SO 10 2009
Y NGHIA VA CHLTC NANG CUA T\S DAY
Trong cac tai lieu nghlgn ciiu ngir phap tlgng Viet, ddy duge xgp vao lap dai tir, cu the la thugc nh6m dai tir chi dinh, gom co: dy, ddy, ddy, dd, ndy, kia, ng. Chuc nang cua nhom tir nay la diing de chi tr6, xac dinh nguai, vat, su tinh trong hoat dgng giao tigp ng6n ngir. Chiing c6 thg giii vai tro la eac thanh phan cau, hoac dl kem sau cac danh tir nhu mgt loai phu t6 co chii'c nang xac djnh, chi djnh sy vat do danh tir ggi tgn.
Hien nay trong xu huong nghlgn cuu ng6n ngd' ngay cang quan tam den nhan t6 con ngudi trong hoat dgng giao tiep, den su tuong tac giira hg vol nhau gan vol hanh vi ng6n ngir, dai tir noi chung va tir day ndi rigng c6 thg dugc nghlgn ciru mgt each day du, toan dien hon. NgiJ nghTa va chuc nang cua chiing gan vdi mgt so khai niem ciia ngon ngir hge hien dai nhu:
quy chlgu, tryc chi, h6i chi, tinh thai.
Bay gid, nh6m dai tir chi djnh dugc ggi la chi tir (D6 Htm Chau, Diep Quang Ban, Nguyen H6ng C6n, sach Ngu vdn Lap 6), chi dinh tir (Nguygn Phii Phong).
Ciing vol eac dai tir nhan xung, chiing la nhung ygu t6 ngon ngii' trong mgt phat ng6n co quy chlgu den tinh hu6ng ma phat ngon dugc sii dung, dgn thdi diem ciia phat ng6n, den nguai phat ng6n.
Trong bai viet nay, ehung t61 ap dung each tiep can chirc nSng dya trgn li thuygt giao tiep va ngii dung hgc dg dua nguai phat ng6n vao trung tam
TS TRAN THI NHAN cua viec mlgu ta, phan tich y nghTa va chuc nang cua tir ddy. Thyc tg ciia tigng Viet cho thay day da dugc nguai noi sir dung dg chi ra, de xac djnh hay d6ng nhat vol nguai, vat, sy tinh dugc n61 dgn trong phat ngon (tii-c la cac doi tugng quy chieu ndi chung), dya vao m6i quan he tryc tiep ciia cac doi tugng voi tinh huong giao tigp va dya ngay vao nhirng m6c djnh vj (nguai ndi/
ngudi nghe, kh6ng gian, thdi gian) do chfnh hanh vl phat ngon eiia ngudi n61 tao ra. Dac biet, viec tim hieu y nghTa va chirc nang ciia tir day cho thay n6 Id mgt phuang tien ngon ngii thg hien dong thai cac van de trirc chi, hoi chi, tinh thai, lien ket van ban (dlgn ngon) va ca van dg ngir phap hoa trong tieng Viet.
1. Day vdi y nghia trirc chi khong gian
Tryc chi la mgt each thirc chieu vat trong hoat dgng giao tigp ng6n ngii, la mgt klgu quy chigu ma ban chat phu thugc vao thdi diem va nai chdn phat ng6n, vao vai trd cua ngudi ndi va ciia ngudi nghe trong chinh cai hanh dgng phat ng6n d6. Trong co chg tryc chi, ngudi n61 lu6n dong vai tro la trung tam. Chinh nguai n6i, bang hanh vi phat ng6n ciia minh, tao ra nhiing digu kien ngu canh cho tryc chi. Nguai ndi dong thai la chii the cua hanh vi true chi; va quan trgng hon, chi'nh noi, chinh luc nguai noi phat ngon dugc iiy lam moc toa do true chi va toan bg he toa dg khac deu phai Hen he vol nguai n6i.
12
Tir ddy trong tieng Viet c6 y nghTa chfnh la tnrc chi kh6ng gian. Khai niem tryc chi kh6ng gian dugc chiing t61 hlgu theo nghTa rgng, bao ham tit ca cac truong hgp sii dung tir ddy vai nhung dac dlgm sau:
- Ddy mang thanh t6 nghTa gin vol kh6ng gian mang tinh vat If.
- Ddy c6 chirc nang chi ra va dong nhit d6i tugng hay pham vi d6i tugng ngoai ng6n ngii th6ng qua viec quy chigu. Doi tugng quy chieu d6 c6 the la kh6ng gian hoac la nhiing d61 tugng mang thugc tfnh khong gian.
- Dlgm m6c djnh vj quy chlgu (ki hieu la Ko) gin vai noi nguai n61 phat ra phat ng6n c6 chira tir ddy.
1.1. Ddy quy chieu vao mgt pham vl kh6ng gian nhat dinh
Pham vl khong gian dugc n61 tai a day la nhirng vj tri, gioi han ton tai trong kh6ng gian eiia qua trinh, hanh dgng hay su tinh dugc n61 toi trong phat ng6n co chii:a tir day. Thf du:
(1) Dira nao hiii ddu thi ra day.
(2) Anh d day. Anh phdi tii trong ddy hang ndy.
(3) Sap tdi, d day ngudi ta se xdy mgt tod nhd 16 tdng,
1.1.1. Tuy theo timg ngd canh cu thg, pham vl quy chieu khong gian cua ddy c6 the co bien dgng vg khoang each.
a. Ddy co the chi mgt kh6ng gian rat hep, cu the va hoan toan xac dinh.
Thi du:
(4) Nd ndm ben hudng ddng bdc, xa 1dm, nhung horn nao trdi quang dirng day cung nhin ro.
Trong thi du trgn, ddy la noi ngudi noi dang ddng va noi nay hoan toan
Ngon ngCr sotQnam 2009 xac djnh doi vdi ca ngudi noi va nguai nghe. Dg tang thgm tfnh cu thg cua pham vi kh6ng gian dugc xac dinh, ngudi noi c6 thg su dung kem theo cac cir chi (chi tay, hit ham) nhim xac djnh mgt each ro rang quy chigu kh6ng gian.
Till du:
(5) Din cira phong, bd Phd chi tay:
- Cdc ngu&i ngSi day chd tdi b. Day cung co the chi nhirng pham vl kh6ng gian rat rgng. Nhung kh6ng gian ma ddy quy chieu la noi nguai noi phat ng6n, doi lap vai mgt noi khac kh6ng dugc col la thugc cung pham vl kh6ng gian nai nguai noi phat ng6n.
Thf dy:
(6) Ddn & day chi cd thdi quen trU vdng vdi do la, do Id hdng hod, chu khdng quen trir tien mat nhu bd con ngodi kia.
(7) d day khi hdu rdt trong lanh.
(8) O day khong co nu&c, khdng cd dxyvd nhiet do ban ngdy cd the len rdt cao.
O thf du 6, khong gian ma day quy chieu la mien Nam nuac ta, doi lap vol khong gian ma kia quy chigu la mlgn Bic. Thi du 7 c6 the dung de n61 ve mgt dja phuang, mgt tinh, mgt vdng, mlgn, mgt dit nuoc nao do. Con thf du 8 CO the ddng dg noi vg mgt hanh tinh nao d6, trong truong hgp mgt nha du hanh vd try truygn tin tir nai anh ta tham higm vg trai dit.
1.1.2. Trong phan Ion cac tivang hgp, quy chigii khong gian cua day thuang trung vai digm m6c djnh vj Ko, hoac nam trong cdng mgt pham vl dugc coi la d6ng nhat vol diem moc Ko. Tuy nhign cdng co nhung truong hgp nguai
noi su dung ddy de chi mgt khong gian kh6ng trdng hoac kh6ng thugc cung pham vi vol diem moc Ko. Thf dy:
(9) Anh ra day/ mdt ti, rdi anh se trd Igi day2 ngay, em cit dirng d day^
chd anh nhe.
Trong phat ng6n trgn, quy chlgu kh6ng gian cda d&y\ la mgt noi kh6ng trung vai diem m6c Ko. Hoat dgng "ra"
ma nguai n61 se thyc hlgn co dich la mgt noi khac voi Ko va c6 huang ral xa diem moc Ko. Con ddy2 va ddyi dgu quy chigu khong gian noi nguai noi phat ra phat ng6n trgn. Ngu llgu cho thay, khi quy chigu mgt kh6ng gian khong trdng vai digm moc djnh vi Ko, ddy thuang xuit hlgn vai y nghTa chuc nang la "huong" cua cac dgng tu chi su chuyen dgng lam trung tam vj ngii cua cau. Trong truong hgp nay, can phai c6 digu kien di kem la: Phia sau day can c6 nhung ngd doan c6 y nghTa han djnh thdi gian, nhu: mdt ti mot ehiit, mdt liic, mgt Idt,... Thf du:
(10) Con ra day mgt lat day, mp gl (11) dng Idm an trdng nhd giiip de tdi di day mgt chut nhe.
(12) Tdi ra day mgt tf, bd d nhd thdi com di nhe.
Loi noi nhir tren (cung nhu each n6i: tdi ra/ di dang nay mdt ti) la mgt each n61 da dugc quy uoc, chg djnh trong tieng Vlgt. Nguai n61 ddng cac phat ng6n kigu nay dg chi viec rdi xa kh6ng gian hign tai (chua diem moc djnh vi Ko) den mgt noi kh6ng xac djnh (hoac kh6ng cin xac dinh ro vai nguai nghe).
1.1.3. Trong tryc chi kh6ng gian, sy suy luan dya trgn m6i quan h? tuong dong gida cac sy vat, hign tugng co thg tac dgng den nghTa quy chieu cua ddy.
Thong thudng cac blgu thuc tryc chi c6 m6i lign he tryc tiep vol d61 tugng ma n6 ehi ra. Tuy nhign cung c6 nhdng trudng hgp m6i lien he do dugc thyc hien qua khau trung gian. Nguai n61 sir dung bleu thuc tryc chi va tryc tiep tro vao d6i tugng A; dong thai dya vao moi quan he nhit djnh cua A vol B va dya vao kha nang hinh dung cua nguai tham gia giao tigp ma chi ra B.
a. A la so d6, m6 hinh phan anh vj tri va quan he khong gian cda B trong thyc te. Thf du:
(13) Cudng keo tdm bdn dd cua anh trung dodn trudng tai dnh den. Huy ehi tay vdo mgt ehdm do ndi:
- Qudn nd img chien d day.
O thi du 13, d6i tugng ma ngudi n6i mu6n chi, muon nguai nghe nhan biet la mgt dja diem, mgt vdng dat nao d6 ton tai trong hien thyc.
b. A la mgt chinh thg; B la mgt bg phan cda A, hoac thugc ve A. Digu nay cho phep ngudi n61 chi vao mgt dlgm trgn A dg xac dinh B. Thi du:
(14) A''d rut dao vd dam chi dy vdo day, vdg chd ndy ndy.
Ngudi noi c6 the vua ndi vua chi vao mgt dlgm trgn ca thg minh hoac CO the ngudi d61 thoai.
1.1.4. Khi tryc chi mgt pham vl kh6ng gian nhat djnh, day (va cac blgu thuc chua ddy) c6 thg gid cac chuc vu cu phap khac nhau, thudng thay la:
a. Ddy co the lam vj ngu (glong nhu mgt danh tu). Thi du:
15. Diem chia tay day rdi, cdc ban ai!
(16) Ta day trdu ddy ai md qudn cong.
14 Ngon ngtif solOnam 2009 (17) {Bag gid nay dd bdy gid),
Ba Dinh la do. Cot Co la day.
b. Ddy tryc tiep lam thanh phan b6 ngu (vai hudng). Thi du:
(18) Dgt al, lai day nao.
(19) Quynh ai! Xudng day tiep khach hd bd mgt ti.
c. Ddy kgt hgp vol eac tu: &, tgi, gdn, cdch, tao thanh cac cd doan glu chuc nang la trang ngu (hoac khung dg) trong cau. Thi du:
(20) Cach day 200 met Id Hgi sa eiia Ngdn hdng qudn dgi.
(21) Ddu thdng lib day xdy ra mgt vu ngdp lut chua titng cd.
d. Ddy c6 thg dl Hgn sau cac ngu danh td chi ngudi, glu vai tro nhu djnh ngu cua cac ngu danh tir ay; c6 chuc nang djnh vj, xac djnh hoac nhan manh vao cac nhan vat trong kh6ng gian cua cugc giao tigp. Thi du:
(22) Cd Hoa nhin Huy, hdi Tudn:
- Chdc cdu day eung Id hog sT Nhd chung em day the Id duoc ddn ba hog sT
(23) Sau khi dd an tog, cu dd trinh trgng ndi:
-Anh Huyen day d Nam len. Id chdu ddng bd nhd tdi, ggi bd dy bdng cd rudt.
(24) Cay sanh canh vd cdy van tue de tgi tie dudng, trd thanh tdi sdn ciia cd hg. Ong ndi eiia chii nhdn day 1dm truong hg thay cho bdc rudt.
1.2. Ddy tryc chi nhung doi tugng mang thugc tfnh kh6ng gian. Thf du:
(25) Day Id do cua cd Duyen ddy.
(26) Bd gi&i thieu v&i con: day Id Thuy Vi con gdi mgt ngu&i bgn ciia bd.
d hai thi du trgn, viec xac djnh vj tri kh6ng gian trong moi tuong quan vai diem moc ma hanh vi phat ngon tao ra a day chi glu vai tro la mgt khau trung gian dg tu do d6ng nhat, nhan dien mgt doi tugng khac. Viec dong nhat, nhan dien cho dugc cai d6i tugng quy chigu ay moi chfnh la myc dich cua viec su dung td ddy trong hai phat ng6n trgn. Chung ta co thg thay ddy bang cac danh ngu co danh tir trung tam blgu thj nguol, vat dugc noi den;
kgt hgp vol chi tu ndy. Chang han:
(25') Cai ao nay Id cm ciia cd Duyen day.
(26') Bd gi&i thieu v&i eon: co gal nay Id Thuy Vi.
1.2.1. Khi dugc sir dung dg tryc chi d61 tugng mang thugc tinh kh6ng gian, quy chieu cua ddy thuong la xac djnh d61 vol ca ngudi n61 va ngudi nghe.
Sy e6 mat cua nguai n61 va nguai nghe trong cdng mgt kh6ng gian giao tigp tro thanh mgt dac tinh bit bugc, dam bao cho nguol nghe dg dang djnh huong va quan sat. Chang han ngiroi noi kh6ng thg dung quay lung lai vol nguai nghe va che khuat mgt quygn sach nao d6 ma n61 rang: Ddy Id cudn Ngu phdp tieng Viet eua tdi. Cdng nhu vay, khi n6i chuygn qua dien thoai chung ta khong the su dung nhung phat ng6n c6 tfnh chat giai thieu, c6 y nghTa dong nhat nhu:
(27) Day Idea quan chiing tdi.
(28) Day Id bite dnh tdi chtfp khi di du lich Trung Qudc.
Trong trudng hop c6 nhigu sy vat cung t6n tai, cdng xuit hien trong tam
quan sat eua nguol n61 va nguai nghe thi vai tro cua cac phuang ti?n ngoai ng6n ngu tro nen cin thlgt. Thi du:
(29) Chi Phdi lay dua go vdo titng chiec bdt, chiec dia trong mdm ndi vdi chdng: Day Id canh cua, day la tuong, day Id vimg.
Trong khi do, each dung tu ddy de quy chlgu mgt pham vl kh6ng gian (myc 1.1.) khong bat bugc nguai n61 va nguai nghe phai 6 cdng mgt kh6ng gian giao tigp. Chang han, chau gal t61 dang du hgc a Uc tr6 chuyen vol t61 s6ng a Ha Ngi va voi con gal toi dang du hgc a Trung Quoc. Qua dien thoai, n6 n6i:
(30) Bdy gid d day ndng Idm bdc g!
(31) Chi bay sang day vdi em di!
1.2.2. Khi dugc su dung de tryc chi d6i tugng mang thugc ti'nh kh6ng gian, day c6 hai dac digm cd phap sau:
- Ddy thuang dugc ddng trong nhung cau c6 tfnh chit gldl thieu, trong kigu cau c6 y nghTa chi quan he d6ng nhat.
- Day thuong chlgm vj tri dau cau vol chuc nang la chd ngu (hay Dg). Thi du:
(32) Day Id chiec xe eua dng gidm ddc cdng ti xdy dung sd 1.
(33) Day la anh Hiing. Cdn day Id Hdng, bgn em.
(34) Day la ndng trudng Td Hieu trdng bdng ndi tieng day.
2. Day vol y nghia true chi thoi gian
Khai niem tryc chi thai gian cdng dugc hlgu rgng, bao ham tit ca nhung trudng hgp su dung ddy vol nhdng dac digm sau:
- Blgu thuc ng6n ngu chua day mang y nghTa thai gian.
- Thai digm nguol noi phat ra phat ng6n chua tu day dugc coi la dlgm moc djnh vj (ki hieu la To).
Vol y nghTa tryc chi thai gian va vol tu each mgt ygu t6 danh dau digm m6c To, ddy kh6ng xuat hien doc lap ma tham gia vao nhung blgu thuc ng6n ngd tryc chi thdi gian, trong d6 day nhu mgt loai thanh t6 phu lu6n dl sau cac danh tu, gioi tu bigu thj nghTa thdi gian hoac ehi ra thugc tinh thai gian.
Thi du:
(35) Cach day ba muai nam tdi cd lam cdch mang.
(36) Gan day, tren cdc phuang tien thdng tin dgi chiing lien tuc xudt hien thdng tin ve cdc chdt dieu vi 627, 631 vd tinh an toan ciia nd.
2.1. Ddy tham gia vao nhung bleu thuc tryc chi thai gian ma quy chieu thai gian la trdng vol To hoac thugc pham vl dlgm m6c To. Thi du:
(37) Bdn tay dy gid day run ray trudc mat tdi.
(38) {Ta tha cho ldn ndy. Nhtmg ta hay muon tgm di ciia mdy hai cdi rdu) De tu day mdi khi mdy dinh Idm gi bay bg hay sd len chiec rdu cut, luc dy nhd Igi l&i dng Xien Tdc nhe.
O hai thi du tren, cac blgu thuc ng6n ngu chua ddy dgu chi ra mgt khoang thai gian dugc coi la trung vdi thdi diem nguol noi phat ra phat ng6n d6.
2.2. Ddy tham gia vao nhung blgu thuc tryc chi thdi gian ma quy chigu thci gian la kh6ng trdng vol digm m6c To.
a. D6 la bigu thuc trudc ddy ma quy chieu thai gian la "trudc diem m6c.
16^
kh6ng xac djnh, trung tfnh vg do gan/
xa so vol digm moc dinh vj". Thf dy:
(39) Truac day, hdi cdn Id cdu be, anh dd nghe ke Ida phdo ben tai.
(40) Sao truac day ndng chua bao gid de y den nhiing met Id da dong day ehdo nhi?
b. Nhdng bigu thuc tryc chi thoi gian ma quy chlgu thai gian la "truac diem m6c, kh6ng xac djnh, gan so vol diem moc To". D6 la cac blgu thuc: gdn ddy, mdi day, vita m&i day,... Thf du:
(41) Thdi dd Quy gan day khdng ung hd Dite lam.
(42) Moi day, nhd edn tdm sdo rudng, bd cung bdn di de mua sung cho Nhdt Tdn.
c. Nhung bilu thuc tryc chi thai gian ma quy chigu thai gian la "sau digm m6c, khong xac djnh, trung tfnh vg do gan/ xa so vdi diem moc To". D6 la cac bigu thuc: rdi ddy, mai ddy, tdi day,... Thi du:
(43) R61 day, Idy nhau cugc sdng het site te nhgt.
(44) Me kinh yeu eua con! Khdng bao gid con quen dugre l&l me. R6i mai day con len ducmg, con se hit site tu tinh de dgt duac mong u&c...
(45) Mong rdng tai day nhiiu chinh sdch, gidi phdp hd tra ngu&i ngheo hihi hieu horn se duac dua ra bdn bac vd tr& thanh nhirng quyet sdch cu thi.
d. Nhdng bleu thuc true chi thai gian ma quy chieu la "truoc dlgm moc, xac djnh, trung tfnh vg do gin/ xa so vol diem moc To". Thf du:
(46) Cach day hai muoi nam dng da biet rdng minh bdt luc.
Ngon ngfit solOnam 2009 (47) Truac day may thang, co mgt dng duac an tieu chudn cao chua ddy hai tudn thi khdng dn dugrc niia.
e. Nhiing bieu thiic true chi thai gian ma quy chieu la mgt thai doan hay thai dlgm "sau m6c dinh vi, xac djnh, trung tfnh ve do gin/ xa". Thf du:
(48) Sau day mgt tigng, tdu SI se din ga Nha Trang.
(49) Ba ngay tai day, tgi Hd Ngi se diin ra Dgi hdi dgi bieu Ddng Cong sdn Viet Nam ldn thirX.
2.3. Cuoi cdng, xet ve chu'c vu cu phap, cac bieu thiirc ngon ngvt chiia ddy vai y nghTa true chi thoi gian thuang la nhung cd doan gid vai tro la trgng ngir (hoac khung de) hay vai nghTa thdi gian cda cau (cac thf du a phfa tren).
3. Day la phu-ong tifn tryc chi ve ngoi (dung nhir dai tir nhan xung)
Trong giao tigp d6i mat, day di vai ddy co thg dugc ddng nhu cac ygu t6 tryc chi ve ngoi. Tire la cdng vai ddy, ddy tham gia true tiep vao viec chi ra cac nhan vat, cac chu the cua hoat dgng tuong tac Hgn nhan. Chung lap thanh mgt cap tu xung va d6i xung:
day thugc ngoi thir nhit, tr6 nguai noi;
day thugc ng61 thu hai, tr6 ngudi nghe.
Thong thudng ddy xuit hien song doi vai ddy, nhtmg no cung co the xuat hien trong trudng hgp ngu canh dS cho biet nguai nghe ma nguai noi huong tai la ai. Thf du:
(50) Day vdng day cang ddng den Day hoa thien li day sen Toy Hd.
(51) Tdi nhdyphdt len ddi, qudt:
- Khoan khoan, day tne&c da. Nha h?n chit?
Chung ta co the nhan thay ring y ngliTa tryc chi ve ngoi cua ddy dugc
hinh thanh trgn ca so tryc chi khong gian, th6ng qua con dudng chuyen nghTa hoan dy. True chi khong gian la ca so de ddng ddy nhu mgt ygu t6 chi ng6i thu nhat, tu-c la lay tu bleu thj vj tri khong gian trong tuong tac lign nhan dg ggi tgn mgt d6i tugng chigm vi tri trong kh6ng gian do. Tuong tu, ddy true chi vg ng6i khi dang thugc pham vi khong gian cua nguai nghe, dugc dung de chi nguai chiem mgt vj trf trong khong gian do. Luc nay, net nghTa vg vi trf kh6ng gian chi con la ca so cho sy chuyen nghTa, kh6ng con gia trj quan ygu vg phuang dien djnh vj khong gian.
Moi lign he gi&a cac thugc tinh kh6ng gian cua yeu to tryc chi {gdn/
xa so voi nguai noi, nguai nghe) ty no da gan vdi cac nhan vat giao tiep theo mgt the tuong ung nhit djnh. Doi vdi nhung nguai tham gia giao tiep, ddy dung de ty xung, ddy ddng de doi xung. Hg luan phign nhau tu xung, doi xung. Thidu:
(52) Hdn hdi:
- Sao day Igi run the set a?
- if so Idm! Cd thii that - Thi day cd sgr khdng?
- {/day... Hdn trd lai nghe khdng rd.
Sii dung vai y nghTa tryc chi ng6i thu nhat (ty xung) m6i lien he giua ddy vai ddy (tryc chi ngoi thir hai, doi xung) la rat chat che. Dudng nhu da sir dung ddy thi rat kh6 dung cac ygu to khac ngoai ddy dg ho ggi nguai doi thoai; va ngugc lai, khi dung day de doi xung thi phai ddng ddy dg ty ximg.
Trong khi d6, cac tu tu ximg khac co su lya chgn cac d6i ximg rgng ral hon nhieu, thf du nhu tir toi c6 cac d6i xung:
anh, chi, em, dng, bd, bdc, chii, cd, ddng cM,...
Ddy trong chuc nang tryc chi ve ng6i chu ygu dugc dung trong doi thoai, a ngii vyc than tinh hoac xung dot, d61 khi mang tfnh chat phuang ngd xa hgi hoac van hoa vdng, mlgn. Trong tac pham van hgc, hlgn tugng trgn dugc nha van su dung a cac doan thoai dg khac hoa tfnh each nhan vat. Thf du:
(53) Day md khdng m& cita day se phd ra ddy.
(54) Mac! Day khdng biet md day khdng nghe ddu. Vg chdng thu xep vdi nhau the nao, day mdc ke.
4. Day la phvoiig ti?n trirc chi dien ngon
Trong giao tiep, nguai ta khong chi su dung cac ygu t6 tryc chi dg chi xuat nhdng doi tugng cua thg gioi bgn ngoai ma con su dung chung dg chi xuat nhdng thyc thg ng6n ngu: nhung tir, ngu, cau, nhung phin lai n6i, van ban ma 6 d6 ygu to tryc chi la mgt bg phan hgp thanh. Khi ygu to tryc chi dugc dung de chi hay xac djnh nhdng thyc the ng6n ngu cung ton tai vol n6 ngay trong Idi, trong van ban nhu vay, nguol ta ggi do la trvee chi dien ngdn hay true ehi vdn bdn. D6 la each dung nhihtg blgu thuc trong mgt phat ngon nao day dg quy chieu tdi mgt phan doan nao day cua van ban/ dlgn ng6n chiia phat ngon do.
Tu ddy cua tieng Viet chinh la mgt phuang tifn cua true chi dien ng6n (hlgu rgng: bao g6m ca dlgn ng6n n61 va dien ng6n vigt, tuc van ban). Thi du:
(55) Day Id tieng ndi Vi^tNam,...
(56) Dgn day edn lim y rdng li thuyet eiia Tesniere Id li thuyet ngu phdp chit khdng phdi Id li thuyet ngii
18 Ngon ngOf solOnam 2009 nghTa, cho dii, nhu dd thdy tren day,
li thuyet ngu phdp ndy da dua tren eo sd ngu nghTa.
d thf dy 55, ddy chi toan bg nhung Idi dugc n6i ra trong ehuong trinh phat thanh cua Dal tieng noi Viet Nam, ke ca phat ngon c6 chua tu ddy ma dau chuong trinh va ddy cdng la bg phan cda dien ng6n. d thi du 56, t6 hgp den ddy la den chinh phan van ban dang vlgt ehua td ddy; to hgp tren ddy chi phan truoc cda van ban kg tir vi tri cda phat ng6n co chiia tu ddy tra len phfa tren.
Tryc chi dien ng6n c6 thg coi nhu la mgt dang dac biet cda tryc chi kh6ng gian. Chi c6 digu, van ban la mgt kh6ng gian dac biet do ban than to chuc, cau trdc cda van ban va dac tinh ke tiep tuyen tinh cda cac don vj ng6n ngd trong giao tiep tao ra. C6 hai truong hgp:
Thii nhdt: Ban than phuong tien
• ngon ngu dugc col nhu la mgt vat ton tai trong kh6ng gian van ban, tryc tigp c6 mat, tryc tigp ngu ra luc nguai noi phat ngon dg co thg tr6 vao, trinh bay, giai thieu hay djnh tinh no a mgt phuong dien nao d6. Dieu nay thuang thay trong nhung cau true ng6n ngd c6 y nghTa dong nhit hoac trong kh6ng gian cda dien ng6n n6i. Thi du:
(57) A Id! A Id! Day Id nhiing tin titc ddu tien d Bdc Bg phu,...
(58) An di! Day Id menh lenh ddy, hieu chua?
(59) Ngudi ta rdt hay ndi rdng
"cdu la cdch ggi ten su tinh" cung nhu "tit Id cdch goi ten su vdt". Day Id mdt Idi ndi khdng dn, it nhdt la vi phuong dien sir pham.
Thir hai: Chung ta col van ban la mgt thuc the khong gian va phat ngon chua tu ddy bao gi6 cung chigm mgt vj trf nhat djnh trong khong gian d6.
Do d6 vj tri cua phat ng6n chua tu ddy se tao ra mgt digm m6c quy chigu dg chi ra vj trf kh6ng gian van ban ma a do nhirng thuc thg ng6n ngd dugc tro ra dang t6n tai; va tuy theo ngd canh cu thg, chung co thg gan voi mgt huang nhat djnh: c6 thg ngugc chigu hay xu61 chlgu ke tiep cda dong tin hieu ngon ngd. Nhirng huong nay trong bigu thuc tryc chi co the dugc cu thg hoa bang cae tir chi huong ket hgp vol day, nhu:
tren ddy, dudi ddy, sau day,... trong d6 ddy tryc tigp chi vao digm m6c quy chlgu, nha d6 ma xac djnh dugc don vj ng6n ngd (phan van ban) dugc chi xuit. Thf du:
(60) Den day ta cd the khdng dinh rdng ndi dung ciia mdt cdu ed chii ngu kem theo ehi td khdng xdc dinh chinh Id ndi dung cua mdt cdu tdn tgi.
(61) Danh sdch cdc vai nghTa md chung tdi ddn ra trgn day chi Id mdt danh sdch mang tinh tuong trung tuang ddi, b&i cdc li do sau day.
O thf dy 60, den ddy la den cai vi trf ma phat ngon chiia ddy chigm ch6 trong van ban. d thf du 61, tren ddy la phan van ban a phfa truac, ke tu ch6 ma phat ngon chua ddy chiem trong van ban, con sau ddy la chi phin kh6ng gian phia duoi cua van ban, tinh tu vj trf cua phat ng6n chua ddy, di dgn phan van ban ke tiep.
Chung ta thay tryc chi dien ngon gan lien vai chuc nang sieu ng6n ngd vl doi tugng ma n6 chi ra la nhdng thyc thg ng6n ngd trong van ban. Vai tro cua n6 hoac la tao ra nhdng phat ngon giai thuygt vg phat ng6n, kigu: "An di!
^ n g h la...
Day Id menh lenh ddy, hieu ehua?";
hoac chi ra vj tri cda nhiing don vj ngon ngd trong van ban, do d6 n6 tham gia vao viec Hen kgt va tigp nhan van ban.
5. Day trong chirc nang hoi chi H61 chi la mgt hien tugng xuat hien trong long van ban, c6 quan he tryc tiep vol cac ygu t6 ng6n ogd trong van ban va cdng thudng dugc dg cap tdi khi nghlgn cuu vg true chi dien ngon n6i chung. H6i chi la hien tugng chung ta thay cac ngu doan c6 nghTa so chi d phat ng6n truoc (tlgn ngd) bang cac yeu t6 h61 chi (thuang la dai tu) c6 cung chieu vat. Nhu vay dac trung co ban eua hien tugng h61 chi la sy thay thg. Hoi chi dugc coi la mgt phuong thuc lign kgt van ban (phep thg bang dai tu).
H61 chi cdng la mgt chirc nang cda ddy trong dlln ng6n. Thi dii:
(62) Mai ndy cdu Cdn Tho vdn se hodn thanh. Day vdn Id cdy cdu l&n nhdt vd hodnh trdng nhdt Viet Nam.
(63) Giita lop tdng nen vd lop be mat eua mdt eo ehi tgo kit ndi Id l&p trung gian. Day Id khu vuc cho cdc kinh nghiem l&i ndi ed nhdn, eho vdn hod Idi vd cho phong cdch tdc gid.
(64) Hien nay hgc sinh pho thdng a ndng thdn, viing sdu, viing xa bd hgc rdt nhiiu. Day Id vdn di gdy nhiiu nhiec nhdi trong du lugn.
6 thf du 62, ddy thay cho "cau Can Tho" dirng a phat ng6n truoc.
d thf dy 63, ddy thay cho "lap trung gian" dung a phat ngon truoc.
d thf du 64, ddy thay the cho toan bg phat ng6n dung truoc.
Hien tugng h61 chi rat gin gdi vol hign tugng tryc chi dien ngon. Trong
khi quy chlgu cua tryc chi dien ng6n la chinh su kien ng6n ngu, sy ki?n van ban thi quy chlgu eua ygu to h61 chi la sy kien cua the gidi bgn ngoai. Trong khi moi quan he gida ygu t6 h61 chi va tien ngd cua no la m6i quan he thay thg giua nhiing phuang tien ng6n ngd cdng chi mgt phan doan eua the gioi (d6ng quy chlgu/ d6ng so chi), thi quan he gida ygu t6 tryc ehi dien ng6n va su kien dien ngon tuong img vol nd lai la quan he gida mgt phuang tien quy chlgu vdi d61 tirgng quy chigu cua n6. Do vay trong truong hgp ddy c6 chuc nang h61 chi c6 the b6 ddy dg lap lai tlgn ngd ma kh6ng anh hudng gi toi y nghTa cua phat ng6n. Trong khi d6, vdi ddy glu chuc nang tryc chi dien ngon thi sy thay the nhu vay hoac la khong thg dugc, hoac phai dung mgt phat ng6n sign ngon ngd. Chang han thi du 62 va thf du 63 e6 thg viet lai nhu sau:
(62') Mai ndy cdu Cdn Tho vdn se hodn thanh. Cau Can Tho vdn Id cdy cdu ldn nhdt vd hodnh trdng nhdt Viet Nam.
(63') Giiea lap tdng nen vd lap be mat eiia mdt ca ehi tag kit ndi Id Idp trung gian. L6p trung gian la khu vuc cho ede kinh nghiem Idl ndi cd nhdn, cho vdn hod loi vd cho phong cdch tdc gid.
Va thi du 58 phai dugc dlgn dat bang mgt phat ng6n slgu ng6n ngd:
(58') An di! An di Id menh linh ddy hiiu chua?
Con o thi du 55 thi kh6ng co gi thay cho ddy dugc.
(55) Day Id tiing ndi Viit Nam.
20
True chi va hoi chi la nhung hien tugng gin vol the glol bgn trong dien ng6n/ van ban. Chung co the xuit hien trong hai phat ngon kg tiep nhau trong van ban. Thf du:
(65) Din dayi tdi xin m& ddu ngode ndi vi Chdu Chdu Voi. Day2 la nhung tay cd bdn ITnh trudc tien xudng xudt len nhiing y nghTa cao cd vi viec di giang hd du lich.
Trong thi du 65, ddy\ Va ygu t6 tryc chi dien ngon, n6 chi xuat phan van ban dang chiita no. Ddy2 la yeu to hoi chi, thay thg cho "Chau Chiu Vol"
o phat ng6n truoc.
Tuy nhign co che va dac tfnh ciia hai hien tugng nay co nhdng sy khac nhau ma bai viet nay chua c6 digu kien di sau.
6. Day la phu-ong ti?n dien flat nghia tinh thai ciia phat ngon
6.1. Moi Hgn he gida tryc chi va tinh thai
Cac nha Viet ngd hgc deu thura nhan tu day khi xuat hien a cuoi phat ngon la tlgu tu (hay trg td) tinh thai.
Chung ta nhan thiy c6 moi Hgn hg gida true chi va tinh thai. Ca hai hien tugng nay deu lay ngudi ndi lam trung tam.
Nguai n61 tro thanh digm g6c chung cua cac he toa dg tryc chi. Nguai n6r thg hien thai do danh gia cua minh a nhieu khi'a canh trong y nghTa tinh thai eua phat ng6n. Mac dii vay, tinh thai va true chi van la hai hien tugng, hai ITnh vyc rigng, gan vol hanh dgng phat ng6n. Td binh dign nghien cuu ngu phap hoa c6 the khang djnh mgt vai tlgu tu tinh thai trong tieiig Vigt co ngu6n goc tir cac tu tryc chi. Chung khac nhau 6 dac digm cu phap: cac tu ngd tryc chi c6 vai tro la nhdng thanh
Ngon ngiif soJlOnam 2009 to cua su tinh, cua ngi dung menh dg, con cac tieu tu- tinh thai la nhdn^ yeu to nim ngoai ngi dung menh de ciia phat ng6n va thuong dung cuoi phat ngon. Tu day tinh thai la kgt qua cua qua trinh ngu phap hoa cua tu day tryc chi. Gida ddy true chi va ddy tinh thai CO m61 lign he ve nghTa. Thf du:
(66) {Con se vi trudc bd g). Con vi ngay bdy gi& day.
(67) {Khi cdn sdng cd ldn dng ngi phdn ndn, m? may nhu mgt con M nhdng
ddi mdu nhanh qud). Bdy gid me dang ddi mdu gl day?
d cac thi du trgn, ddy ma rgng dung lugng nghTa, tra ngn khai quat hen, chuygn tai y nghTa chi thai gian theo loi chuygn nghTa an du: d phat ngon 66, nguai n6i se thuc hien ngay vigc "ve"; a phat ngon 67, nguai n6i dang ban khoan truac nhung dau hieu c6 tfnh hie thai ma ngudi n6i trai nghiem a ngay chinh thai diem noi, hay trudc thai digm n6i. Chung ta khong the xac lap dugc moi lien he ngd phap nao giua ddy va cac tir ngd gid vai tro thanh to cu phap trong cac phat ngon tren. Ddy dirng cuoi phat ng6n khong d6ng vai tro cua thanh phan cau nao, ngoai chuc nang cua thanh phin tinh thai, tuang ty nhu cac tieu tir "ngu khi": a, u, nhi, nhe. Luc nay no bieu thj thai dg, sy danh gia cua ngudi noi doi vai sy tinh dugc neu, xet trong moi quan he vdfi nguai nghe, vol hign thuc va vai qua trinh hanh dgng giao tiep. Va cho dii CO con moi lign hg cu the nhu the nao voi kh6ng gian, thai gian phat ng6n thi chiic nang chi xuat ra quy chigu, xac djnh quy chieu - mgt chiic nSng von mang tinh bit bugc, lam thanh mgt d^c tnmg dien hinh cua cac tir tryc chi, cung khong con la dieu quan yeu doi vai tieu tir tinh thai ddy nda.
6.2. Xem xet tieu tu tinh thai ddy ve phuang dlgn y nghTa
Chung toi xac djnh nghTa tinh thai ciia ddy theo bon nhom ngd canh sau:
a. Nh6m ngd canh I:
(68) Nhimg ngudi ta da a trong nhd minh, biit Idm sao day.''
(69) Bdy gid di ddu day?
(70) Horn nay dn gl day?
Cac thi du trgn cho thay: Nguol noi dang a trang thai va bge 16 trang thai ban khoan, lung tung, chua biet giai quyet sy viec ra sao vao luc phat ra phat ng6n nay. Ngi dung neu Ign trong phat ng6n la mgt nhu ciu, mgt moi quan tam thuc tai ma nguai n61 hign dang can lam sang t6, dang chd dgi hay mong mu6n c6 cau tra loi de CO thg quyet djnh cy the cho hanh dgng cua minh, vao ngay sau liic noi khong lau.
Tu ddy trong nh6m ngd canh 1 thudng dung trong cau h61 kh6ng lya chgn, hoac cau h61 da lua chgn hien ng6n, nhu: Ldm sao ddy? Di ddu ddy?
An gi day? Khi do ngi dung mgnh dg blgu thj nhdng dieu con tim kiem, chua t6n tai hay chua dugc nhan thuc ro trong thyc tg. So sanh hai thf du:
(71) Anh bdo, bdy gid tdi phdi ldm
(72) Anh bdo, bdy gid tdi phdi ldm gi day?
Hai phat ngon nay cung dlgn dat ngi dung mgnh dg va tinh thai gl6ng nhau: ngudi riol da gap mgt digu gi do va anh ta chua biet giai quygt van de do sao cho thfeh hgp, phai hoi y kign ngudi khac. Nhung giua hai phat ng6n tren van co sy khac bigt: Do sy xuit hlgn cua tlgu tu tinh thai ddy a cu6i
phat ng6n 72 ngn tinh cap thiet giai quygt sy tinh dugc ngu ra 6 phat ng6n nay la cao hon. Ngudi hdl chd dgi cau tra Idi tuc thdi eua ngudi nghe dg tu d6 c6 thg thyc hien, giai quygt van dg cua minh ngay sau d6. Doi vol nhung cau hoi c6 ddy, ngudi nghe khd co the thoai thac, lan tranh hay tri hoan cau tra Idl. Ddy trong nhdm ngd canh 1 dign dat nghTa tinh thai chu quan, thuc him.
b. Nhom ngd canh 2:
(73) Dim nay ddnh to day.
(74) Cd ndy ngdy trudc xinh ldm day.
(75) Md dieu bd ndy thi hg ti^c timg thau dim sudt sdng day.
Trong cac phat ng6n trgn, ngudi ndi doan djnh, nhan djnh vg mgt su tinh ma anh ta kh6ng bigt hoac khong c6 mat de chung kign; sy tinh do cd the da xay ra hoac chua xay ra (no cd thg la hien thuc hay khong hien thuc). Song ngudi ndi bang viec quan sat nhdng dau hieu cua sy tinh, hoac dau hieu con luu lai cua sy tinh dg co thg nhan djnh, doan dinh vdi mgt thai do, mgt niem tin chac chan rang thyc tg phd hgp vol nhan djnh cua minh. Vay ddy trong nhom ngd canh 2 dlgn dat sy doan djnh, thugc nghTa tinh thai chu quan, khong thyc hdu.
c. Nh6m ngdeanh 3:
(76) Chi ndi di, em nghe day!
(77) Ngii. Tao di ngu day!
(78) Con ra d td day!
Trong cac phat ng6n trgn, day dien dat sy khing djnh la ngi dung menh dg se dugc thyc hien, se dien ra ngay sau khi noi, nhu mgt hien thyc truoc mit, nhu CO thg thay ngay dugc. D6 la nghTa tinh thai chu quan, thyc hdu.
22 Ngon ngiif solOnam 2009 d. Nh6m ngd canh 4:
(79) Tdi dang ldn rudt day!
(80) Budn. Em dang budn day!
(81) Chi ai, em dang did titng khuc rudt day!
d cac thi du trgn, day chi ra tfnh ton tai hien thuc, tryc tigp cua ngudi, vat, hien tugng, thugc tfnh hay qua trinh va vao luc, vao noi ngudi noi phat ra phat ngon chua tu day. Vi vay sy tinh duge ngudi ndi ngu ra trong phat ng6n la hien thyc thyc hiiu, la dieu dang quan tam luu y doi vdi ca ngudi ndi va ngudi nghe. Day cdng la nghTa tinh thai chu quan, thyc hdu.
Nhu vay, tu phia ngudi noi, ddy gop phan quan trgng cho viec danh gia sy tinh dugc neu trong phat ngdn la chac chan xay ra hay khong chac chan xay ra; la hien thyc thyc hdn hay kh6ng phai hien thyc thyc hdu; la digu phai phan van, doan djnh, la ban khoan thyc tai cua ngudi n61; la digu dang quan tam luu y d6i vdi ngudi noi. Viec su dung ddy vdi nghTa tinh thai nhu vay se c6 tac dgng true tigp dgn thai do, sy tin tudng, each ung xu cua ngudi nghe.
KET LUAN
- Tu ddy cua tieng Viet c6 cac y nghTa, chuc nang khac nhau trong hoat dgng hanh chiic. No cd thg dien dat va thg hien cac y nghTa, chuc nang: tryc chi kh6ng gian, true chi thdi gian, tryc chi vg ng61, tryc chi dien ng6n, hoi chi va tinh thai. Cac y nghTa va chuc nang nay gin vol hanh dgng phat ngon, chu thg phat ng6n. Do dd tu day c6 mgt vai trd kha quan trgng trong giao tigp ngon ngd. Ddy khong chi tham gia vao
viec gin phat ng6n vdi tinh hu6ng giao tiep tryc tigp bgn ngoai ma cdn gop phin t6 chuc va lign kgt cac phat ngon trong d6i thoai, trong van ban; dong thdi gop phin dang kg vao su tuong tac Hgn nhan.
- Cac chiic nang cua ddy cd mdi quan he mat thigt vdi nhau. Chfnh chuc nang tryc chi vg kh6ng gian la ca sd cho viec hinh thanh cac chuc nang khac thdng qua con dudng chuygn nghTa hoan du va an du. Gida chuc nang true chi va chuc nang tinh thai c6 m6i lign he vdi nhau, cdn giua chuc nang true chi dien ngdn va chuc nang h6i chi trong dien ng6n c6 sy gan gdi, tuong ddng vdi nhau.
TAI LIEU MUC THAM K H A O 1. Diep Quang Ban, Ngu- phap tieng Vigt, Nxb GD, 2005.
2. Bg Giao due vd ddo tgo, Ngu van, Idp 6, Tap 1, Nxb GD, 2008.
3. Dd Hiiu Chdu, Ca sd ngu dung hgc. Tap 1, Nxb DHSP, 2003.
4. Nguyen Hdng Cdn, Vg van dg phan dinh tu loai trong tigng Vigt, T/e Ngon ngii, Sd 2, 2006.
5. Le Ddng, Nguyen Vdn Hiep, Khai nigm tinh thai trong ngon ngu hgc, T/c Ngdn ngie, Sd 7, So 8, 2003.
6. Cao Xuan Hao, Tigng Viet - So thao ngu phap chuc nang, Nxb KHXH, 1991.
1. Nguyen Vdn Hiep, Ca sd ngd nghTa phan ti'ch cu phap, Nxb GD, 2008.
8. Nguyen Phii Phong, Nhung vin dg ngu phap tieng Vigt - Loai tu va chi thj tu, Nxb DHQG, H, 2002.