2. Te Pou Wānanga – he whare wānanga
2.5 He aha te āhua o te wānanga i Aotearoa nei?
2.5.4 Te Whare Maire
E ai ki ngā kōrero a ētahi tautōhito he mākutu, he whaiwhaiā te mahi o te whare maire. Kia tīkina atu te tauira kōrero a ngā iwi o te Tairāwhiti. Mō Irakaipūtahi, tama a Uenuku rāua ko Takarita o Hawaiki tēnei kōrero. Nōna te ingoa o te iwi o Ngāti Ira118o te Tairāwhiti, nā āna uri ngā kōrero nei mō ngā whare o tō rātau tipuna, o Irakaipūtahi. Ko tōna whare maire i tū ki Whāngārā, arā, ki Wahakino119
, ko
Wahakino tonu te ingoa. I reira anō i te wā i a Paikea, tōna tuakana, ka taupatupatu rā ngā kōrero ka neke whakateraki atu ki Pākārae, ka tū he whare maire anō ki reira ko Te Wharau te ingoa. Ka raru nā a Irakaipūtahi i a Ruawharo rāua ko
Tūpaiwhakarongowānanga120, ka whakaarohia e rāua ko Paikea kia neke anō ia ki Ūawa noho atu ai. Ko te haerenga atu tērā o Irakaipūtahi, ka tū tōna whare ki
Waimāunu he pekanga nō te awa o Ūawa, ko Te Matatūāhu te ingoa o taua whare, he whare maire tonu. Kei a Wī Tamawhaikai te roanga atu o ngā kōrero121
,
Ka tae rāua ki te ngutuawa o Waimāunu, ka kī atu a Paikea ki a Ira, "Kei konei he kāinga mōu ki konei." Ka hangā e Ira rāua ko Paikea te whare, ka oti, ka kawaia tō rāua whare, ka huaina te ingoa o taua whare, ko Te Matatūāhu te ingoa. Ka hoki mai a Paikea ki Whāngārā nei, ka kiia iho e Paikea ki a Ira kia whākina ngā kōrero. Tukua ana ngā kōrero ki a Te Wharepatari, nā Wharepatari i whāki ki a Putaanga, nā Putaanga i whāki ki a Raukura, nā Raukura i whāki ki a Te Poutūkiwaho, nā Te Poutūkiwaho ki a Taikehu, ka horapa ki te ao katoa, ka whākina e Hoani ki a Te Rangitakaiwaho.
Ka whakawhānuitia ēnei kōrero e Wī Pēwhairangi, nō te hapū tahi rāua ko Wi Tamawhaikai, he uri tahi nō Irakaipūtahi122
,
Ka tapā te ingoa o te whare o Ira, ko Te Matatuahu. Ka ākona e Ira ngā kōrero ki a Wharepatari, ka riro i a Wharepatari ngā kōrero. Ka tū taua whare ki Whangaparāoa, ka
118Ko Mohi Ruatapu rātau ko Tokipuanga, ko Houtaketake, ko Wi Tamawhaikai, ko Wi Pēwhairangi. 119Ko Wahakino te ingoa o te wāhi kei reira te urupā o Ngāti Konohi o Whāngārā.
120I Pāpāwai, Wairarapa a Wi Tamawhaikai inā tuhia ai tēnei kōrero. Ko nga kōrero(Parliamentary Papers G.8/1880:Ngata A.T. Extracts from Legendary History of The Maori) a Paratene Te Okawhare rāua ko Nēpia Pōhūhū, tohunga o Wairarapa, mō Ira rātau ko Paikea, ko Ruawharo mā, e tino hāngai ana ki ēnei. Tēnā pea, i noho tahi, i kōrero tahi rātau i ēnei kōrero. Me waiho mā Wi Tamawhaikai anō te kōrero; "Ka rongo a Ruawharo rāua ko Tūpai, kei Whāngārā a Paikea. Ka haere rāua ki te kawe i ngā kūmara whakahaere ki a Paikea. Nō Porirua aua kūmara, nō Pātea, ka tae rāua. Ko Ira i Pākarae e noho ana, kātahi a Ruawharo ka kī atu ki a Paikea, "E tā, te karoro e ngokingkoki mai rā kia tīkina atu hai kīnaki mō ā tātau kūmara." Mōhio tonu a Paikea, kātahi a Paikea ka kī atu, "E tama, ehara kōrua i tōtōpū ki te kupukupu ki tō tātau tuakana, nō rāwāhi mai ngā hē, mau rawa mai kōrua ki rāwāhi nei." Ka ora a Ira. 121anō
ākona ngā kōrero ki a Putaanga. Ka riro i a Putaanga ngā kōrero, ka hangā tōna whare, ko Te Mangatawanui o Rehu. Ka noho a Putaanga, ā, kaumātua noa. Kātahi ka haere tētahi tangata, ko Raukura te ingoa… Ka ākona e Putaanga ngā kōrero ki a Raukura, ka riro i a Raukura ngā kōrero, ka hangā tōna whare, ko Araiara. Ka tapoko a Mahuika ki roto ki taua whare. Ka rongo hoki a Tamatauira kai roto a Mahuika i taua whare. Ka haramai hoki ia ki roto ki taua whare… Ka mātau i a Tamatauira aua kōrero, ka hangā tōna whare ki
Wereweretukua. Ko te ingoa o taua whare, ko Te Rangitāwehikura. Ka wāhia i konei ngā kōrero. Ka tū tō Mahuika whare ki Māngātuna, ko Te Rarahouhou te ingoa. Ka ākona ngā kōrero ki a Te Poutūkiwaho. Ka mōhio i a ia aua kōrero, ka hangā tana whare ki Te Karaka. Ka ākona ki a Taikehu ngā kōrero. Ka riro i a Taikehu, ka hangā te whare o Taikehu ki Ūawa, ko Te Ruakākā te ingoa o tana whare.
Ka heke iho ngā kōrero i riro rā i a Tamatauira. Tōna putanga, ko Rangiuia. Ka riro ngā kōrero i a Rangiuia, ka hangā tana whare, ko Te Ruapekapeka. Ka haere ngā tāngata ki roto ki tō Rangiuia whare ako ai i ngā kōrero, ka riro ngā kōrero i ērā atu tāngata. Ka haere hoki ngā tāngata ki roto ki tō Taikehu whare ako ai, ā, ka riro i ērā atu tāngata. Kātahi ka tino puta ēnei kōrero ki te ao kōrerotia ai.
I te takiwā e ākona ana ki a Ira ēnei kōrero, i reira tētahi tipuna e whakarongo ana, ko Tūere te ingoa. Nā Tūere ko Whānui. Nā Whānui ko Te Aowera. Nā Te Aowera ko Tūterangipaku, ko Te Manukaipō, ko Takangaiwaho, ko Urikore. He mokopuna na Tūere a Tiwaru. Nāna i ako ngā kōrero ki a Tūmōkai. Ka pakaru haere ki Tokomaru aua kōrero.
Ko te āhua o ēnei kōrero he pērā anō o te whare wānanga. Ahakoa te whare maire o Wī Tamawhaikai, ka rite nā te takitaki mai i te tikanga o te tuku, o te whāki i ngā kōrero a tētahi ki tētahi atu kia horapa ki te ao Māori. Ko ngā whare i kōrerotia rā e Wī Pēwhairangi i tū ki te rohe o Ūawa ahu whakararo atu ki Hikuwai123
. Ko te hunga nā rātau ngā kōrero nō Ngāti Ira, ko rātau hoki i hou atu ai ki Te Rāwheoro, ka katia rā e Rangiuia, ka haere tonu ngā kōrero, ngā wānanga, ngā karakia, ngā whakapapa. Ka kīa ai he kōrero huna ia nā ngā tīpuna nei ki Taumata i Te Maurea124
123Kei waenganui a Hikuwai i Ūawa me Tokomaru i Te Tairāwhiti.
. Ka
whāwhātia ngā kōrero huna nei e ō mātau tīpuna o Māngātuna, o Hikuwai hoki. Ko Toihaapu tētahi, i a ia anō te momo o ēnei tū kōrero, ā, nāna tō mātau koroua, a Peta Kōmaru, i whāngai, ka whākina ngā kōrero ki a ia. He pērā ngā pakeke o tō mātau kāinga, ka taka he wā ka huihui rātau ki tētahi wāhi ki te kōrero. Ko ngā wāhi nei, ehara anake i te whare, engari he kāinga anō nō te tangata, he marae i ētahi wā, he
124He wānanga, he kōrero huna, he tapu. Ko Waihau, whakatetonga atu o Ūawa, tētahi o ngā wāhi i tū ai tēnei momo whare wānanga, ko Taumata i te Maurea te ingoa.
wāhi noa hei hui mā rātau. Inā te kōrero a Pine Taiapa mō tētahi o ana koroua whāngai125
;
I noho au ki roto o Tokomaru, i te taha o taku tipuna o Pine Wahapeka Ngāwaea, nāna au i poipoi. He kaumātua tēnei e uru ana ki roto ki ngā tikanga Māori, karakia, whare wānanga, me ērā atu huihuinga a te Māori. Ko ōna whanaunga piripono nō Ngāti Ira, ngā tāngata noho o Hikuwai, ko ngā Mātāhiki, ko ngā Pēwhairangi. Ko te kāinga noho hoki tēnei o Houtaketake, he tohunga nō roto o Te Rāwheoro, te whare wānanga nui o Ngāti Porou i te wā i a Rangiuia. He nui ngā taonga i tēnei tohunga, a te Māori, ka waiho a Hikuwai hei
haerenga mā te tangata ki te kimi i tāna e hiahia ana ia, waihoki ka tū i ia wā he huihuinga mā te iwi e manako ana ki ngā taonga o roto o te whare wānanga. I muri iho o te matenga o Houtaketake, ka mau tonu i ngā Mātāhiki, i ngā Pēwhairangi te ngākau nui ki te hari haere tonu i ēnei taonga i waenganui o tō rātau hapū. Ka tū te hui pēnei, ka haere māua ko taku tipuna ki reira, ā, pau atu te marama i reira. Ka kite au i tētahi tangata tau ki te kōrero, ka rongo au e karangatia ko Te Kooro Pēwhairangi126. Kāore mātau ngā tamariki i mōhio ki te tikanga o tā rātau hui, ia rā, ia pō; ko te warowaro anake e rangona ana.
Heoi ka aua atu nei au e maharahara ana mō te whare maire o Irakaipūtahi, o Ngāti Ira tonu o Hikuwai, o Tokomaru. Ka mau tonu i te hunga tohunga nei ngā kōrero o Te Rāwheoro hei whāki mai ki te ao, engari ka kīa ai nō te whare maire kē te hanga nei, he mākutu te kai. He wehi ngā tīpuna nei. Inā whakahuatia mai ai te ingoa o
Houtaketake ka maharatia ko ia te tohunga nāna i ngaki te matenga o
Tūterangiwhaitiri, tama a Rangiuia, kāore mā te patu ā-rākau nei, engari mā te whiu kē a te kupu He pērā anō a Tokipuanga, nāna hoki i tahuri ai ngā waka o Ngāti Puai i waho atu o Whareponga i te whiu a te apuhau, a te apumoana127. He tika rā, he pērā te iwi nei, engari i ora anō i a rātau te wānanga o te pai, o te tika hoki menā koinā tā te whare wānanga whakaputanga. Ka tae mai ki te wā i ō mātau ake koroua ka kite, ka rongo tō mātau reanga i tēnei tūāhuatanga o te wānanga kōrero nei. He wā ka huihui ō mātau koroua, a Peta Kōmaru mā ki te kāinga o tētahi. Ka rua pō, ka toru pō, he kōrero, he waiata te mahi, ka mutu. He wā anō ka peka mai ngā whanaunga o Waiapu ki tō mātau kāinga i Māngātuna128
125Te Kooro Kiriahuru, 1906, i roto i a Dewes, 1972, Tuhinga wh.10.
, ko Ōtānga te ingoa, ko Hēni Ngāropi
126Ko Te Kooro Kiriahuru tonu tēnei. 127 Ngata & Jones, 2005, Waiata 103. 12810 kiromita whakateraki atu i Ūawa
White129te kuia e tino maharatia ana. Ka noho ki te kōrero, ki te waiata, kātahi ka haere i tana haere. Ahakoa kāore i arohia e te hanga tamariki, mokopuna rānei, ka mōhiotia atu koinei te mahi a ngā pakeke, he wānanga. Kāti ahakoa i kīa ake ai he āhuatanga kino o te whare maire, tērā anō ōna hua ka pai mai, ka tatū iho ki ēnei rā. Nā reira kia hoki atu ki te tāhū o taku pātai - He aha te āhua o te wānanga i Aotearoa nei? Kua whāwhātia atu ētahi o ngā kōrero mō ngā momo whare ka kīa ai he
wānanga te mahi. Ko te whare wānanga tonu, ko te whare tāhū, ko te whare maire anō, ko te whare kura hoki. Kei tēnā anō, kei tēnā anō ōna ritenga, ōna rerenga kētanga. He whare tonu i hangaia, he wāhi rānei i whakaritea, he tūāhu i whakatūria, he mauri i whakatōkia hei kaupapa. Ka mutu ka whakanōhia ēnei tikanga ki roto tonu i te tangata hei kawe māna i te ao Māori i noho nei ia.
