• Tidak ada hasil yang ditemukan

• Whare tini mahi • Whare toi

• Whare waka ama • Ruma pēpi • Ruma ngahau • Papa tākaro

• Tuwheratia te Kōhanga reo • Reheti ā-hapū

• Māngai ā-whānau

• Whakairo whakamana whānau • Whakaahua whakamana whānau • Whakaahua tūpuna

Tuatahi, ko ngā pou mātauranga o te pae mana whenua, he tohunga, he ringa rehe, e matatau ana ki te mahi whakaako tāngata. I tēnei wā ka whiua e mātou ngā ākonga ki roto i te wānanga tahi. Ki te hunga kūare he pai tēnei i te mea he kī te whare. Engari, kāore i te pai mā ngā akona he rerekē ngā hiahia o tētahi ki tētahi. Nō reira me mōhio te pae mana whenua ki ngā hiahia o te ākonga me te hiahia o te marae hoki. Ka mutu, me whakakotahi i ngā ākonga ki roto i te wānanga tika mana. Mā te mātauranga me ngā pūkenga o te ākonga ka hangaia ngā wānanga ki a ia, me te aha, tēnā pea e toru e whā ngā momo wānanga. Hai tauira, he wānanga poukaranga, he wānanga whakapapa, he wānanga reo okawa, he wānanga reo kāinga, he wānanga mā te ākonga hou ki ngā tikanga o te marae, he wānanga kē mō ngā tāngata matatau ki ngā tikanga me ngā kawa. Nō reira, me tiro te pae mana whenua ki ngā momo wānanga e whāriki ana. Ka ako tahi te hunga whakaaro rite, te hunga hiahia rite ka rere te waka, nā te mea ka hoe tahi rātou. Kāore anō mātou kia aro ki ngā hiahia o te ākonga. Me whakaaro hoki te hapū he aha ngā momo mātauranga ki te whakapūmau i tō mātou mana whenua. Hai ngā kaiwhakauru, ko te whakapapa, ko te tōrangapū, ko te reo, ko te tikanga me te kawa o te marae.

Ko te āhuatanga tuarua ki te whakapai ake i ngā wānanga ko ngā pouako. Me hāngai tika te pae mana whenua i te kaiako tika ki te momo wānanga tika māna. Ko wētehi pouako he rawe mā te hunga matatau nā te hohonu o tōna mātauranga, engari, he pai ake tētehi atu pouako mā te hunga kūare nā te kaha o tōna manaakitanga. Nō reira, me hāngai te pae mana whenua i te pūkenga me te momo mātauranga o te pouako ki te momo wānanga. Mā te pae mana whenua anō e tono atu ki ngā ringa rehe tika kia tū ai te pouako tika i mua i ngā ākonga. Nā te taumahatanga o te ao, me mōhio te tangata, ā mua i te wānanga, he aha ngā hua, ka puta māna i mua i tōna taenga mai. Ki te kore ia i kite i ngā hua kāore ia e tae atu. Mēnā ka tono te whanaunga tika ki a ia ka hoki mai ia ki te tautoko. Arā tētehi atu painga o te rēhita ā-hapū, me te māngai o te whānau. Kai te tautoko tēnei rautaki i te whakaaro o Carter (2013), me whakamahi te iwi i ngā pūkenga me nga tūhono o te haukainga. Kua whakarārangi e au ngā ringa rehe o te ao mātauranga me ngā momo wānanga mā rātou.

Ko ngā pukenga kai runga nei he tino tohunga, he whānui ake ō rātou pūkenga. Ko ngā momo wānanga ki te taha o ngā ingoa he tauira noa iho o ō rātou pūkenga. Ko te rārangi ringa rehe he tauira noa iho hoki, mā te pae mana whenua e hanga ana i tētehi mea tika mō tō mātou mana whenua. Ko wētehi o ngā tohunga nō roto i te hapū, ko wētehi nō te iwi whānui. He tohu tēnei ki te pae mana whenua kia whānui te titiro.

Ko tētehi tino whāinga o te pou mātauranga ko te tupu o ngā rangatira mō te hapū. Ko take tino whakahirahira tēnei. Me whakanui hoki i te whanaungatanga me te hono i waenganui i ngā kaupapa tata pērā i te Kōhanga Reo me te Kuratuatahi o Maketū. I kōrero ngā kaiwhakauru o ngā uiuinga i tēnei ahuatanga hai kaupapa whakamotuhake i te mana whenua.

Ko tētehi pātai kua puta mai i tēnei wāhanga o te mahere rautaki, me pēhea mātou e utu i wēnei wānanga. Me kimi ngā pou pūtea o te pae mana whenua i te pūtea

Tēpu 5 : Ringa Rehe

• Pāora Tapsell • Maria Horne • Raewyn Bennett • Te Waata Cribb • Billie-Jean Potaka • Rukingi Richards • Tamara Mutu • Tony Pecotic • Grace Selwyn • Anaha Hiini • Scotty Morrison • Donna Clarke • Kahurangi Maxwell • Kingi Biddle • Chance Mikaere

Momo wānanga

• Hītori / Whakapapa / Tīriti • Tōrangapū / Hītori / Taiao

• Tōrangapū / Tino Rangatiratanga • Reo / Mau Rakau / Whaikōrero • Whakaaro rautaki / Tūhonohono • Tikanga / Kawa/ Reo

• Tīriti / Ture

• Reo / Tikanga / Kawa • Kapa Haka

• Karakia / Reo / Kapa Haka • Whaikōrero / Reo

• Whānau Ora / Hauora • Kapa Haka / Karanga • Whaikōrero / Waiata • Mahi Toi

tautoko mai Te Kotahitanga o Te Arawa, Te Arawa Lakes Trust, Te Komiti Nui o Ngāti Whakaue, Whānau Ora, Te Taura Whiri i te Reo Māori, Te Matawai, Te Wānanga o Aotearoa, Ma Te Reo, Ngā Kuratini me ngā Kaunihera. Ko tētehi atu ara ko te pūtea nā ngā uri e noho ana ki waho i te rohe, ki ngā taone nui o te motu, ki Ahitereiria. Ka whakamahia tēnei pūtea ki te whakahaere i ngā wānanga. Kai te tika te kīanga, mā te hiahia ka kitea te pūtea.

6.3.4 Tūhonohono44

He mea nui te tūhonohono mō te mana whenua ki Maketū. Mā te mahi tūhonohono kai ngakau anō te tangata ki tōna marae me tōna mana whenua. Me whakamahi mātou i te tūhonohono ki te whakakotahi i ngā pukenga me ngā wānanga ki te tautoko i te haukainga. I ngā wā o ngā tūpuna mēnā he take mana whenua ta rātou kāore rātou i noho mū. Ko ngā rangatira perā i a Tohi Te Ururangi me Retireti Tapsell i tū rangatira ahakoa Pākehā mai Māori mai ki te whakamana i to mātou mana whenua. Kāore rātou i mataku ki te whakaputa i ō rātou moemoeā mō o rātou iwi. Me whai anō te pae mana whenua i te tauira o ngā tūpuna rā. Me hangai hoki te titiro ki ngā kupu a Mead mo te tino rangatiratanga “it’s presence is detected not by what one says but rather by what one does. Thus, if you want self-determination for your iwi, do it and act as though you have it” (Mead,1997).

Ki te whakatinana i ngā moemoeā mana whenua me tīni te pae mana whenua i te whakaaro o te hapū mai i te whakaaro takarepa45ki te whakaaro moemoeā. Me tiro ake mātou ki ngā tūhonohono hai ara oranga i wērā moemoeā. Me tiro ake mātou ki te hua o ia whanaunga mā te whakaaro me pēhea tēnei whanaunga e whakapakari i tō mātou mana whenua. Ko tēnā tētehi tino pūkenga o ngā tūpuna Māori, i mōhio rātou me pēhea te whakaputa i te hua o tētehi tangatanga, kaupapa, āhuatanga rānei hai te oranga o te iwi.

44 Networking

Dokumen terkait