyá nhû dõch tûå àöång; tòm tin trïn caác vùn baãn tûå do; nghiïn cûáu, thiïët kïë caác maáy tòm tin trïn Internet,....
3. Caác khña caånh nghiïn cûáu vaâ lônh vûåc ûáng duång (ThS. Cao Minh Kiïím)
Trùæc lûúång thû muåc aáp duång phûúng phaáp àõnh lûúång trong nghiïn cûáu taâi liïåu khoa hoåc. Noá dûåa vaâo caác dûä liïåu coá thïí ào àïëm àûúåc trïn taâi liïåu hoùåc nguöìn tin nhû:
- Taác giaã: söë lûúång taác giaã trong möåt lônh vûåc, chuã àïì, taåp chñ, theo cú quan, quöëc gia, v.v..
- Xuêët xûá: tyã lïå xuêët baãn (chia theo nûúác, chuã àïì,…);
- Cú quan, quöëc gia, ngön ngûä;
- Nguöìn tin: taåp chñ, mûác àöå gia tùng, sûå phên taán;
- Taåp chñ, nhaâ xuêët baãn, saáng chïë, …;
- Nöåi dung;
- Vùn baãn, caác phêìn cuãa vùn baãn, chuã àïì,..
- Trñch dêîn: àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët (trñch dêîn möåt taâi liïåu, àûúåc trñch trong möåt taâi liïåu, àöìng trñch dêîn (co-citation));
- Nhûäng thuöåc tñnh khaác coá thïí àõnh lûúång àûúåc.
Trùæc lûúång thû muåc coá thïí àûúåc ûáng duång trong caác lônh vûåc nhû [4]:
- Lõch sûã khoa hoåc;
- Xaä höåi hoåc khoa hoåc;
- Chñnh saách khoa hoåc;
- Phên böë nguöìn lûåc cho khoa hoåc;
- Thöng tin, thû viïån: chñnh saách böí sung, chñnh saách thanh loåc taâi liïåu;
- Töí chûác thöng tin;
- Quaãn trõ thöng tin;
- Lônh vûåc khaác.
