CHUYEN MUC
VAN H 6 A - NGHE THUAT
HON L§ CUA N G U a i C O TU HIEN NAY Tripo-ng hap ngird'i Co" Tu a Aka, ThCpa Thien - Hue
V 6 THj T U Y E T NGA' NGUYEN T A N K H A N G "
BANG THUY LIEN"
Du&i gde dd khio ti din tdc hpe bii viit trinh biy ve hdn li truydn thdng cung nhu hdn le hipn nay ciia tpc ngwdi Ca Tu & thdn Aka, xa Thugng Quing, huypn Nam Ddng, tinh Thira Thidn - Hud. Nghidn ciru che thiy. trong qui trinh sdng gin gui v&i cic tpc ngu&i khic, truyin thdng hdn le cua nguai Ca Tu da cd nhirng biin ddi bdi s y giao luu tiep biin vin hda dudi nhieu gde dp. Seng nhCrng ndt die trung truydn thdng treng hdn IS cua ngwdi Ca Tu vin dwgc bie luu.
Tir khda: l l cudi truyin thing, giao luu tiep biln van hoa, ban s i c tpc ngudi, Ca Tu, Thifa Thien - Hue
Nhin bii ngiy: 28/8/2019; dua vao bien tip: 15/10/2019; phan bipn: 30/10/2019;
duyet ding: 10/4/2020
1. D A N N H A P nam 1975 va g i n nhlt la vao nhu'ng La tpc ngudi thupe ngu hp Nam A " ^ m 1990 va nhifng nam d l u t h i i<y (Mon-Khmer), ngudi Ca Tu ed tilng ^ ' ' c^c nha khoa hpc nganh dan tge ndi va van hda kha g i n gDl vdi cae tge ^'>'' ™ " ^ ^ " '^''c da thyc hipn nhilu ngydi Ta Ol, Bru-Van Kilu. Trtfde <="^e khao sat. H l u h i t cac cugc khao nam 1975, van hda ciia ngydi Cg Tu =^* ' ' « " ''^ '=*^""9 "'"^" ^ n h v l hlnh ehi mdi duge nghien ciru sa khdi, "^""^ *'°" "*^^" "^^^ ^ac tge ngudi Bru- thllu eae nghien cipu chuyen sau. Sau Van Kieu, Ta Oi, Xtleng, Thai, Khg-mu
va Cg Tu, dd la: (1) ngoai hdn, (2) v g cu tru ben ching, (3) hdn nhan theo
•• "• - Tnfdng Dpi hoc Khoa hpc XS hOi vi ' ^ ' " ' . ' t ' "Z""""'^"' ' " ^ ' '=*^'^" "'"
Nhan van, Bpi hoc Quic gia Thanh phi H i '^^ ^ " " ° " " " 3 " con cd con cau (con Chl Minh. trai cd lay con gai eau), cd tif 3 dun vj
TAP CHl KHOA HQC XA HQI s i 4 (260) 2020 tham gia trd Ien"', khep kin hay khdng khep kin; cd vai trd quan trgng trong vipe tpo dyng lien minh xa hpi: lien minh trong hoat dgng kinh t l , quan s u va ddi s i n g xa hpi (Pham Van Lgi, 2014:221).
it nghien eu'u nay chung toi thyc hien phugng phap dien da dan tge hgc khao sat nhdm ngudi Cg Tu d thdn Aka, xa Thugng Quang, huypn Nam Dong. Ngoai thong tin t u nguon tai lipu thu d p , ehung toi da phdng v l n sau cac ea nhan d nhiiu do tuoi khac nhau (ngudi Idn t u l i va nhO'ng thanh thilu nien) bao gom ea nam va nu.
Nhifng b i l n doi tif qua trinh giao luu tilp biin van hda glD-a cdng d i n g ngudi Cg Tu va ngydi Kinh, nghien cyu dya tren ea sd ly thuylt giao luu tilp biln van hoa (acculturation) d i phan tich lam rd.
Cd r l t nhilu khai niem ve van hda nhung d day ehung toi sir dgng khai nipm "van hda bao g I m nhu'ng ehuIn mye, n l m d ben trong l l n bilu Ig ra ben ngoai, xae djnh hanh vi irng xCr duge tap nhiim nhd cac bleu tugng...
Hpt nhan eg ban ciia van hda g I m cae t u tudng truyin thing (duge hlnh thanh trong ljch sip), d l u tien la nhung t u tydng cd gia trj dac biet. He thing van hda ed t h i dyge xem xet, mdt mat nhy la k i t qua eua hopt dgng ngudi, mat khae nhu la nhung sy dieu chinh hopt dgng dd" (din theo Khoa Nhan hgc, 2016: 194 - Belik A.A, 2000: 14). Giao luu t i l p b i l n van hda nay sinh khi eae dan toe eung chung s i n g vdi nhau trong mdt thdi gian
nhat dinh, la qua trinh va k i t qua eua s u t i l p xuc thugng xuyen giu'a hai hay mgt s l n I n van hda cua cac dan tdc, viec tiep nhan van hda eua m i l dan tge d i u cd s y chpn lgc, cai bien eho phu hgp vdi van hda eua minh chir khdng dan thuIn la sao chep, vay mugn.
Vdi bai v i l t nay, ehung tdi hy vgng cung d p them t u lieu v l ddi s i n g van hoa eua ngydi Ca Tu gdp phln ggi md cae van de chinh sach lien quan d i n ddi s i n g cua ngydi Ca Tu trong boi canh hien nay.
2. L f TUC CU'OI H 6 | T R U Y 6 N TH6NG COA NGLPOI CO TU Mpt trong nhung nghi l i vdng ddi quan trpng n h l t cua ngydi Ca Tu la hdn l i . Hon le duge tien hanh theo cac budc: le dam hoi, l i cudi va le Ipi mat. cae l i nay chira dyng nhiiu quan niem, phong tge t h i hipn ddi s i n g tinh than cua ngudi Cg Tu.
Hdn nhan eua ngudi Cg Tu pho biin nhlt la hlnh thue con trai cd l l y con gai eau, v g gda l l y anh hoae em chong qua e l . Day la kiiu hdn nhan phu hgp vdi lugng hgp hai thj tpc hay ndi each khac chinh la hon nhan llan minh thj tpc, duy tri hlnh thire day chuyin, mpt chilu khep kin, tren ca sd hdn nhan eon cd con cau mdt ehllu (eon trai c l l l y con gai eau) (Phpm Van Lgi, 2014).
- T u c ngu dudng
Thanh nien den tuoi lap gia dinh thi ee di ngu d u l n g (ludt zudng). Khi tim difge ngudi vipa y, thanh nien nam nO'
VO THI TUYET NGA VA NHlEU TAC GIA - HON LE COA NGU'0'1 CO TU..
Ca Tu thyc hipn ngu dudng, nhlt la sau mua thu hopch. Day la thdi gian cua l l an mirng lua mdi va la djp d l ngydi con trai lam nha ngu dudng.
"Nha ngu dudng dyge lam d nugng r i y hgae d bla rtfng, gpi la nha nhung thyc c h i t day la mpt chbi dyge lam b l n g eae vat lipu tpm b l n g cay la va nha nay duge ea lang d i u bilt va duge ngudi Ca Tu ggi la nha ngu dudng" (din theo Tap ehl Que hucng.
2011). cac doi nam nu' cd 3-5 dem tim hilu nhau, hanh dgng nay mang tinh cdng khai. Du kha cdi md trong vipe nay, nhung luat tge hdn nhan eua ngudi Ca Tu e l m "quan hp tinh dgc bua bai", "cd thai trudc". N l u vi phpm SP cd nhO'ng hlnh thuc phpt nhu: g i l t hpo, trau, bd chia eho cae gia dinh trong lang; ea lang se ciing an, hay phai d i n bii eho nha gai: cha, chieng, d l trang sire quy... hoae phai chju ng truyin k i l p tip ddi nay sang ddi khac va ddi khi bj cdng d i n g ruing bd khdng al t i l p xuc vdi nhung con ngudi pham tge. Nam nu Cg Tu khi ed quan he tinh cam vdi nhau d l u ludn ed y thuc glD' gin, tdn trgng dao dipc. Tue ngii dudng ngay nay r l t h i l m va eung khong d i khdi phue lai, nhung nd van cdn gia trj ddi vdi ddi s i n g hdn nhan eua ngudi Cg Tu.
- L i dam hdi
L l dpm hoi duge xem la nghi l i d l u tien trong tge cudi hoi. Ngydi C g Tu se tiln hanh l i cham ngo hay dam hoi (tge Ip dam ngo nhy ngydi Kinh) va do ngudi mai m i l thyc hien. Sag le hdi ( l i Ganoo) se den l i cudi vdi
khoang thdi gian nhlt djnh (thdi gian dai hay ngin) tuy gia dinh hai bSn quylt djnh. Ben cpnh dd, n i u gia lang khdng xin phdp duge t h i n linh trong nam, thi l i cudi danh phai dgi d i n nam sau. Theo Luu Hung (2007: 198):
"Vipe dpm hdi cd t h i duge d i l n dpt b l n g khai nipm krehd krham (krehd la
"cho di eon ngudi", krham la "mau").
Ngudi ta quyet djnh cugc hon nhan mOt each thpn trgng tren eg sd xem xet ca y eua ngudi, ca y ciia t h i n linh, thong qua le thuc do hg thyc hipn thee tpp tge". N l u la hdn nhan eon ed eon epu thi gia dinh nha trai phai lam l i cho nha gai - gpi la le Pie Plo vdi </
nghTa "nha trai dua h i t phln cua cai ma gia dinh minh hua trong cugc hdn nhan trudc... dan lang to ehipc an uIng linh dinh va lam kieu rude bo vg" (Nguyin Van DDng, 2016: 23).
- L l e u d l (Pool)
L i cudi thudng duge thyc hipn vao nhung ngay trang trdn, la ngay ma nha trai mang l i vat den nha gai d i xin dau va tuc le dua dau v l nha chong. Dam cudi cua ngudi Ca Tu thudng duge t l ehuc d nha trai 2 ngay, n l u gia dinh kha gia han thi keo dai 5 d i n 7 ngay. Theo nghien ciru eua T r i n Tan Vjnh (2013: 101) thi tang vat va cac mon an trong l i eydl kha phue tap: "Theo quy djnh cua tap tge, nha trai dai nha gai nhung cen vat b i n Chan: trau, bo, heo... va thu rifng cung b i n chan nhu ky da, trut, tran...; d l kim loai va sanh sir: che' chieng, ma nao, eudm, dong ho, dai xe, t i l n , vang, xoong n l i , rya riu...-
TAP CHl KHQA HQC XA HQI s i 4 (260) 2020 d l dan lat: nong, nia, eal gui cua eon gai, chilu mua tif dong b l n g Ien...;
cam te. Nha gai mang sang nha trai nhung con vat hai chan: ga, vjt, chim...; con ca, i c h . . . ; d l det, t i m chilu va cai goi ciia ngudi con gai dan tif dira dpi; d l dan lat: cai gui dan dng; xoi n i p " .
Ngay cudi, nha trai d i n nha gai ddn cd dau. Trudc dd nha gai d i n "tiln trpm" nha trai d i ehle c h i n ngay cudi, ban v l s l lugng khach de nha trai don t i l p , ban bac va thda thuan chi tilt v l viee to chire dam cudi, va day eung la "djp xem xet tinh hlnh nha trai chuan bj ra sao" (Luu Hung, 2007:
201).
D i l m dac bipt trong l i cudi chinh la mp chu r l se boi "tilt heo" Ien tran ciia tifng ngydi trong hp hang d l ehuc phue eho ben thdng gia manh khoe, s i n g iau. "Tilt heo" bdi tren tran mang thdng dipp "Gia dinh hai ben k i t u day la mgt, cung chia se mling cam, manh ae, ngpt bui, d i n g cay..." (Dang Khoa, 2014).
Gia dinh hai ben dang rugu eho t h i n linh n h l m the hipn long bilt gn dng ba to tien, sau dd ehu r i mdi rugu hp nha gai. Nha trai se trao cua h i i mon va eae thanh vien hai ben eung nhau hat dieu ly, nhy ldi d i n vao vlpc trao ciia hoi mon cho ed dau va ehu re.
Day chinh la net dae tryng kha dgc dao eua ngydi Ca Tu. Theo Lyu Hung (2007: 201): "Hai ben trao doi vdi nhau bang hlnh thu'c 'ndi ly' va 'hat ly' - lu'C la bang ldi ndi hay hat, d l i dap nhau, trong dd diing hlnh anh vl
von va phep an dg de d i i n dpt y thay cho ldi ndi t h i n g nhu khi giao tiep binh thugng".
K l t i l p la nghi thire Dum ( l i cam ta dat trdi), eo dau ehu r i duge phii kin b l n g mdt t i m Iga Idn, mp ciia co dau va me chu re k h i n d u than linh, than rifng, t h i n sdng, t h i n nui, t h i n nygng rIy phu hp che ddi vg chong trp mpnh khde, s i n g hpnh phue, sinh nhilu eon, nhieu chau, lam nhieu nugng rly, b i t duge nhieu thu ripng.
T i l p theo la l i dam trau mung dam cudi. Dam trau de e l u k h i n than linh eho mua mang bpi thu, hg hang, budn lang manh khde, s i n g iau, lam cay lua duge cay lua, lam r l y b I p duge r l y b I p , nudi eon heo, con trau, eon ga mau Idn, d u eho mpi ngudi, cho budn lang khdng ddi an, cd nhiiu eua eal, ngudi gia duge s i n g iau, eon tre sinh nhilu con, nhilu cai... Cha eua chii r l lam phep gilt trau, sau dd mpt thanh nien khde manh trong lang thyc hipn dpng tac dam trau. Thjt trau sip dung de cung t h i n linh va dai khach trong tiee cudi. "Sang hem sau, an uIng xong, mdi ben sCra sopn mgt mam cung, vdi nhung l i vat theo quy djnh eua tap tge. Tirng gia dinh cdng b l cho mpi ngudi bilt eg the s l eua cai eua minh trao cho thong gia, d i n g thdi dan dd va ndi Ien l l n ntra ude vgng hai eon hanh phue, hai gia dinh g i n bd vdi nhau b i n vu'ng' (Luu Hiing, 2007: 205).
Sau l i cudi, ea nha trai va nha gai deu phai dai dan trong lang minh mpt bua ggi la "nudi lai" vl lang da giup dd
VO THI TUYET NGA VA NHlEU TAC GIA - HON L £ CUA HGirOi COJU..
hp trong vlpc cudi xin vira qua. Vdi nha gai, so thjt ma hg dem v l tir nha trai duge dung cho bu'a tiee nay.
- L§ lai mat
Le lai mat dwgc 'c chirc sau l i cudi 3 ngay tai nha gai. Day la l l b l me vg mdi eon r l va eon gai v l tham lai nha, dong thdi la djp hp nha gai ddi t i l p nhu'ng do sinh l l ma trong ngay cudi hp nha trai dua chua du, 6 ngay sau hai gia dinh se t l chue l i "md dudng"
d nha trai n h l m nhle nhd, khIng djnh lai m i l quan hp thdng gia: "nghia vu tham hdi khi l i t i t , trach nhipm giup dd khi kho khan. Cudi xong, co gai v l s i n g vdi b l me de, sau mpt nam mdi trd Ipi nha ching va sing trpn ddi"
( T r I n T i n Vjnh, 2013: 102).
3. L f TUC CLfOI H 6 | C I I A N G U Q I CO TU HIEN NAY
Theo s l lipu d i l u tra dan s l 2009, ed 61.588 ngudi Ca Tu phan b l tap trung d tinh Quang Nam, Thua Thien - H u l , o a N i n g va TPHCM. Ngudi Ca Tu d Thifa Thien - H u l sinh s i n g ehu yeu tpi huypn Phu Lgc va huypn A Ludl, mpt bd phan edn Ipi song d huypn Nam Dong. Rieng xa Thugng Quang ngudi Ca Tu chilm khoang 10% so dan tpi huyen Nam Dong va
d i n eu tru tai day sau nam 1975. Dja ban sinh song trudc day chinh la khu vyc thupe day nui Bach Ma va tif Quang Nam di c y sang.
Trudc viec di eu x u l n g sinh song gan vdi ngudi Kinh han, tge ngydi C a Tu da khong tranh khdi viee giao lyu va t i l p biln van hda, d i l g nay d i n tdi cac nghi l i truyin thing trong hdn l i ciia ngydi Ca Tu da b i l n doi.
De hieu v l cupc sing ciia tdc ngydi Ca Tu, dac bipt la cac nghi thue trong hdn l i ngay nay, chung tdi da thyc hien dien da tai xa Thugng Quang, huypn Nam Ddng tif ngay 11 d i n 14/7/2018.
cac cupc phdng v l n tap trung cac ca nhan duge t i l n hanh tai thon A Ka, xa Thugng Quang vao ngay 13/7/2018 - ngay eu dan trong thon tap trung hoan thanh vlpc tai dyng nha Gugl trong mpt d y an k i t hgp tai trg giya Vipt Nam va Nhat Ban (Bang 1).
Thong qua phong v l n ehung toi nhan thIy, cDng nhu nhilu dan too khae, hon l l eua ngudi Cg Tu dygc xem la mpt trang nhung le nghi quan trgng.
Nhung khac vdi trudc day, hon nhan cua ngudi tre the hien qua sy chu dpng tim hieu va meng muon k i t hon Bang 1. Danh sach nhung ngudi duge phdng v l n sau tai thdn A Ka
STT Hpvat&n H.V.B(1) V.D.H H.V.B (2)
Tuoi Nghe nghipp Lam nfing LPm nong LPm nOng LPm nOng, nOi trg Lam nong, npi trg LPm nOng, nOi trg
Ghi chu Nhan vpt khOng nh(i' tuoi chinti xic Nhan vpt khOng nhg t u j T g i h h " ^ Nhan vjt khOng nhd tuirchinh^;^;:
Co dau vua cudi
Nhan vpt khOng nho tuoi c h ^ h l j ^
TAP CHl KHOA HQC XA HOI SO 4 (260) 2020 cua ngLfcyi con trai Cc Tu. Ben canh do, nhieu nghi thipc truydn thSng v i n con du'p'c lu-u giu".
Oe tien tai hon nhan vai mot co gai 00* Tu, ngu'ai con trai Co- Tu noi chuyen vai cha me minh va sau 66 den nha co gai thija chuyen vai cha m? CO gai. Neu cha me co gai khong ma cOa tCnc Id khong dong y ga co gai cho chang trai. Neu ma cCra cho vao thi coi nhu" dong y cho chang trai bM dau thai gian thu' thach.
Tho'i gian thu' th^ch thu-ang keo dai tu- 3 den 4 th^ng, Iau nhat la mot nam.
Trong thai gian thO thach, chang trai phai het long phy giup cong viec cho nha CO gai, nhu': lam rupng, chan nuoi gia sue... Dya tren cong viec ma chang trai thyc hien, cha me co gai va ca CO gai xem xet quyet djnh se tien hanh l§ cu'ai hay khong? Qua lao dpng cua chang trai, cha me co gai danh gia ve sCrc voc, tinh dung cam va kinh nghiem trong lao dpng. Day chinh la tieu chuan danh cho mot chang trai Ca Tu d i n tuoi tryang thanh di lay vp'.
Thai gian nay cung la dip de co gai xem lai tinh cam cua minh danh cho chang trai xem co u-ng y va phat sinh tinh cam hay khong. It co tru'ang hgp ti> choi le cuai sau thai gian thi> thach (vi thu'ang da biet nhau tryac do).
Chua het thu- thach ma bo v§ thi xem nhy \iy choi khong c y a i nOa (Phong van H.V.B, V.B.H). H i t thai gian thy thach va nhan dyp-c s y dong y cua nha gai thi chang trai se mai cha me minh sana c y a i co gai do.
Theo lai ke cua cac nhan vat dygc phong van, thai gian thy thach dien ra tryac khi co s y dam hoi t y nha trai ddi vai nha gai. H.V.B cho biet, kinh t l cua ngyai Ca Tu chu yeu la di ryng va lam nong cho nen can d i n thai gian thy thach de nha gai danh gia d y p c syc voc va kha nang lao dong de lam ra cai an nudi song gia dinh. 06ng thai hp co the thay d y g c s y mong muon that s y cua chang trai d l i vai CO gai minh muon cyai lam va.
Chung toi chya th§y cac tai lipu nghien cyu ve luat tuc, hon nhan cua ngyai Ca Tu mo ta ve thai gian thy thach nay. Phai chang day la mot hinh thyc thy thach xuat hidn sau khi ngyai Ca Tu s6ng djnh cy gan dong b l n g . Viec s i n g dinh cy doi hoi phai lao dpng tai ch6 nhy lam rupng, chSn nuoi nhieu han la di san nhy khi con a ryng cho nen viec thy thach chang trai de xem xet cac v^n de da neu a tren nhy mot y l u to quan trpng cho viec dam bao on djnh kinh t l gia dinh.
Tuy nhien, day chi la suy luan cua chung toi va r i t c§n nhilu dgt diln da sau nay de co k i t luan chinh xae.
T y chu dpng tim hilu nhau roi di den hon nhan cua thanh nien ngyai Ca Tu hien nay co thay doi so vai truyen thong. D i l u nay de thay nh§t qua vai tro cua ngyai "mai moi" d i n bj hgn c h l va hp chl con xuat hien trong lai k l lai cua ngyai Idn tuoi. Tham chi, viec thach c y a i tryde day la ganh nang cho gia dinh cua ngydi can trai cung da d y g c gian lyge. Hai gia dinh
VO THI T U Y £ T NGA VA NHl£U TAC GIA - HON LE COA NGU'0'1 CO TU..
tap trung vao tac hgp va chue mung ddi v g ching tre.
Tryde day, sau khi di ngu dudng va cam thIy cd t h i t i i n tdi hdn nhan thi ehang trai v l thong bao vdi cha me d l tim ngygi mai m i l , ngygi nay ddng vai trd nhy ngygi dpi dipn cho gia dinh nha trai d i d i n dam hdi va thygng lugng sinh l i ma nha gai thach cudi. Hipn nay thi khae, mpt s l phu nu' tre da lap gia dinh d thdn Aka cho bilt: hp khdng c i n ngudi mai mdi giua hai gia dinh, bdi vl nha gai cDng khdng cdn thach cudi nhieu nhu trudc, hai gia dinh ed t h i t y thygng lugng va s i p x i p viee cudi xin (dl nhien phai xin phep trudng lang).
Vlpc nay dan tdi s y x u l t hien cua ngudi mai m i l trong t i l n trinh di tdi quan he hdn nhan eua ddi tre va quan hp thong gia giua hai gia dinh khdng cdn thudng xuyen. Dd la ly do vi sao vai trd eua ngudi mai m i l dan mat di.
Quan niem trong hon nhan ciia ngudi Ca Tu da thay doi, t h i hien trong viee thanh nien t u do tim hilu - nhu ngudi Kinh. Hipn nay tge ngg dudng khdng cdn p h i b i l n trong cae cap nam nu tre d i n l u l l Hp gia dinh. Tuy nhien, viec tdn trgng luat tuc khdng cd thai trudc hdn nhan v l n dwgc cdng ddng gitf gin nghiem ngpL
L i dam hdi: O i n ngay da duge djnh trudc thi nha trai chuIn bj le vat de mang sang nha gai theo luat tge. Le vat thudng la cac cen vat nhu heo, bd, trau va mdt s l d l diing nhy chen, dia, thau, vang, mg-nao, rugu trIng.
Sau dd ba ngay nha gai cung chuan bj cua h l l mdn cho cd dau la cac eon vat nhu ga, vjt, xel, gao, vai truyen t h i n g , rugu, bia... (Luu Hiing, 1995: 51).
Ngoai ra, t i l n , vang eung la mdt sinh l i hay eua h l l mon duge cpng dong ngudi Cg Tu trao cho co dau va chii r l trong cae l i dam hoi hien nay.
L l c u d i : Sau l i dam hdi, ra m l t hai ben gia dinh lam tiee mdi dan lang.
Sau khi cae le vat da duge trao xong, d i n ngay cudi (da duge djnh trudc) nha gai t l chire dua ed dau sang nha trai lam l i . Nha trai to chifc g i l t heo dai nha gai s u i t mpt ngay hdm dd.
Cung trong ngay cudi ben nha trai se che cd dau vang gilng nhu ngudi Kinh cdn nha gai eho cd dau nhii'ng t i m vai truyin thing kho Idn (Phong v l n H.T.L, 21 tuli).
Ngoai ra, v l t l chirc tiee cudi va trang phue ciia co dau ehu r l trong bua tiee mdi bpn be eua eo dau ehu re cDng tuang t y nhu l i cudi cua ngudi Kinh.
0 thon Aka, ngydi d i n du tiee cudi eung dem thee qua hope tiin mu'ng cudi. Trang phgc cua eo dau chu re la ao sa ml, q u i n tay, veston, xoa-re.
Rieng bull tiee dai lang theo truyen thing duge t l ehuc tai nha Gugl hope tai nha cua ehu re vao ngay sau dd'^' Thee luat tge thi tat ca ngudi trong lang eua nha trai eung a|n dy tiee, cdn ben nha gai, n l u d khac lang thi ehi ngudi trong ngi bg nha gai a|n du tiee. Trong b u l l tiee dpi lang, co dau va chii r i mac trang phue truyen thing nhung ngudi d i n d y co t h i mac trang' phue truyin thong, ed the khong.
TAP CHl KHOA HQC XA HOI so 4 (260) 2020
Sau tipe dai lang, ed dau va chu re v l n chua d y g e song ehung, chua duge ngu chung vdi nhau. Hg duge s i n g ehung va ngu chung sau khi nha trai g i l t mgt eon vat nhu trau, bd hope hao cdn nha gai g i l t mdt eon vat nhu ga hoae vjt d i eung t l t h i n linh, bao eho than linh b i l t hai ngudi nay da la v g ehIng va duge song ciing nhau (Phong v l n sau H.V.B, V.D.H, H.V.B, N.T.H).
L i lai mat: Cae thu tge trong l i Ipi mat van duge duy tri theo luat tge. Tuy
nhien, hipn nay cd d i l m khae trudc, sau khi k i t thue l i lai mpt, cd dau se v i nha c h i n g cua minh song va phgc vg cho ben nha c h i n g (Phong v l n N.T.H, 43 tuoi).
G i l n g nhu n h i i u tge ngudi khae, hdn nhan la nghi l i quan trgng eua ddi ngudi, nen ngudi Cg Tu ludn thyc hien n i p s i n g mgt v g mpt c h i n g . Cac ecn sinh ra l l y hp cha va hg cd quan niem la "Me de nhyng cha sinh ra!"
(N.T.H, 43 t u l i ) . Sau khi c h i n g m l t thi ngudi v g s i n g eung vdi cen cai hope Bang 2. So sanh mpt so y l u to bien doi trong l l cudi cua ngudi Co Tu tpi thon Aka
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
N$i dung so sSnh
CSch thyc tim hieu
Le an hoi
Th6'i gian dien ra 1§
c i i ^ i
L§ vat cu'6'i
Trang phyc cw&\
cua c& d&u, chu rg Trang phyc khSch d y cw&l
An uong
Qua, tien mCrng cit^fi cua khcich
H6n le t r u y i n thong Tim hieu trufrc qua tyc ngu du6ng
Vai tro cua ngyffi mai moi r5 r^t ThSch cu-ar rat lan Thu'6'ng d i l n ra hen 2 ng^y, doi vffi nh^ gi^u c6 the keo dai ca tuan L l vat theo truyin thong;
heo, bo, trau, ga, vjt, chim, do sinh hogt gia dinh, ru'ou, vai...
Trang phue truyen t h i n g
Trang phue tmyen thong
Cac m6n an t n j y i n thing, ru'O'u t y lam
Khong c6
H6n id hi§n nay tgi thon Aka Trai gai du'p'c tu- do tim hieu, chang trai yng thi den nha co gai xin 6" de lam c6ng Tyc ngu duong dan mo" nhgt Vai tr6 cua ngyb-i mai moi m6' nhgt, d6i khi khSng c6 ngu'b'i mai moi Thach c y * ! kh6ng con nhieu n&a ma phy thuOc vao dieu kiSn kinh t l gia dinh hai bSn
Mgt ngay dai khach nhu" ngu'b'i Kinh, mpt ngay to ehu'C thep truyen thong Mpt so le vat theo truyen thong nhu'ng xuat hi6n v6ng, nhan, bong tai vang nhu"
ngybi Kinh
VCra c6 trang phue truyen thong vipa mac au phue nhy ngu'b'i Kinh ViFa cp trang phue truyen thong vu-a mac au phue nhy ngu'b'i Kinh c a c mon an truyen thong, ru-pu t y ISm nhyng xuat hi^n them cae mbn Sn g i l n g n g y b i Kinh, ryg'u, bia, nu'bc ngpt mua cua n g y a i Kinh
Di qua hay tien nhu' ngu'ai Kinh An- Tar nia tfina hop tir cac nguon tai lieu va phong van sau nam 2018.
VO TH! TUY£T NGA vA NHl£U TAC GIA ~ H Q N LE CPA NGlfCri CaTU..
CO quyen tai gia vdi ngydi khac nhyng phai sau khi lam l l Ateng Ping cho chong.
Oai song van hda cua ngyai Ca Tu da CO nhieu thay doi, bien doi nha sy giao lyu tiep bien vSn hoa vb-i cac toe ngyai cpng cy, trong do anh hyang ro net nhat la vai ngyai Kinh. L§ nghi v6ng dai cua ngyd"! Ca Tu khong n^m ngoai tien trinh do. Nhyng bien doi tren tdc dQng d i n hon le cua ngyai Ca Tu ve hinh thyc bieu hi^n hay ca hinh thyc to chCPc dam cyai theo ngyai Kinh. Tuy nhien, nhyng yeu to mang tinh truyen thong cua tge ngyai van dyp-c duy tri, mang d | m dau an van hoa cua tpc ngyai Ca Tu (Bang 2).
4. K t T LUAN
Qua nghien cyu ve nghi l l cyai hoi cua ngyai Ca Tu hi^n nay chung toi nh$n thay r^ng tat ca sy thay doi deu mang tinh hai mgt. Vi$c tiep nhan anh hyang van hoa cua tpc ngyai khac giup cho cac nghi thyc cyai hoi cua ngyai Ca Tu d y p c dan gian va
thuan ti$n han v l le vgt cyai, thai gian thdch c y a i . DSc bipt, nam - n y Ca Tu d y a c t y do tim hieu mang den cupc song hon nhan tot dep han so vai thong qua mai moi tryac day. Tuy nhien, s y thay doi nhOng net dep vSn hoa cua ngyai C a Tu v l trang phue cyai va mon an truyin thong hay vSt ch§t hoa, gia tri hoa nhyng sinh l l thanh tien, vang... cung dang d i n lam ma nhgt ban sSc van hoa Ca Tu.
Tryac lan song hpi nhap v^ giao lyu tiep bien van hoa dang d i l n ra manh me trong giai doan hi$n nay, viec bao ton nhyng gia trj van hoa tot dep cua m l i tpc ngyai tren dat nyac Vipt Nam la mpt th^ch thicc lan doi vai chinh mdi tpc ngyai cung nhy doi vai cac nha nghien cyu va nha quan ly. Lam the nao de phat huy dyac n I n van hoa tien tien, dam da ban s§c dan tpc la mpt cau hoi lan, can sy chung tay gop syc cua nhilu ngyai trong vipe bao lyu nhyng von van hoa truyen thong cua cac cpng dong tge ngyai. Q
CHU THiCH
' ' ' O day, tac gia Phgm v a n Lpi diing cum "c6 l y 3 dan vj tham gia tra Igp" de chi hlnh thai hbn nhan "Ii6n minh ba thj tpc".
'^' Theo tmyen thong le c y a i se to ehi>e tai nha G y a l nhyng hi^n nay mpt SP lang cua ngu'b'i C a Tu khang cbn nha G y a l dp dieu kien kinh te khbng du de phue dyng. Thbn Aka a thbi diem chung tbi dien da cung ehi mbi du'p'c Nhat Ban tai trp' d ^ xay nha Cu'ai mbi. Chinh vl vay ma le cu'bi cb khi tc chi>c a nha chu re.
'^' Do trong qua trinh pheng van trSn nha G y a l cb mOt sa nhan vat ra vao liSn tyc do cbna vi$c ca nhan nSn ehiing tbi chi xem hp la ngucn thbng tin tham khao b6 sung eho cac nhan v$t du'pc phong van xuyfen suot d i ke trbn.
TAP CHl KHOA HOC XA HQl so 4 (260) 2020 TAI L I | U TRfCH D A N
1. DSng Khoa. 2014. "Di xem ddm cyai ngyai Ca Tu", https:/Ahethaovanhoa.
vn/gailery/xa-hoi/di-xem-dam-cuoi-nguoi-co-tu-n20140731104116938.htm#ad-image-0, truy c$p ngay 4/9/2018.
2. Khoa Nhan hpc. 2006. "Nhan hpc dai cyong". tr. 194. Tai lieu g6c: Belik A.A. 2000.
"Van hba hpc, NhOng ly thuyM nhan hpc van hba". Tap chi Van hoa Ngh0 thu$t, tr. 14.
3. Lyu HOng. 1995. "Tim hieu them v l t§p tuc hon nhan cua ngyb-i Ca-tu". Tap chi Din t0c hoc sb 2-1995, tr. 45-52.
4. Lyu Hiing. 2007. G6p phan tim hieu vBn h6a Co-tu. Hk Npi: Nxb. Khpa hpc Xa hpi.
5. Nguyin Van Dung. 2016. "Cac nghi le chu ky vong dai cua ngyai Ca Tu". Tap chi V3n hda Ngh$ thu$t, s6 385, thang 7/2016, https://vanhien.vn/news/cac-nghi-le-chu-ky- vong-doi-cua-nguoi-co-tu-46695, truy c^p ngSy 25/6/2019.
6. Pham van Lpi. 2014. "Hon nhan 'Li§n minh khong doi xCrng' a ngybi Bru-Van Kilu (thbn Ta Rung, xS Hue, huyen Hyang Hba, tinh Quang Tn". in trong 25 nSm Vi$t Nam hgc theo djnh huttng ii&n ngdnh. Ha Npi: Nxb. The giai.
7. Tap chi Qu6 hLfong. 2011. "Tyc ngu dudng dgc dao cua ngyb-i Co Tu", http://que huongonline.vn/tu-dien-van-hoa/tu c-ngu-duong-doc-dao-cua-nguoi-co-tu-23632.htm, tnjy c^p ngay 5/9/2018.
8. Tran T^n Vinh. 2013. Syc tranh vSn hda toe ngirdi Ca Tu. Ha Ngi: Nxb. Thb-i dgi.
