483 Educational Sciences, 2021, Volume 66, Issue 4AB, pp. 483-493
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn
THỰC TRẠNG TỔ CHỨC HƯỚNG DẪN CHA MẸ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ NÓI CHO TRẺ KHIẾM THÍNH 3 - 4 TUỔI ĐÃ CẤY ỐC TAI ĐIỆN TỬ
THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG HẰNG NGÀY TẠI GIA ĐÌNH
Trần Thị Thiệp1, Bùi Thị Anh Phương1 và Nguyễn Thị Thảo2
1Khoa Giáo dục Đặc biệt, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
2Công ty Thiết bị Thính học Thiên Đức
Tóm tắt. Bài viết này phản ánh kết quả một nghiên cứu khảo sát trên mẫu gồm 30 giáo viên đang thực hiện can thiệp sớm và hướng dẫn cho cha mẹ của trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử tại một số cơ sở giáo dục trẻ khiếm thính trên địa bàn Hà Nội. Nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng việc hướng dẫn cha mẹ của trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử về cách thức phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua hoạt động hằng ngày tại gia đình. Nội dung khảo sát tập trung vào các vấn đề: nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của việc hướng dẫn cha mẹ của trẻ khiếm thính cách thức phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua hoạt động hằng ngày; các phương pháp, hình thức và nội dung mà giáo viên hướng dẫn; các hoạt động hằng ngày mà giáo viên thường xuyên hướng dẫn cha mẹ; đánh giá của giáo viên về việc thực hiện phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình. Những kết quả từ nghiên cứu này là tiền đề, cơ sở để thực hiện những nghiên cứu tiếp theo nhằm đưa ra những biện pháp hướng dẫn cha mẹ có trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình một cách hiệu quả.
Từ khóa: hướng dẫn, trẻ khiếm thính, cha mẹ của trẻ khiếm thính, ốc tai điện tử, phát triển, ngôn ngữ nói, hoạt động hằng ngày.
1. Mở đầu
Ngôn ngữ nói với mỗi con người, chính là đời sống. Ngay từ khi còn là bào thai, con người, theo bản năng đã hướng tới âm thanh và lời nói. Sự phát triển ngôn ngữ nói ở trẻ em có mối quan hệ qua lại không thể tách rời trong suốt quá trình phát triển tâm lí và hình thành tính cách của trẻ. Nhưng việc tiếp thu và phát triển ngôn ngữ lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: sự nhanh nhạy của não bộ, của các cơ quan tiếp nhận âm thanh và các cơ quan phát âm. Một trẻ bị tổn thương hay thiếu hụt một trong các cơ quan, bộ phận đó thì quá trình phát triển ngôn ngữ bình thường gặp rất nhiều khó khăn.
Trẻ khiếm thính do những vấn đề về cơ quan thính giác nên trẻ gặp nhiều hạn chế về khả năng nghe, dẫn đến những khó khăn về ngôn ngữ nói, chẳng hạn như: không hiểu người khác nói gì, nói không rõ, nói không đúng ngữ pháp, từ vựng nghèo nàn... Điều này làm cho nhu cầu giao tiếp của trẻ gặp rất nhiều rào cản. Để giảm thiểu tối đa những khó khăn đó, trẻ cần được khám Ngày nhận bài: 12/7/2021. Ngày sửa bài: 17/8/2021. Ngày nhận đăng: 24/8/2021.
Tác giả liên hệ: Trần Thị Thiệp. Địa chỉ e-mail: [email protected]
484
sàng lọc và phát hiện khiếm thính kịp thời, được can thiệp càng sớm càng tốt, được bền bỉ luyện tập ngôn ngữ nói ngay từ khi còn rất nhỏ cùng với việc được trang bị phương tiện trợ thính phù hợp như máy trợ thính hoặc cấy ốc tai điện tử.
Hiện nay, với sự phát triển bùng nổ của khoa học kĩ thuật, công nghệ trợ thính cũng ngày càng nghiên cứu và sáng chế ra được những thiết bị trợ thính vượt trội, mang lại cơ hội lớn cho trẻ khiếm thính, mở ra cho trẻ một viễn cảnh khả thi trên con đường học ngôn ngữ nói. Một trong những thiết bị tiên tiến cho phép can thiệp rất sớm, thậm chí ngay từ khi trẻ mới 6 tháng tuổi là ốc tai điện tử. Ốc tai điện tử là thiết bị trợ thính đa kênh, đa chương trình, tốc độ truyền tải tín hiệu nhanh nên âm thanh trẻ nhận được tự nhiên và trung thực. Có rất nhiều trẻ khiếm thính sau khi cấy ốc tai điện tử, hiệu chỉnh và luyện tập đã đạt được ngưỡng nghe 25 - 35 dB, gần tương đương với sức nghe bình thường. Với ngưỡng nghe này, nếu được hỗ trợ tích cực từ gia đình, xã hội, trẻ hoàn toàn có khả năng phát triển ngôn ngữ không kém gì các trẻ nghe bình thường và cơ hội để các em hòa nhập trong cùng một môi trường học tập với các trẻ không khuyết tật là hoàn toàn có thể [1].
Giai đoạn hình thành và phát triển ngôn ngữ mạnh mẽ nhất của con người là trong khoảng 5 năm đầu đời. Nhiều công trình nghiên cứu ngôn ngữ cho thấy 3 - 4 tuổi là giai đoạn vàng để trẻ hoàn thiện cơ quan phát âm, thu nạp và ứng dụng từ vựng. Theo tác giả Đinh Hồng Thái thì ngôn ngữ của trẻ tuổi mầm non có số lượng từ tăng theo thời gian, nhưng tốc độ tăng không đều:
có giai đoạn nhanh, có giai đoạn chậm, tốc độ tăng năm thứ 3 là nhanh nhất, sau đó giảm dần đến năm 6 tuổi. Ở độ tuổi 3 - 4 tuổi, trẻ không chỉ tăng nhanh về vốn từ mà còn tiến bộ rõ rệt khi biết nói đúng ngữ pháp và bắt chước lời nói của người lớn một cách chính xác [2]. Chính vì vậy, các bậc cha mẹ có con em là trẻ khiếm thính cần hiểu và tận dụng giai đoạn 3 - 4 tuổi này để cùng con hình thành một nền ngôn ngữ tốt nhất, làm nền tảng vững vàng để trẻ bước vào độ tuổi đến trường.
Với mọi trẻ em nói chung và trẻ khiếm thính nói riêng, gia đình là nhân tố có vai trò then chốt trên hành trình phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Ngoài ra, trẻ khiếm thính gặp nhiều khó khăn về nghe nên không chỉ đòi hỏi người tương tác phải thật sự thấu hiểu, yêu thương mà còn phải kiên nhẫn dành thời gian cho trẻ hằng ngày, hằng tháng, hằng năm. Vì vậy, không ai làm tốt điều này hơn cha mẹ và người thân của trẻ. Mặt khác, gia đình là nơi các hoạt động cá nhân của trẻ diễn ra phong phú nhất, đòi hỏi trẻ sử dụng ngôn ngữ nhiều nhất nên chắc chắn cha mẹ và các thành viên trong gia đình là đối tượng tham gia vào ngữ cảnh của trẻ nhiều nhất. Mỗi hoạt động ngôn ngữ của trẻ nếu được hướng dẫn và thực hành tỉ mỉ bởi chính người thân sẽ đem lại kết quả cao, ảnh hưởng tích cực cho cả quãng đời trưởng thành phía trước của trẻ.
Những nghiên cứu về sự phát triển ngôn ngữ của trẻ khiếm thính cấy ốc tai điện tử, được can thiệp sớm, có sự tham gia tích cực, tối ưu của cha mẹ đã chỉ ra những sự tiến bộ rõ rệt về ngôn ngữ của trẻ [3-9]. Chẳng hạn như kết quả nghiên cứu của Hogan S, Stokes J, White C, Tyszkiewicz E, Woolgar A. (2008) đã chỉ ra rằng trẻ khiếm thính tham gia chương trình trị liệu nghe-nói phát triển ngôn ngữ với tốc độ nhanh hơn nhiều vào thời điểm trẻ kết thúc chương trình so với khi trẻ bắt đầu tham gia [3]; hoặc kết quả nghiên cứu dài hạn trên 29 trẻ khiếm thính trong các chương trình AVT của Dornan D, Hickson L, Murdoch B, Houston T, and Constantinescu G, cho thấy kết quả ngôn ngữ và lời nói tích cực của trẻ khiếm thính trong các chương trình trị liệu nghe - nói so với trẻ nghe bình thường là tương đương [4]; hay nghiên cứu của Percy-Smith năm 2017 về phục hồi chức năng nghe nói cho trẻ cấy ốc tai điện tử đã cho thấy trẻ được can thiệp sớm theo đúng phương pháp trị liệu nghe - nói có kết quả vượt trội so với các chương trình phục hồi chức năng tiêu chuẩn truyền thống ở cả 3 test ngôn ngữ nói (ngôn ngữ tiếp nhận, vốn từ và khả năng diễn đạt) [5]; Hoặc Trần Thị Thiệp, với đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ năm 2007 đã đưa ra một tài liệu có tính ứng dụng cao để hướng dẫn phụ huynh trẻ khiếm thính 0 - 3 tuổi các nội dung như: chăm sóc và bảo quản và kiểm tra máy trợ thính, các chiến lược
485 phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính, trong đó có sử dụng các tình huống, hoạt động hằng ngày, quen thuộc với trẻ [9].
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Một số khái niệm cơ bảnTrẻ khiếm thính: Trẻ khiếm thính được hiểu là trẻ bị suy giảm sức nghe ở các mức độ khác nhau dẫn đến trẻ không nghe được ở khoảng cách và cường độ âm thanh bình thường, có thể dẫn tới khó khăn về ngôn ngữ và giao tiếp, ảnh hưởng đến quá trình nhận thức và các chức năng tâm lí khác [7, 8].
Ốc tai điện tử: Ốc tai điện tử là một thiết bị điện tử được đưa vào bên trong ốc tai giúp đưa các tín hiệu âm thanh vượt qua các phần bị tổn thương của tai trong (tế bào lông) và truyền thẳng tới dây thần kinh thính giác [1, 6].
Hoạt động hằng ngày tại gia đình: Hoạt động hằng ngày tại gia đình là những hoạt động mà cha mẹ (hoặc người thân) thực hiện với trẻ mỗi ngày. Các hoạt động này có thể chia thành các nhóm chủ đề sau: Ăn uống, tắm rửa, thay quần áo, vệ sinh cá nhân, giờ trước khi đi ngủ, giờ chơi, giờ đọc sách, giờ làm việc nhà… [10].
Hướng dẫn: Theo đại từ điển Tiếng Việt do Nguyễn Như Ý chủ biên thì “Hướng dẫn là giúp ai đó biết được phương pháp, cách thức tiến hành một hoạt động nào đó” [11]. Trong phạm vi nghiên cứu này, phản ánh thực trạng giáo viên tổ chức hướng dẫn cha mẹ của trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua các hoạt động hằng ngày, được hiểu là những chỉ dẫn, hoạt động dành cho cha mẹ để giúp họ biết phương pháp, cách thức tiến hành phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình.
2.2. Thông tin chung về nghiên cứu
Về mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện nhằm khảo sát thực trạng tổ chức hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình của giáo viên ở một số cơ sở có thực hiện can thiệp sớm cho trẻ khiếm thính. Từ kết quả khảo sát thực trạng này giúp nhóm tác giả tiếp tục thực hiện các nghiên cứu tiếp theo nhằm đưa ra những biện pháp hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày.
Về địa bàn nghiên cứu: Nghiên cứu này được thực hiện tại một số cơ sở thuộc địa bàn Hà Nội, bao gồm: Trung tâm Thực nghiệm Giáo dục Đặc biệt thuộc Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam; Phòng Phục hồi Chức năng - Trung tâm Máy Trợ thính Thiên Đức; Trung tâm Cấy ốc tai Điện AB (Advanced Bionics) của tập đoàn Sonova Việt Nam tại Hà Nội; Trung tâm Hear-life MEDEL. Đây là những cơ sở có nhiều kinh nghiệm về giáo dục trẻ khiếm thính, trong đó có các trẻ khiếm thính đã cấy ốc tai điện tử 3 - 4 tuổi.
Về đối tượng tham gia nghiên cứu: Khảo sát 30 giáo viên đang thực hiện can thiệp sớm cho trẻ khiếm thính và hướng dẫn cho cha mẹ của trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử tại một số cơ sở ở Hà Nội thuộc địa bàn nghiên cứu. Về trình độ của giáo viên: Cao đẳng chiếm 10%, Đại học chiếm 73,3%, Sau đại học chiếm 16,7%. Về chuyên ngành đào tạo: 100% giáo viên được đào tạo về giáo dục đặc biệt, trong đó có nội dung về giáo dục trẻ khiếm thính. Các giáo viên đều là những người có kinh nghiệm giáo dục trẻ khiếm thính, số năm kinh nghiệm của giáo viên làm việc trong lĩnh vực giáo dục đặc biệt trung bình là 6,2 năm (min =3, max = 13). Độ tuổi trung bình là 28,5 tuổi (min = 23, max = 48). Tất cả giáo viên tham gia phỏng vấn đều là nữ.
486
Về phương pháp nghiên cứu: Thực hiện nghiên cứu này, nhóm tác giả đã sử dụng 3 phương pháp nghiên cứu chính, bao gồm: Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: Phiếu khảo sát dành cho giáo viên gồm các câu hỏi nhằm tìm hiểu về việc tổ chức hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính đã cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình. Để đảm bảo tính khách quan trong trả lời phiếu, giáo viên không cần ghi những thông tin cá nhân vào phiếu; Phương pháp quan sát: Quan sát các giờ giáo viên hướng dẫn cha mẹ của trẻ tại gia đình; Phương pháp phỏng vấn sâu: Phỏng vấn một số giáo viên, cha mẹ có trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử nhằm bổ trợ thông tin cho phương pháp điền phiếu khảo sát và quan sát.
2.3. Kết quả khảo sát
2.3.1 Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của việc hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính tại gia đình
Hình 1. Đánh giá của giáo viên về tầm quan trọng của việc hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính
Giáo viên đã nhận thấy vai trò quan trọng của việc hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình:
- Phần lớn ý kiến giáo viên được hỏi (73%) cho rằng việc hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính tại gia đình là rất quan trọng.
- 27% ý kiến giáo viên cho rằng việc hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính là quan trọng.
Khi phỏng vấn giáo viên về tầm quan trọng của việc hướng dẫn cha mẹ trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua các tình, hoạt động hằng ngày, các ý kiến thu được cũng cho kết quả tương tự. Chẳng hạn như cô Đ.T.T.H cho biết:
“Chúng tôi ý thức được ý nghĩa và tầm quan trọng của các tình huống hằng ngày để phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ vì các tình huống hằng ngày làm nảy sinh ngôn ngữ tự nhiên, gần gũi, dễ hiểu, dễ nhớ với trẻ khiếm thính. Vì vậy, trong quá trình hướng dẫn cha mẹ trẻ, chúng tôi cũng tập trung và nhấn mạnh vào việc cha mẹ cần tận dụng các tình huống hằng ngày để phát triển ngôn ngữ nói cho con”. Qua một số buổi quan sát giáo viên hướng dẫn cha mẹ tại nhà, chúng tôi cũng nhận thấy giáo viên đã chú ý tới việc hướng dẫn cha mẹ sử dụng các tình huống hằng ngày, chẳng hạn như khi trẻ muốn chơi thì nói và hỏi trẻ: “Con muốn chơi à? Con muốn chơi ô tô hay xếp hình?” và trong khi trẻ chơi thì chơi cùng với trẻ và nói về những gì trẻ và mẹ đang chơi.
487 2.3.2 Các phương pháp, hình thức hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình
Bảng 1. Tần suất sử dụng các phương pháp, hình thức giáo viên hướng dẫn cha mẹ giáo dục phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính
Stt Phương pháp và hình thức
Tần suất*
M SD Thứ
Không bậc bao giờ
Rất hiếm
khi
Hiếm khi
Thường xuyên
Rất thường
xuyên 1 Đối thoại trực
tiếp
0 0 3 4 23 4,67 0,66 1
2 Sử dụng tài liệu
0 12 17 1 0 2,63 0,56 5
3 Sử dụng video clip
12 6 8 4 0 2,13 0,76 7
4 Minh họa thực tế
0 6 8 7 9 3,63 0,63 3
5 Điện thoại, email.
0 6 5 10 9 3,73 0,81 2
6 Gặp gỡ với cha mẹ có con khiếm thính
0 23 7 0 0 2,23 0,43 6
7 Serminar, hội thảo, lớp bồi dưỡng tập huấn...
0 3 27 0 0 2,90 0,31 4
8 Khác 24 2 3 1 0 1,37 0,81 8
* Không bao giờ = 1 điểm; Rất hiếm khi = 2 điểm; Hiếm khi = 3 điểm; Thường xuyên = 4 điểm;
Rất thường xuyên = 5 điểm.
Kết quả khảo sát ở Bảng 1 cho thấy, trong quá trình hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi thông qua các hoạt động hằng ngày giáo viên đã sử dụng khá đa dạng các phương pháp và hình thức. Đối thoại trực tiếp là cách thức mà giáo viên sử dụng nhiều nhất, tiếp theo đó là các cách thức hướng dẫn thông qua email hoặc điện thoại, hướng dẫn qua minh họa thực tế. Đặc biệt, với những trẻ ở xa, giáo viên ít có điều kiện đến tại nhà hướng dẫn, chẳng hạn như trường hợp trẻ P.T.L ở xa không có điều kiện đi lại thường xuyên, giáo viên đã chủ động dùng điện thoại, ứng dụng face-time để trao đổi và hướng dẫn. Điều đó cho thấy các cách thức, phương pháp hướng dẫn cha mẹ mà giáo viên sử dụng chủ yếu là hướng dẫn trực tiếp từng cá nhân gia đình trẻ, minh họa thực tế dựa trên từng hoạt động, tình huống cụ thể. Đây là các phương pháp, cách thức hướng dẫn hiệu quả đối với phụ huynh vì các phương pháp này không tập trung vào giảng giải lí thuyết một cách chung chung cho phụ huynh mà theo kiểu
“cầm tay chỉ việc”, hướng dẫn trực tiếp, minh họa dựa trên những tình huống, hoạt động thực tế.
Hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử bằng hình thức serminar, hội thảo hay tập huấn cho cha mẹ còn ít được thực hiện (M = 2,90, SD = 0,31). Phỏng vấn các giáo viên được biết rằng hình thức serminar, hội thảo hay tập huấn
488
chủ yếu được thực hiện thông qua chương trình lớn hơn, khi các hãng ốc tai điện tử có chuyên gia thực hiện, nội dung hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói thông qua các hoạt động hằng ngày cũng đã được đề cập đến trong các lần tập huấn, serminar, hội thảo.
Các phương pháp, hình thức như sử dụng video hay cho cha mẹ trẻ khiếm thính gặp gỡ với các cha mẹ trẻ khiếm thính khác để họ trao đổi, học hỏi, hỗ trợ nhau ít được giáo viên sử dụng. Khi phỏng vấn giáo viên, các ý kiến đều cho biết rằng, thông thường họ sẽ sử dụng hình thức hướng dẫn là đối thoại trực tiếp, hướng dẫn trực tiếp cho cha mẹ còn video thì không có sẵn hoặc là phải chuẩn bị để quay thì rất mất thời gian. Việc tổ chức cho cha mẹ trẻ khiếm thính gặp gỡ với các cha mẹ trẻ khiếm thính khác để trao đổi, học hỏi, hỗ trợ nhau cũng rất khó vì giờ giấc của mỗi gia đình khác nhau, và trẻ cũng ở các mức độ khác nhau.
2.3.3 Các nội dung hướng dẫn cha mẹ trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi dã cấy ốc tai điện tử phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình
Bảng 2. Tần suất giáo viên tiến hành các nội dung hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính
Stt Nội dung hướng dẫn
Tần suất*
M SD Thứ bậc Không
bao giờ
Rất hiếm
khi
Hiếm khi
Thường xuyên
Rất thường
xuyên 1 Quá trình phát triển
bình thường 3 9 15 0 3 2,70 1,02 4
2 Đánh giá mức độ phát triển và mức ngôn ngữ nói của trẻ
0 12 15 3 0 2,70 0,65 4
3 Tạo môi trường phát triển ngôn ngữ nói thông qua các hoạt động hằng ngày
0 9 12 9 0 3,00 0,79 3
4 Sử dụng tối đa khả
năng nghe của trẻ 0 0 12 12 6 3,80 0,76 1
5 Các chiến lược, kĩ thuật phát triển ngôn ngữ nói trong các hoạt động hằng ngày
0 9 12 6 3 3,10 0,96 2
* Không bao giờ = 1 điểm; Rất hiếm khi = 2 điểm; Hiếm khi = 3 điểm; Thường xuyên = 4 điểm;
Rất thường xuyên = 5 điểm.
Theo kết quả ở Bảng 2 cho thấy, giáo viên đã tập trung nhất vào các nội dung “Sử dụng tối đa khả năng nghe của trẻ khiếm thính” (M = 3,80), “Các chiến lược, kĩ thuật phát triển ngôn ngữ nói trong các hoạt động hằng ngày” (M = 3,10) và “Tạo môi trường phát triển ngôn ngữ nói thông qua các hoạt động hằng ngày”. Điều này cho thấy, các nội dung chủ yếu mà giáo viên hướng dẫn cha mẹ đã tập trung vào những khía cạnh quan trọng nhất, điều kiện cần và đủ để phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ, đó là một mặt vừa sử dụng tối đa khả năng nghe của trẻ,
489 tận dụng sức nghe của trẻ, mặt khác phải tạo môi trường thuận lợi để phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ, và các kĩ thuật, chiến lược khi nói với trẻ. Hai nội dung “quá trình phát triển bình thường” và “xác định mức độ phát triển và mức ngôn ngữ nói của trẻ khiếm thính” cũng được giáo viên hướng dẫn nhưng ít khi (M = 2,7). Qua phỏng vấn giáo viên, chúng tôi được biết nguyên nhân của thực trạng này là thông thường các giáo viên chỉ tập trung vào các kĩ năng cụ thể trong giao tiếp và phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính. Giáo viên thường tự đánh giá và lập kế hoạch, đưa ra nhiệm vụ cụ thể để cha mẹ thực hiện tại nhà. Qua quan sát một số buổi hướng dẫn tại nhà và phỏng vấn phụ huynh, chúng tôi cũng ghi nhận một kết quả tương tự. Giáo viên tập trung vào việc hướng dẫn cha mẹ sử dụng tối đa khả năng nghe của trẻ như thế nào, chẳng hạn như phải đảm bảo tối đa thời gian đeo máy cho trẻ, cho trẻ được nghe với các mức độ âm thanh lời nói to, nhỏ, xa, gần khác nhau, cố gắng hạn chế trẻ nhìn hình miệng và tạo môi trường phát triển ngôn ngữ nói, chẳng hạn như tạo môi trường “giàu ngôn ngữ” bằng cách trò chuyện với trẻ trong mọi hoạt động, tình huống hằng ngày, nói về những gì đang diễn ra, cho trẻ có cơ hội nghe nhiều và khuyến khích trẻ nói. Trong khi nói thì sử dụng các chiến lược, kĩ thuật như: nhấn giọng vào từ ngữ quan trọng, lặp đi lặp lại, chờ đợi trẻ... Khi phỏng vấn phụ huynh, đa số ý kiến cũng cho biết rằng họ cần hướng dẫn rất cụ thể như: làm thế nào để sử dụng tối đa khả năng nghe của con mình, khi nói với trẻ thì nói như thế nào cho phù hợp với mức độ ngôn ngữ hiện tại của con họ... Họ không muốn hướng dẫn một cách chung chung ví dụ như quá trình phát triển bình thường hoặc xác định các mức độ phát triển của trẻ khiếm thính. Chẳng hạn như chị V.T.N cho biết: “Mỗi buổi giáo viên hướng dẫn, tôi thích được hướng dẫn cụ thể kiểu “cầm tay chỉ việc”, giáo viên làm mẫu, sau đó tôi thực hiện, giáo viên góp ý xem cách làm, cách nói, các kĩ thuật mà tôi sử dụng như vậy đã được chưa”.
2.3.4. Các hoạt động hằng ngày mà giáo viên thường xuyên hướng dẫn cha mẹ
Bảng 3. Mức độ thường xuyên giáo viên hướng dẫn cha mẹ giúp trẻ phát triển ngôn ngữ thông qua các động hằng ngày tại gia đình
Stt Hoạt động
Mức độ*
M SD Thứ
bậc Không
bao giờ
Hiếm khi
Thỉnh thoảng
Thường xuyên
Rất thường
xuyên
1 Ăn, uống 0 5 12 8 5 3,34 0,97 3
2 Tắm, rửa 0 8 17 5 0 2,90 0,66 7
3 Thay quần áo 2 3 17 7 1 3,07 0,87 6
4 Vệ sinh cá nhân 6 15 9 0 0 2,10 0,71 9
5 Trước khi đi ngủ
5 15 8 2 0 2,23 0,82 8
6 Giờ chơi 0 2 20 8 0 3,20 0,55 5
7 Giờ đọc sách 0 2 5 18 5 3,87 0,78 1
8 Giờ “học” 0 2 11 13 4 3,63 0,81 2
9 Làm việc nhà 0 2 14 13 1 3,34 0,68 4
* Không bao giờ =1 điểm; Rất hiếm khi = 2 điểm; Hiếm khi = 3 điểm; Thường xuyên = 4 điểm;
Rất thường xuyên = 5 điểm.
Kết quả ở Bảng 3 cho thấy, giáo viên cũng đã sử dụng các nhóm hoạt động hằng ngày để hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ với các mức độ thường xuyên khác nhau.
490
Trong đó, mức độ thường xuyên nhất tập trung vào nhóm các hoạt động là giờ đọc sách và “giờ học”. Tiếp đó là đến nhóm hoạt động ăn, uống; làm việc nhà và giờ chơi. Các hoạt động như tắm rửa, thay quần áo, vệ sinh cá nhân cũng được giáo viên hướng dẫn nhưng với mức độ ít thường xuyên hơn. Phỏng vấn giáo viên để tìm hiểu sâu hơn về vấn đề này, hầu hết các ý kiến đều cho biết: thời gian mà họ đến nhà hướng dẫn cha mẹ thường là vào buổi sáng hoặc buổi chiều, nên thường các hoạt động tập trung vào giờ “học”, giờ đọc sách của trẻ hoặc là giờ chơi, giờ trẻ ăn uống. Giờ “học” là thời gian mà phụ huynh dành ra khoảng một tiếng mỗi buổi để trò chuyện với con, luyện nghe cho con, dạy con một số nội dung cơ bản, quen thuộc xung quanh, chẳng hạn như một số con vật, hoa quả, ... để phát triển vốn từ và ngôn ngữ nói cho con theo mục tiêu, kế hoạch can thiệp đã được giáo viên và cha mẹ lập ra. Họ cũng khuyến khích cha mẹ sử dụng sách, truyện, đọc sách cho trẻ nghe và hỏi trẻ, trò chuyện với trẻ về những nội dung hoặc một số sự vật ở trong sách. Các hoạt động như tắm rửa, thay quần áo, vệ sinh cá nhân hoặc trước giờ đi ngủ họ cũng hướng dẫn, trao đổi với phụ huynh tận dụng các hoạt động đó để cung cấp vốn từ cho con, giúp con hiểu và lĩnh hội được ngôn ngữ nói liên quan đến các hoạt động đó nhưng với mức độ thường xuyên ít hơn vì vào thời gian mà họ đến nhà, các hoạt động đó ít diễn ra. Chẳng hạn như ý kiến của cô Đ.T.H cho biết: “Tôi thường đến nhà hướng dẫn cha mẹ là vào buổi sáng, thường là lúc giờ “học” hoặc đọc sách của trẻ. Ngoài ra cũng đôi khi có những hoạt động xảy ra như trẻ muốn đi vệ sinh hoặc trẻ muốn uống nước... tôi cũng hướng dẫn cha mẹ tận dụng tất cả những tình huống thực tế đang diễn ra mà trẻ đang trải nghiệm đó để nói, cung cấp vốn từ cho trẻ, chẳng hạn như trẻ muốn uống nước thì có thể cung cấp cho con các từ như: khát, nước, cốc, rót, đầy, ít... và các câu giao tiếp như: con muốn uống nước à? Vâng ạ; Con muốn uống nước không? Có ạ. Con khát nước. Con muốn uống nước. Mẹ rót nước. Mẹ lấy cốc...hoặc vào buổi sáng khi trẻ dạy, cha mẹ rửa mặt, đánh răng cho trẻ thì cũng vừa làm vừa nói với trẻ, mô tả những gì đang diễn ra, nhấn mạnh và lặp lại một số từ mà cha mẹ muốn trẻ hiểu như:
răng, đánh răng/chải răng, bàn chải, kem đánh răng, xúc miệng...”.
2.3.5 Đánh giá của giáo viên về việc thực hiện phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính trong các hoạt động hằng ngày tại gia đình
Theo kết quả khảo sát ở Bảng 4 giáo viên đánh giá cha mẹ đã bắt đầu chủ động thực hiện các hoạt động nhằm phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính cấy ốc tai điện tử thông qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình nhưng chưa cao (M = 2,73, SD = 0,86; 1 < M < 4). Tuy nhiên, điểm trung bình của những điều kiện tiên quyết cao hơn điểm trung bình của những kĩ thuật chiến lược cốt lõi M(A) = 2,98 > M(B) = 2,47). Điều này thể hiện giáo viên đánh giá cao tầm quan trọng của vai trò của cha mẹ, việc đeo thiết bị ốc tai điện tử cả ngày, việc tạo môi trường nghe yên tĩnh và nói ở khoảng cách gần trẻ. Đây là những điều kiện tiên quyết trong việc phát triển ngôn ngữ nói của trẻ khiếm thính. Các kĩ thuật chiến lược cốt lõi để phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính đều có điểm trung bình dưới 3 điểm. Qua kết quả phỏng vấn giáo viên được biết đa số các kĩ thuật, chiến lược cũng đã biết và sử dụng tuy nhiên chưa được thường xuyên liên tục, một số kĩ thuật chiến lược chỉ được áp dụng trong một số tình huống, hoạt động hằng ngày tại gia đình; Cha mẹ sử dụng các chiến lược chưa được nhất quán, thường xuyên và liên tục trong tất cả các hoạt động hằng ngày. Qua quan sát một số buổi hướng dẫn cha mẹ và phỏng vấn cha mẹ, chúng tôi cũng nhận thấy, cha mẹ đã chủ động trong khi tương tác, nói chuyện với trẻ, chủ động hỏi giáo viên, đảm bảo việc đeo thiết bị ốc tai điện tử cả ngày, nói ở khoảng cách phù hợp với trẻ, hạn chế tiếng ồn để tạo môi trường yên tĩnh hơn cho trẻ. Cha mẹ cũng đã chú ý đến vị trí của mình so với trẻ, chẳng hạn như là: ngồi ngang tầm với trẻ, ngồi ở bên tai đeo ốc tai điện tử, hạn chế trẻ nhìn hình miệng... Cha mẹ cũng đã biết sử dụng một số kĩ thuật khi nói chuyện với trẻ, tuy nhiên, đôi khi họ còn quên hoặc sử dụng kĩ thuật đó chưa được rõ ràng nhưng giáo viên đã hướng dẫn lại và cha mẹ thực hiện lại.
491 Bảng 4. Tổng hợp kết quả đánh giá của giáo viên về việc thực hiện các điều kiện tiên quyết và các kĩ thuật, chiến lược cốt lõi trong phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính
Stt Các tiêu chí đánh giá
Mức độ*
M SD Thứ Tốt Khá Trung bậc
bình
Yếu
A Những điều kiện tiên quyết 2,98 0,84
1 Cha mẹ là người chủ động 6 9 9 6 2,50 1,02 6
2 Cho trẻ đeo thiết bị trợ thính cả ngày
16 11 3 0 3,43 0,67 1
3 Tạo môi trường nghe yên
tĩnh cho trẻ 3 15 9 0 3,00 0,89 2
4 Nói ở khoảng cách gần trẻ 9 12 9 0 3,00 0,77 3
B Các kĩ thuật, chiến lược cốt lõi 2,47 0,88
5 Đối xử một cách tích cực, hướng theo sự chú ý, sở thích của trẻ
6 9 9 6 2,50 1,02 7
6 Tạo tình huống, hoạt động phù hợp với độ tuổi của trẻ
5 12 10 3 2,63 0,87 4
7 Nhận ra sự cố gắng giao tiếp và đáp lại một cách phù hợp
3 12 9 6 2,40 0,92 9
8 Sử dụng ngôn ngữ phù hợp với trình độ phát triển của trẻ và lặp đi lặp lại
3 12 7 8 2,33 0,98 11
9 Mở rộng vốn từ và sự hiểu từ của trẻ
3 12 12 3 2,50 0,81 8
10 Tận dụng tối đa những kĩ thuật về nghe, trẻ được nghe trước tiên
2 15 10 3 2,53 0,76 5
11 Sử dụng những cử điệu bộ một cách thích hợp
3 9 15 3 2,40 0,80 10
Chung 2,73 0,86
* Yếu = 1 điểm; Trung bình = 2 điểm; Khá = 3 điểm, Tốt = 4 điểm
3. Kết luận
Với sự phát triển ngày càng hiện đại, tinh xảo của các công nghệ, thiết bị trợ thính, ốc tai điện tử là một thiết bị tiên tiến giúp cho việc kì vọng trẻ khiếm thính có thể phát triển tốt ngôn ngữ nói để học hòa nhập với trẻ nghe bình thường là hoàn toàn có thể. Các hoạt động hằng ngày mà cha mẹ (hoặc người thân) của trẻ khiếm thính thường thực hiện với trẻ là những cơ hội tốt để họ giúp trẻ phát triển ngôn ngữ nói một cách hiệu quả bởi ở đó, ngôn ngữ được gắn với ngữ cảnh,
492
với những gì đang diễn ra, sẽ giúp trẻ hiểu, lĩnh hội, ghi nhớ ngôn ngữ một cách tốt nhất. Giáo viên đã nhận thức được tầm quan trọng và đã thực hiện hướng dẫn cha mẹ phát triển ngôn ngữ nói cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi đã cấy ốc tai điện tử qua các hoạt động hằng ngày tại gia đình.
Hình thức, phương pháp mà giáo viên hướng dẫn cha mẹ cũng đã đa dạng nhưng chủ yếu vẫn là đối thoại trực tiếp, minh họa thực tế hoặc điện thoại, email, zalo call, face-time (trong các điều kiện không đến hướng dẫn trực tiếp được), còn các hình thức, phương pháp hướng dẫn thông qua việc sử dụng video clip, các hội thảo, tập huấn... còn ít được sử dụng. Các nội dung hướng dẫn tập trung vào các kĩ thuật, chiến lược phát triển ngôn ngữ nói, cách tận dụng sức nghe còn lại, tạo môi trường giàu ngôn ngữ nói cho trẻ thông qua hoạt động hằng ngày. Một số hoạt động hằng ngày mà giáo viên thường hướng dẫn như: giờ “học”, giờ đọc sách, giờ ăn uống, làm việc nhà, giờ chơi, giờ tắm, giờ vệ sinh cá nhân... Giáo viên đánh giá cao tầm quan trọng của vai trò của cha mẹ, việc đeo thiết bị ốc tai điện tử cả ngày, việc tạo môi trường nghe yên tĩnh và nói ở khoảng cách gần trẻ.
Đây là những điều kiện tiên quyết trong việc phát triển ngôn ngữ nói của trẻ khiếm thính thông qua các tình huống hằng ngày.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Nguyễn Tuyết Xương, 2015. Ốc tai điện tử ở trẻ em. NXB Y học.
[2] Đinh Hồng Thái, 2014. Phát triển ngôn ngữ tuổi mầm non, NXB Đại học Sư phạm.
[3] Hogan S, Stokes J, White C, Tyszkiewicz E, Woolgar A., 2008. An evaluation of Auditory Verbal Therapy using rate of early language development as an outcome measure.
Deafness Educ Int. 10,143-167.
[4] Dornan D, Hickson L, Murdoch B, Houston T, and Constantinescu G, 2010. Is Auditory - Verbal Therapy Effective for Children with Hearing Loss? Volta Rev. 110 (3), 361-387.
[5] Percy-Smith, 2017. Auditory verbal habilitations is associated with improved outcome for children with cochlear implant. Cochlear Implant Int., 2018 Jan., 19 (1), 38-45.
[6] Cochlear, 2005. Listen learn and talk. SOS Printing Group.
[7] Bùi Thị Lâm, 2016. Giáo trình can thiệp sớm cho trẻ khiếm thính. NXB Đại học Sư phạm.
[8] Bùi Thị Lâm, 2012. Tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo khiếm thính 3 - 4 tuổi ở trường mầm non. Luận án Tiến sĩ Giáo dục học.
[9] Trần Thị Thiệp, 2007. Biên soạn tài liệu hướng dẫn phụ huynh trẻ khiếm thính, Đề tài Khoa học Công nghệ cấp Bộ, Mã số B2006-17-45.
[10] Trinh Foundation, 2014. Ngôn ngữ và các hoạt động hàng ngày, TP Hồ Chí Minh. Truy cập https://trinhfoundation.org/wp-content/uploads/2015/01/ngôn-ngữ-và-hoạt-động-hàng- ngày.pdf.
[11] Bộ Giáo dục và Đào tạo - Trung tâm ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam, 1998. Đại từ điển Tiếng Việt, NXB Văn hóa Thông tin.
493 ABSTRACT
Current situation of guiding parents to develop spoken language for 3 - 4 aged hearing impaired children with cochlear implant through daily activities at home
Tran Thi Thiep1, Bui Thi Anh Phuong1 and Nguyen Thi Thao2
1Faculty of Special Education, Hanoi National University of Education
2Thien Duc Medical Equipment and Hearing Aid Co., Ltd This article is a study on 30 teachers who do early intervention for 3 - 4 aged hearing impaired children with cochlear implant and guide for their parents in some educational instituitions for children with hearing impairement in Hanoi in order to reseach the current situation of guiding parents of 3 - 4 aged hearing impaired children with cochlear implant to develop spoken language for their child through daily activities at home about: teachers’s awareness of the role of guiding parents of 3 - 4 aged hearing impaired children with cochlear implant to develop spoken language for their child through daily activities; the methods or the ways which teachers use to guide parents; the contents of guiding parent sessions; daily activities which teachers usually guide parents to develop spoken language for their child; teachers’s evaluation on implementation to develop spoken language for 3 - 4 aged hearing impaired children with cochlear implant through daily activities at home. The research’s results are the basis for subsequent research to provide measures to guide parents of 3 - 4 aged hearing impaired children with cochlear implant to develop spoken language for their child through daily activities at home effectively.
Keywords: guiding, hearing impaired children, parents of hearing impaired children, cochlear implant, development, spoken language, daily activities.
