Yamaram unuiniamu

4. TARIMIAT AENTS UNUIMIATAI JIMIARA CHICHÁMJAI IKIAMIA

4.2. Yamaram unuiniamu

Uchi unuimiatainiam jintikir emtikir emamunam yamaram nekamu, tura Yaunchu unuimiatajai nekapmasar iyamu.

4.2.1. Yaunchuya uchi unuimiatai nuyá unuimiatai jimiará chichámjai.

Yaunchuya uchi unuimiatai.- aya enentaimsatniunak iwiaratin nuyá penker atinian

timiauyayi, tusa tawai, imiatkin penker ikiustin, unuikiartin kakarmanka nuyá anaikiamuyayi nekamu jintiatin takustinian,penker atinian nuyá umiktin utsuyayi, kajen, najanata tutai najanin, awainki unuimiatu pujutai, kajinmachatai, unuimiaka aya tesamuyayi te ajastinian nuyá ankantichu.

Uchi unuimiatai jimiará chichámnum

“Nunka nekatai nuyá nayaimp ankantu irutkamunuiti, unuimiatai takat ankanniunam takanui mashi pachinkiar penker pujustin tusar; unuimiainia, apa nuyá nuku, unuikiartin anairamu, takakmau, uunt nekau, arutma enentaimtin, uunt nunkaya anairamu nuyá uunt nunkanmayachu iruntraru” (Ikiamia nekatairi 1 yamaram unuiniamu)

Irutkamu ankaniun nukap achiakui uchi unuimiatai jimiara chichámjai unuimiainia takakmasmin, iwiaramu nuyá utsumainiak wemin ainiawai, ani asa ju irunui, entsa, antumiank, aja, kanmatak, jintia, irutkamu jee,tsuamatai jea, chaka, nanap iniatai, uchi unuimiatai, tuna, ankantu antinchamu arantukma, naint, chikich, ankantu unuikiartin nuya aents tuakaru mak ajasmin ainiawai unuimiatnun.

Kaikiat Ramón Ankuash Tsukanka 50

4.2.2. Irutkamu uuntri anaikiamu

Irutkamu uuntri anaikaimuka mashi aents irutkamu tuakar enentai jusar najanamuiti, juka irumrar anairamuiti, irutkamunam tuakaru irunainiajai: “Apawachi uuntri unuimiatainium, uchich unuimiatai, naku, arutma enentaimtin, nua iruntraru, natsa iruntraru, wea aishman, wea nua, unuikiartin, unuimiainia, anamraru nuyá chickich (Sabiduría Amazónica serie 1. Innovaciones pedagógicas. Pág. 8), ju tuakmaka takat iwiaramu itiurchatri iwiarui.

Irutkamu uuntri anaikiamuka juna ejeawai.

Ejekatin

 Uchi unuimiatainiam chichám jusamu pachintiuatin.

 Tarimiat aents unuimiatai najanma iniakmastin.

 Penker sukartustin amin tarimiat aents unuimiatainiam.

 Nekasri eakar najanatin, takakmainiamunam nuyá unuiniamunam, yamaram unuiniat ati tusar nuyá uunt matsatka unuimiata uuntri iniaktustin unuimiatar ee titi.

Takatairi najanma nuyá takatri najanamniari susamu

Irutkamu uuntri anairamu, takatan najana nukap amiktinian takakui nii tuakmarijai tura takatri najanma nuyá takatri najanamniari susamu ju ainiawai:

 Unuiniatai papí iwiaramu, irutkamunam takat najanatin, iwiarar najanar iniakmamsatin.

 Unuimiatai tesamu najanmanum pachintiuatin.

Kaikiat Ramón Ankuash Tsukanka 51

 Ewej nantu imikiar takat najanamu irutkamunam susatin.

 Jimiara ewej nantunam unuimiainiajai ankantu unuimiatai achiktin, unuimiamu najanar, aents mashinium iwiaratsar.

 Uchi unuimiatai kuitri penker iwiasmakar iistin.

Irutkamu uuntri anairamu takakmastin tama

 Yapajmiamar unuimiatai iwiarar najanatin.

 Chikichki ewej nantunam chikich unuimiataijai irastin, iimsatin, najanma yapajiatin iwiarar najanatin.

 Takat takakmastin nuyá unuimiartin najanatin(namak napampartin, aja, yajasma uchich iistin, unuimiakur imiatkin najanatin)

 Najanatin awainki iistin, iwiaratin, iwiarnartin najanma irutkamunam aintsak.

 Ipiamatin imiatkin unuiniataijai juktin, iwiaratin, najanatin tusar.

 Papí aujtanam niakmamsar awakmaktin, yakartin, aujmatma, nekatin, chichám warik titin, penker chichám iwiarar chichaktin najanatin.

 Chikich unuimiataijai naku awakmamu najanatin.

 Ewej nantunam imiatkin unuimiatain yamaram takat najanamu iniakmastin.

 Wea nuyá tsuakratin irutkamunmaya ipiatin unimiamunam pachinkiar yauchuya nekamuri najanawarat tusar.

 Iniakmasar nuya etserkatin papi anujrar iniakmatainiam, papích aarmanum, takat najankar emtikma.

Kaikiat Ramón Ankuash Tsukanka 52

 Umarar nampetai jea atsut tusar penker aujmatar pujustin.

4.2.3. Unuimiartasar aamatai

Unuimiatainmanka unuimiartasar aamataikia timianaiti, apa ainia chicháman nekawartiniaiti tarimiat aents unuimiatai najanaman, tuma asamtai “Unuimiartasar aamataikia tuke tsawant uraimiuiti ewej nantutin, uchi nua, aishmank nankamas nantu uwitin akiniainiakui. Itiurchat achamniaiti uchi ewej uwi ejekamtai unuimiatainiam enkeatin ”(Ikiamia nekamu 2 imiatkin takat iniakmatai papí), nekatniuitji najana iniakmasma penker unuiniartin eakur unuimiatainiam, tumak juarma tsakaki weawai tarimiat aents unuimiatai ikiamia.

4.2.4. Uwi unuimiat eemkamu

Uwí unuimiat eemkamu weaweatin

Uwí unuimiat weaweatin ajaperiyaiti nékamu achiktinium, unuimiatan ikiakawai unuimiainianu, metekrak imiant nekainiachun, aikiasan ikiakawai aents nekas jeamuri.

Aents iruntramunam,chichám itiurchat iwiaratsarkia, ju nekapsar iistiniaiti:

 Unuimiatai tsawant nakarma unuimiainia utsumamuri enentaimtusar najanamu atiniaiti, ejekamu tana aikiasrik tesamu unuimiatkur tsawant akantrar iwiaratin, 45 akantsamu iitsuk.

 Unuikiartin jintin, nekapmau, yaimint, iwiarin, tsankamin, unuimiainia jintin najananrtatui.

 Unuimiainia, unuimiamu jintiamun jukiartiniaiti nuyá waketkiar nekamun nekapmamsartiniaiti.

 Ankan ankan unuimiainiai papi jintiasa nuyá nekapmamun achiaku artiniaiti.

Kaikiat Ramón Ankuash Tsukanka 53 Jujai, uwí unuimiat eeamu weaweátin sukartaji nuyá unuimiat imtikmaiti.

4.2.5. Ashi unuimiat nanajena nekapmastin.

Imiatkin papí takakmataiyaiti, irutkamunan aents tuakman nekapmawai, imiankaska aents jintiatsar ewej nantunam takat najanamu, jutikiar yajauch najanamu iwiaratin.

Unuimiainian nekapmamsamu nekapmamuiti menaint nunintiaku iimtin: Aneámuri, tikischjai penker ajau, nekamuri, nekamurijai najánin, awajiamu entikiar iwiaratin. Turasha Tarimiat aents unuimiatairi chichak, “unuimiainia nekapmamsamu tuke

atiniaiti, jintiasar iistin, akakartin tura iniakmamu ejekatin unuimiatainiam, nui unuimiatain iwiarki ejutukma wetinian)”.(arantuktin - LOEI; 2012.a Art. akanu 184)

4.2.6. Unuimiat tsawant nekapmatai nuyá takatai nunkanam pujamu

Unuimiat tsawant nekapmatai.-Tarimiat aents ikiamia ewej nantu unuimiatma

takakmamu iwiatsarkia, uchi unuimiatai jimiara chichámnum tura aents tuakma najantai nuyá kuitri enentaimsa najanatniuti.

Tarimiat aents unuimiataikia pujusar unuimiatai nuyá ankan pujusar unuimiatain achiakui chikichki nantu tsawant ayamratniujai, tarimiat aents junaka ejenawai, tumaitkiush aents tuakaru juna iisartiniaiti:

Jintiamu

 Tsaninkiar Unuikiatin nuyá unuimiainiajai tsawant takakmasma enentaimtusmaka aya juke ainiawai, wekasar unuimiatma,takakmamu, unuimiat iwiarnamu, ewejai najantai, shuarnum tuakar pujusar takakmamu, irutkamu ipiamamtai takamu, irutkamu, irutkamu uunt, uunt matsakamu, nunka uchich nakakmanum , nunka uuntri, nampermamunam pachinma nuyá aents tuakmajai unuimiatratin iwiaramu takasma.

 Unuimiatka irutkamu shuarnum tuakar pujamu nantutin iwiarnarti nuyá unuiniayatar ankan seamkurkia, natsa ujuk uwi unuimar amuku ikiuktiniaiti.

Kaikiat Ramón Ankuash Tsukanka 54

Tsawant nekapmatai takatai nunkanam Pujamu.-Shuara enentaimtairijainkia

tsawanka jimiaraiti, naitiak nuyá uwí. Naitiak, nurant tsawantaiti, tura uwíkia, taramat tsawantaiti, ju tsawantinkia mashi iruniuiti, yurumatin, yurank, kuntin pampainiaiti nuyá nuwenaiti, jui nekaska shuarka unuimiatniuiti kampunniujai pujak.Aents tuak uchi unuimiatain ikiakainia tsawant nekapmatai takatai nunkanam pujamu enentaimtusartiniaiti unuiniartin iwiaratniunam.

Tsawant nekapmatai takatai nunkanam Pujamu, Uchi unimiatai “Isabel Wampash” Namur nantutin nuse, mik tura shaa aratainti, unuimiainia nunca akantukmanun.

Aitkiasan Tsawant Nekapmatai unuimiatnum irutkamu ni pujutairi imiantri isar najanamuiti, tura AMEIBA ikiakakur irutkamunam shuarjai tsaninkiar pujamu chichám umitiai najantaiti, jimiara akankamunam unuimia nakuenaikui, ashi shura irukamunam pujuinia irurar.

4.2.7. Tarimiat aents unuimiatai ikiami Tesamu

Ju unuimiatai papi tesamuka naka unuimiatman achiakui, nekatai irurar unuimiamu najanmaiti, ewej iwiaramu najanu juiti: Uchich unuimiatai(Juarui tesamu

1-ya-10-num), unuimiartinian iwiarnamu(Tesamu 11-ya- 15-num) jimiarachichámjai unuiniamu (Tesamu 16-kia – 32-num), najanatin iwiareamu nuyá unuimiatratin (Tesamu 33-kia-53-num), Takatainiu tura enentaimia amiamu jintiamu (Tesamu 54-kia- 74-um). Ju emtikmaka mashi pachikiar najannatui, ju tesamu unuimiatmaka

tsawanka tesarachmaiti, ni jeamun unuimiaki émenawai. (Innovaciones educativas; serie 1.Pág. 11, 12,13).

4.2.8. Unuimiatra turutskesh Unuikiartin

Unuimiatra.-Aents, nekás nekamu, ewejai najantai, turutskesh unuimiar amukma

papi achiaku ainia unuikiartuiniawai tuakmanum.

Unuikiartin.-uchi turutskesh natsa, aentsnekatai nuyápenker najantai umitiai

chichámnumani, takat najantainmani, iniakmamunmani najanin tutskesh iwiarin ainiawai.(Microsoft® Encarta® 2009).

Kaikiat Ramón Ankuash Tsukanka 55 Anin asamtai, unuimiatra turutskesh unuikiartin nu takatnak metek achiakainiak, chikichki ejekamunak emtuiniawai, nekatai unuiniartin turutsesh iwiaratin jintiniawai nuyá uchi tura natsa penker atinian.

Unuimiatra turutskesh unuikiartin takakmamu pujamurin anturnainiawai, takun tajai menaintiujai anturnaiyawai: unuimia, unuimiatra turutskesh unuikiartin nuyá apa ainiajai, ni itiurchatan iwiaratin ainiawai najantain, kuitian nuyá pachiniatain irutkamunu, utsumamu nekamuiti, tumak unuimiatra nekamuri yamarman jintiatniuiti unuimiatratniun irutkamu nuyá uchi unuimiatai utsumamujai nekapek.

Aents tuakarujai, shuar pujuiniajai, imiankaska iniakmamsatniuiti chikichnum nuyá unuimiatainiam, najantainiam, kuitnium, arutam enentaimtanam nuyá pachinmanum emkatniun eaktiniaiti.Shuarjai nuyá tuakmajai aujmatmanumka papi unuimiatramuka ischatniuiti nunum, enkatin enentaimtustiniaiti, ani unuimiaainia unuiniarti iistiniaiti.