Ngā āhua o te mahi rangahau
E waimarie ana au te mokopuna ki te noho piri tata, ki te hīkoi tahi, ki te ako, ki te mahi i raro i ngā parirau o ēnei kuia. Nā tēnei āhuatanga, ka āhei rawa atu ahau ki te whai i tētahi kaupapa rangahau. I te tīmatatanga o ngā uiuitanga o ngā kuia tokowhā, i whakaritea he pātai matua hei hiki i te mauri o tēnei tuhinga whakapae. He pātai e whātoro ana ki ngā whakaaro o ngā kuia kua roa nei e kōkiri ana i ngā kaupapa mātauranga. He momo pātai e kimi ana, e rapu ana he aha rā te tino pūtake e mahi tonu ana rātau me te mōhio anō mā ēnei kōrero whakahirahira ka pūawai ō rātau whakaaro.
I maringi noa iho ō rātau kōrero, ā, he ngāwari nōku ki te hopu. Nā te pai o taku noho i te taha o ēnei kuia i tarea e ahau te tuku i te pātai matua ki a rātau katoa. Anei aua momo pātai, he urupounamu
He aha ngā pūtake e whakaawe ana i ngā kuia pakeke Māori, kia noho tonu rātau i roto i te mahi mātauranga. He aha hoki ō rātau huanga motuhake?
He kuia pakeke Māori katoa ēnei, e mau ana i te korowai hūmārie. I tupu ake rātau i ngā wharuarua o Ngāti Porou, o Te Whānau-ā-Apanui, o Pahauwera, ā, ko Ngāti Kahungunu tērā. I tupu ēnei kuia pakeke Māori ake i raro i ngā tohutohu a ngā mātua tūpuna. I tupu ake hoki rātau i roto i te reo o ngā tipuna. Whakapono tuturu rātau ki te atua, ā, i te ata i te pō ka karakia ngā tipuna. He whakatupuranga i haere ki te marae ahakoa te momo hui, me te manaaki i ōna manuhiri ahakoa ko wai ia, ahakoa nō hea ia. He whakatupuranga whakatupu tamariki, whakatupu mokopuna. Ki ngā mātua tūpuna, he taonga te mokopuna. Ki ēnei kuia, he ōrite te whakaaro mō te mokopuna. He whakatupuranga, i whai i ngā tohutohu a Apirana mō ngā mahi ahuwhenua. Koinei ngā mahi whakatipu poaka, kuti hipi me ngā mahi miraka kau. Ko ngā mahi ahuwhenua, te rūmaki kūmara, te ono rīwai, ngā paukena, me ngā kānga. Koinei āna whakaaro kia whai oranga ai te whānau, te hapū me ngā iwi. I kuraina ēnei kuia i ngā kura Māori o Raukōkore, o Te Kaha, o Manutahi, o Mōhaka. He tuahine, he māmā, he kōkā, he tipuna, he kaumātua, he kura māhita, he rangatira, he wahine, he kuia rātau.
Koinei ngā ture e here nei i ahau ki te Whare Wānanga o Papaioea. He whakatakotoranga Pākehā, te aronga. Ko ēnei ngā āhuatanga tuhi reta ki ngā kuia i whakaae kia piki ake rātau ki runga i tēnei kaupapa rangahau. Ki a tātau te Māori, me haere a-kanohi, me haere ā-tinana ki te kōrero. I pērā taku haere ki tētahi o ngā kuia, nō te mea kāre he wairua i roto i te āhua tuku reta ki te kaumātua. I mauria he kohua kai, he paraoa me te pata hei kīnaki i ngā kōrero. Ahakoa te tino hira kia Māori te whakaaro, kia Māori anō te nuinga o ngā tuhinga tērā ko ngā here me ngā ture a te Whare Wānanga o Papaioea, kia whai tonu te kairangahau i a rātau ake whakatakotoranga. Ko ngā pātai i whakaritea mō ngā kuia he pātai hei whakakao i o rātau mōhiotanga ki te wāhi kotahi. He kohinga kōrero e pā ana ki a rātau mahi kura māhita me ētahi atu peka o te mātauranga te nako o te kaupapa rangahau.
I hoea e au taku waka ki ngā tōpito o Whakatane, o Akarana, o Pōneke, o Ahuriri, o Heretaunga ki te kohikohi i ngā kōrero o ngā kuia nei.. E ono marama te roa ki te wāhi ki te kohikohi i ngā kōrero o ēnei kuia pakeke. Nā rātau i tākoha mai ki ahau hei arahi i tēnei tuhinga whakapae. Ko te mahi ināianei he hono atu i ngā hua i pūawai ki ngā kaupapa e akohia ana i ēnei rā. Tēnei te mihi ki ngā kuia morehu mō ēnei kōrero i tuku iho mō ngā reanga e whai atu nei i ngā tapu nei. Nā rātau anō i para i te huarahi mō mātau.
I whakapuakitia ēnei o ngā kōrero i te whakatauākī a Karetu (Christensen, 1999:3) ā, kī tāna i tuhi ai, ko te reo te moko o te hinengaro, te wairua me te tinana o te tangata, e mōhio nei ia, he Māori ia. He tirohanga he aha tēnei mea te reo, i whea te reo i tīmata ai mō rātau ngā kuia nei. I hoki atu ngā kōrero ki te orokohanga o te ao. Ki te kaumātaua nei a Rangihau (1985) nā te Atua i tuku iho he momo reo me ōna āhuatanga, ōna tikanga, ā, i tukuna e te Atua e tika ana ki te whai reo. Ko tātau e noho a-tangata nei i runga i te mata o te whenua tērā. Kī tāna anō, ko te reo te pou herenga o ngā taonga katoa a koro mā, a kui mā. Ka kohaina e rātau ki ngā whakatipuranga uri. Ko aku kuia pakeke Māori ēnei tae noa ki a mātau ngā uri e whai ake ana i ō rātau tapuwae.
5.3 Te Ūpoko Tuatoru
I tēnei wāhanga, i whakatakotoria he pātai hei whakautu i pēhea te huarahi ki ngā kuia pakeke Māori mō ā rātau mahi i roto i ngā tūnga mātauranga. Ko ēnei a rātau ake mahi kura māhita, tae noa ki ngā mahi whakapakari kura māhita. Ko rātau ngā tohunga mō ngā mahi ako tamariki, ā, kua roa nei e kōkiri ana i te kaupapa mātauranga. I tapiritia hoki he kōrero e pā ana ki te taha mātauranga Māori hei hono i te kaupapa rangahau, ‘Tū Māia, Tū Pakeke, Tū Rangatira, Ngā Kuia, Ngā Mana, E pūkaha ana: Ko te Mātauranga Māori’ ki ngā kuia. I tipu ake ēnei kuia i raro i ngā akoranga Māori a koro mā, a kui mā. He reanga i whakapono kia aro atu ki ngā karakia ahakoa te kaupapa e whaia ana e te tangata. He mātauranga i heke iho i a rātau mā, hei taonga tuku iho mō tātau e noho nei i runga i te mata o te whenua. I heke iho ki ēnei kuia pakeke Māori, ngā puna mātauranga, ngā tohunga o tēnei whakatipuranga e whakakīkī nei i ngā tūnga maha, huri noa i te motu.