PWOFjL
KOMSUMSI
PANGAN
POKOK
KELllARGA
DB
DWERAH RAWAH
PANGAN
(STUD1
Di
KABUPATEM
BaYOLALB
PROPilHSI1 JAW&
TENGAH)
JURUSAN G l Z l M A S Y A R A K A T DAN SUMBERDAYA KELUARGA FAKULTAS PERTANLAM
fMSTITUT P E R T A N l A N BDSDR
RIHGKASAN
ENDANG SUEITI. P r o f i l konsumsi pangan pokok k e l u a r g a d i
daerah rawan pangan, s t u d i k a s u s d i Kabupaten B o y o l a l i ,
P r o p i n s i
J a m
Tengah (Dibawah bimbingan D j i t e n g R o e d j i t odan Diah K. P r a n a d j i ) .
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk mempelajari p r o f i l
konsumsi pangan pokok keluarga d i d a e r a h rawan pangan d i
Kabupaten B o y o l a l i yang m e l i p u t i pengadaan, p e r s e d i a m i
pangan pokok, t i n g k a t konsumsi e n e r g i dan p r o t e i n pangan
pokok s e r t a f l u k t u a s i n y a s e l a n a tujuh. k a l i pengamatan,
Data yang digunakan a d a l a h d a t a yang t e l a h dikumpulkan
o-
l e h Tim SKG P u s l i t b a n g G i z i Bogor d i delapan desa t e r p i -
l i h d i Kabupaten B o y o l a l i P r o p i n s i Jawa Tengah. Penga-
matan ( v a l i d a s i ) dila.kukan sebanyak t u j u h k a l i dengan se-
l a n g waktu a n t a r pengamatan selama enam minggu, yang d i -
lakukan pada bulan F e b r u a r i sampai dengan Nopember
1981
dengan l o k a s i yang d i t e n t u k a n s e c a r a a c a k yang d i s e n g a j a .
Sampel t e r d i r i d a r i k e l u a r g a dengan k r i t e r i a : (1)
miskin, dan ( 2 ) k e l u a r g a b a t i h a t a u lengkap. Jumlah sam-
p e l 20 k e l u a r g a t i a p desa, sehingga d a r i delapan desa di-
p e r o l e h sebanyak 160 k e l u a r g a untuk s e t i a p v a l i d a s i . To-
t a l
s e l u r u h pengamatan dengan t u j u h k a l i v a l i d a s i menjadi1120 keluarga. Data yang digunakan m e l i p u t i pengadaan pa-
ngan, p e r s e d i a a n pangan pokok dan konsumsi pangan keluarga.
2
Pengolahan d a t a dilakukan s e c a r a d e s k r i p t i f dan p e n g u j i a n
s t a t i s t i k dengan Khi-Kuadrat dan Regresi L i n e a r Berganda.
H a s i l p e n e l i t i a n selama t u j u h v a l i d a s i menunjukkan
bahwa jumlah k e l u a r g a yang mencari kayu bakar dan d a m ja-
t i
pada a k h i r musim hujan l e b i h banyak d a r i p a d a musim ke-marau. Dalam upaya memenuhi kebutuhan pangan, beberapa
k e l u a r g a dijumpai n e n j u a l t e r n a k dan meminjam uang
atau
aakanan. Beberapa k e l u a r g a yang mencari kayu b a k a r dan
daun
j a t i
dijumpai juga menjual t e r n a k , meminjam uang danmakanan.
Persediaan pangan pokok b e r f l u k t u a s i menurut musim.
J e n i s pangan pokok s e b a g a i p e r s e d i a a n a d a l a h b e r a s , ja-
gung dan singkong a t a u gaplek. Apabila t e r j a d i panen Ja-
gung dan singkong pada bulan yang sarna ( J a n u a r i dan Fe-
b r u a r i ) , keluarga memilih jagung s e b a g a i persediaan. Se-
dang pada s a a t panen p a d i bersamaan dengan panen jagung
(Mei dan J u n i ) , k e l u a r g a memilih padi ( b e r a s ) s e b a g a i per-
sediaan. Singkong sungguhpun dapat dipanen s e p a n j a n g
ta-
hun, t e t a p i jumlah keluarga t e r b e s a r yang rnempunyai per- s e d i a a n singkong dijumpai pada bulan September dan Nopem-
b e r .
Konsumsi pangan pokok t e r g a n t u n g kepada p e r s e d i a a n
pangan pokok. J e n i s pangan pokok yang terbanyak dikonsum-
s i
pada bulan F e b r u a r i dan Maret a d a l a h jagung, sedang pa-da bulan-bulan yang
l a i n
konsumsi yang t e r b a n y a k a d a l a h b e r a s . Singkong dikonsumsi l e b i h rendah d a r i p a d a b e r a s3
Tingkat konsumsi e n e r g i d a r i pangan pokok pada bulan kurang pangan (Mei, J u n i , Agustus dan Nopember) l e b i h ren- dah daripada bulan-bulan l a i n n y a , y a i t u b e r k i s a r a n t a r a 63.00
-
68.05 persen. Tingkat konsumsi e n e r g i t e r t i n g g i dijumpai pada bulan September y a i t u s e b e s a r77.71
persen, t e r e n d a h pada buLan Agustus s e b e s a r 63.00 persen. Rata-rata
s e k i t a r 50 persen k e l u z r g a berada pada t i n g k a t kon-sumsi
dibawah kecukupan. Tingkat konsumsi p r o t e i n b e r k i - s a r a n t a r a 50.68-
75.45 persen, dimana t i n g k a t konsumsi p r o t e i n t e r t i n g g i dijumpai pada bulan F e b r u a r i , t e r e n d a h pada bulan Nopember.Pada bulan F e b r u a r i dan Maret pola konsumsi pangan 5agung-beras-singkong, bulan Mei rnengikuti pola beras-ja- gung-singkong, sedang pada bulan-bulan J u n i , Agustus, Sep- tember dan Nopember a d a l a h b e r a s - jagung-singkong.
J e n i s non pangan pokok yang dikonsumsi k e l u a r g a t e r - banyak b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h s a j v r a n daun, tahu/tempe dan j e n i s kacang-kacangan, i k a n a s i n , sayuran buah dan sayur- an l a i n . U j i Khi-Kuadrat menunjuikkan bahwa s e r i n g a t a u
jarangnya konsumsi non pangan pokok t e r s e b u t d i p e n g a r u h i o l e h waktu.
Dari model persamaan h a s i l u j i Regresi L i n e a r Bergan-
4
Usaha yang dilakukan untuk meningkatkan konsumsi e-
n e r g i d a r i pangan pokok a d a l a h menambah konsumsi singkong
dan t e t a p mempertahankan p o l a konsumsi yang t e l a h ada.
Untuk meningkatkan kandungan p r o t e i n d a r i singkong, d i a n -
jurkan untuk menambah konsumsi kacang-kzcangan, k e d e l e
PRDFIL KONSClMSI PANG43 POKOK KELUARGA
D I DRERAB U W h N PhHGhE
(STUD1 D I KABUPATEN BOYOLALI PROPINSI
JAWA
TENGAH)O l e h
ENDhNG SURTI
KARYA IIPilIAH
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t memperoleh g e l a r S a r j a n a P e r t a n i a n
pa da
F a k u l t a s P e r t a n i a n I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
JURUSAN G I Z I MASYARAKAT DAN SUMBERDAYA KELUARGA
FAKIJLTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOOR
J u d u l : PROFIL KOIJSUMSI PANGAN POKOK KELUARGA D I DAERAH RAWAN PANGAN
(STUD1 D I KABUPATEN BOYOLALI PROPINSI JAWA TmGAH)
Naola Mahasiswa : ENDANG SURTI
Nomor Pokok : A 23 1852
Menyetujui
(Dosen Pembimbing) (Dosen Pembirnbing)
RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s a d a l a h anak keenam d a r i s e p u l u h b e r s a u d a r a ,
yang d i l a h i r k a n d a r i pasangan 5%. S o e a a r s o Poerwokoesoemo dan F a c h j a t i , l a h i r d i Malang pada t a n g g a l
15
Desember tahun1951.
P e n u l i s menikah pada t a h u n1978
dan t e l a h d i - k a r u n i a i dua anak,S e t e l a h l u l u s d a r i S l A N e g e r i
'$1
F i l i a l d i J a k a r t apada t a h u n 1971, p e n u l i s m e n g i k u t i p e n d i d i k a n d i Akaderni
Gizi
Dep. Kes. R . 1 d i J a k a r t a dan l u l u s s e b a g a i S a r j a n aMuda G i z i pada t a h u n
1975.
Kemudian pada tahun1988
pe-n u l i s mendapat kesempatan m e l a n j u t k a n pendidikan d i Ju-
r u s a n G i z i Masyarakat dan Sumberdaya Keluarga (GMSK),
Fa-
k u l t a s F e r t a n i a n IPB s e b a g a i mahasiswa t u g a s b e l a j a r d a r i
Departenen Kesehatan R. I.
S e j a k t a h u n 1976
-
1981 p e n u l i s b e k e r j a s e b a g a i A h l iG i z i d i RSUD D r . Sutomo Surabaya
,
dan p e r n a h nenga j a r d i Sekolah Perawat RS William Booth d i Surabaya. Kemudianpada tahun 1 9 8 1 hingg,: s e k a r a n g p e n u l i s b e k e r j a d i
RSUD
D r . S a i f u l Anwar Malang s e b a g a i Kepala I n s t a l a s i G i z i .
S e l a i n i t u , g e n u l i s s e b a g a i p e n g a j a r mata k ~ l i a h D i e t e t i k a
UCAPAN TERIPlA KASIH
Rasa b a h s g i a menyertai p e n u l i s delam memanjatkan doa
dan p u j i s y u k u r k e h a d i r a t A l l a h s e w .
t . ,
k a r e n a rahmat dan kurniaNya t e l a h m e n g i r i n g i j a l a n b e r l i k u yang p e n u l i s l a -l u i dalam menyelesaikan karya i l m i a h i n i hingga s e l e s a i .
Segala hambatan dan r i n t a n g a n menjadi t a k b e r a r t i b e r k a t
berkah dan 1indunganNya.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s nengucapkan t e r i m a k a s i h
yang t a k t e r h i n g g a kepada Bapak
Ir.
D j i t e n g R o e d j i t o , D H t rdan I b u Ir. Diah K . P r a n a d j i , MS yang dengan s a b a r dan b i j a k s a n a membimbing p e n u l i s s e j a k a w a l hingga p e n u l i s a n
k a r y a i l m i a h i n i s e l e s a i . Juga p e n u l i s mengucapkan t e r i -
ma k a s i h sebesar-besarnya kepada Bapak Djumadias Abunain,
M.Sc yang t e l a h memperkenankan p e n u l i s menggunak~n d a t a
SKG Kabupaten B o y o l a l i s e b a g a i bahan p e n u l i s a n , Kepada
Bapa.k Abas Basuni J a h a r i , 14.Sc yang t e l a h memberikan ban-
t u a n b a g i p e n u l i s a n karya i l m i a h i n i , p e n u l i s t a k l u p a
mengucapkan t e r i m a k a s i h .
Terima k a s i h p e n u l i s ucapkan kepada semua p i h a k yang
memberikan kesempatan kepada p e n u l i s u n t u k menempuh t u g a s
b e l s j a r d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor, y a i t u Bapak D r . Soe-
n a r s o , MPH s e b a g a i D i r e k t u r RSUD D r . S a i f u l Anwar Malang,
Bapak Tanoe, BSc s e b s g a i D i r e k t u r Akademi G i z i Dep. Kes.
R . 1 Malang, Bapak Kepala Pusdiknakes Dep. Res. R . I . , .Ke-
Dekan F a k u l t a s P e r t a n i a n IPB s e r t a Ketua J u r u s a n G i z i Ma-
s y a r a k a t aan Sumberdaya k e l u a r g a F a p e r t a IPB.
Tak l u p a p e n u l i s mengucapkan terirna k a s i h kepada i-
bunda, kakak-kakak dan a d i k - a d i k p e n u l i s t e r c i n t a yang
t e l a h membantu p e n u l i s dengan s e g a l a upaya dan doa yang
t u l u s . Kepada anznda Ria dan A d i t , dengan penuh r a s a ka-
s i h p e n u l i s nengucapkan t e r i m a k a s i h , pengorbanan ananda
tak
akan p e n u l i s s i a - s i a k a n . Kepada s a h e b a t k u WiemMd,
dengan k e t u l u s a n h a t i p e n u l i s szmpaikan t e r i m a k a s i h .
Akhirnya p e n u l i s p u n menyadari bahwa pada hakekatnya
manusia t i d a k s e n d i r i dalam m e n j a l a n i kehidupan i n i . Ja-
s a dan pengorbanan yang t e l a h p e n u l i s t e r i m a , t a k akan
PWOFjL
KOMSUMSI
PANGAN
POKOK
KELllARGA
DB
DWERAH RAWAH
PANGAN
(STUD1
Di
KABUPATEM
BaYOLALB
PROPilHSI1 JAW&
TENGAH)
JURUSAN G l Z l M A S Y A R A K A T DAN SUMBERDAYA KELUARGA FAKULTAS PERTANLAM
fMSTITUT P E R T A N l A N BDSDR
RIHGKASAN
ENDANG SUEITI. P r o f i l konsumsi pangan pokok k e l u a r g a d i
daerah rawan pangan, s t u d i k a s u s d i Kabupaten B o y o l a l i ,
P r o p i n s i
J a m
Tengah (Dibawah bimbingan D j i t e n g R o e d j i t odan Diah K. P r a n a d j i ) .
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk mempelajari p r o f i l
konsumsi pangan pokok keluarga d i d a e r a h rawan pangan d i
Kabupaten B o y o l a l i yang m e l i p u t i pengadaan, p e r s e d i a m i
pangan pokok, t i n g k a t konsumsi e n e r g i dan p r o t e i n pangan
pokok s e r t a f l u k t u a s i n y a s e l a n a tujuh. k a l i pengamatan,
Data yang digunakan a d a l a h d a t a yang t e l a h dikumpulkan
o-
l e h Tim SKG P u s l i t b a n g G i z i Bogor d i delapan desa t e r p i -
l i h d i Kabupaten B o y o l a l i P r o p i n s i Jawa Tengah. Penga-
matan ( v a l i d a s i ) dila.kukan sebanyak t u j u h k a l i dengan se-
l a n g waktu a n t a r pengamatan selama enam minggu, yang d i -
lakukan pada bulan F e b r u a r i sampai dengan Nopember
1981
dengan l o k a s i yang d i t e n t u k a n s e c a r a a c a k yang d i s e n g a j a .
Sampel t e r d i r i d a r i k e l u a r g a dengan k r i t e r i a : (1)
miskin, dan ( 2 ) k e l u a r g a b a t i h a t a u lengkap. Jumlah sam-
p e l 20 k e l u a r g a t i a p desa, sehingga d a r i delapan desa di-
p e r o l e h sebanyak 160 k e l u a r g a untuk s e t i a p v a l i d a s i . To-
t a l
s e l u r u h pengamatan dengan t u j u h k a l i v a l i d a s i menjadi1120 keluarga. Data yang digunakan m e l i p u t i pengadaan pa-
ngan, p e r s e d i a a n pangan pokok dan konsumsi pangan keluarga.
2
Pengolahan d a t a dilakukan s e c a r a d e s k r i p t i f dan p e n g u j i a n
s t a t i s t i k dengan Khi-Kuadrat dan Regresi L i n e a r Berganda.
H a s i l p e n e l i t i a n selama t u j u h v a l i d a s i menunjukkan
bahwa jumlah k e l u a r g a yang mencari kayu bakar dan d a m ja-
t i
pada a k h i r musim hujan l e b i h banyak d a r i p a d a musim ke-marau. Dalam upaya memenuhi kebutuhan pangan, beberapa
k e l u a r g a dijumpai n e n j u a l t e r n a k dan meminjam uang
atau
aakanan. Beberapa k e l u a r g a yang mencari kayu b a k a r dan
daun
j a t i
dijumpai juga menjual t e r n a k , meminjam uang danmakanan.
Persediaan pangan pokok b e r f l u k t u a s i menurut musim.
J e n i s pangan pokok s e b a g a i p e r s e d i a a n a d a l a h b e r a s , ja-
gung dan singkong a t a u gaplek. Apabila t e r j a d i panen Ja-
gung dan singkong pada bulan yang sarna ( J a n u a r i dan Fe-
b r u a r i ) , keluarga memilih jagung s e b a g a i persediaan. Se-
dang pada s a a t panen p a d i bersamaan dengan panen jagung
(Mei dan J u n i ) , k e l u a r g a memilih padi ( b e r a s ) s e b a g a i per-
sediaan. Singkong sungguhpun dapat dipanen s e p a n j a n g
ta-
hun, t e t a p i jumlah keluarga t e r b e s a r yang rnempunyai per- s e d i a a n singkong dijumpai pada bulan September dan Nopem-
b e r .
Konsumsi pangan pokok t e r g a n t u n g kepada p e r s e d i a a n
pangan pokok. J e n i s pangan pokok yang terbanyak dikonsum-
s i
pada bulan F e b r u a r i dan Maret a d a l a h jagung, sedang pa-da bulan-bulan yang
l a i n
konsumsi yang t e r b a n y a k a d a l a h b e r a s . Singkong dikonsumsi l e b i h rendah d a r i p a d a b e r a s3
Tingkat konsumsi e n e r g i d a r i pangan pokok pada bulan kurang pangan (Mei, J u n i , Agustus dan Nopember) l e b i h ren- dah daripada bulan-bulan l a i n n y a , y a i t u b e r k i s a r a n t a r a 63.00
-
68.05 persen. Tingkat konsumsi e n e r g i t e r t i n g g i dijumpai pada bulan September y a i t u s e b e s a r77.71
persen, t e r e n d a h pada buLan Agustus s e b e s a r 63.00 persen. Rata-rata
s e k i t a r 50 persen k e l u z r g a berada pada t i n g k a t kon-sumsi
dibawah kecukupan. Tingkat konsumsi p r o t e i n b e r k i - s a r a n t a r a 50.68-
75.45 persen, dimana t i n g k a t konsumsi p r o t e i n t e r t i n g g i dijumpai pada bulan F e b r u a r i , t e r e n d a h pada bulan Nopember.Pada bulan F e b r u a r i dan Maret pola konsumsi pangan 5agung-beras-singkong, bulan Mei rnengikuti pola beras-ja- gung-singkong, sedang pada bulan-bulan J u n i , Agustus, Sep- tember dan Nopember a d a l a h b e r a s - jagung-singkong.
J e n i s non pangan pokok yang dikonsumsi k e l u a r g a t e r - banyak b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h s a j v r a n daun, tahu/tempe dan j e n i s kacang-kacangan, i k a n a s i n , sayuran buah dan sayur- an l a i n . U j i Khi-Kuadrat menunjuikkan bahwa s e r i n g a t a u
jarangnya konsumsi non pangan pokok t e r s e b u t d i p e n g a r u h i o l e h waktu.
Dari model persamaan h a s i l u j i Regresi L i n e a r Bergan-
4
Usaha yang dilakukan untuk meningkatkan konsumsi e-
n e r g i d a r i pangan pokok a d a l a h menambah konsumsi singkong
dan t e t a p mempertahankan p o l a konsumsi yang t e l a h ada.
Untuk meningkatkan kandungan p r o t e i n d a r i singkong, d i a n -
jurkan untuk menambah konsumsi kacang-kzcangan, k e d e l e
PRDFIL KONSClMSI PANG43 POKOK KELUARGA
D I DRERAB U W h N PhHGhE
(STUD1 D I KABUPATEN BOYOLALI PROPINSI
JAWA
TENGAH)O l e h
ENDhNG SURTI
KARYA IIPilIAH
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t memperoleh g e l a r S a r j a n a P e r t a n i a n
pa da
F a k u l t a s P e r t a n i a n I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
JURUSAN G I Z I MASYARAKAT DAN SUMBERDAYA KELUARGA
FAKIJLTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOOR
J u d u l : PROFIL KOIJSUMSI PANGAN POKOK KELUARGA D I DAERAH RAWAN PANGAN
(STUD1 D I KABUPATEN BOYOLALI PROPINSI JAWA TmGAH)
Naola Mahasiswa : ENDANG SURTI
Nomor Pokok : A 23 1852
Menyetujui
(Dosen Pembimbing) (Dosen Pembirnbing)
RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s a d a l a h anak keenam d a r i s e p u l u h b e r s a u d a r a ,
yang d i l a h i r k a n d a r i pasangan 5%. S o e a a r s o Poerwokoesoemo dan F a c h j a t i , l a h i r d i Malang pada t a n g g a l
15
Desember tahun1951.
P e n u l i s menikah pada t a h u n1978
dan t e l a h d i - k a r u n i a i dua anak,S e t e l a h l u l u s d a r i S l A N e g e r i
'$1
F i l i a l d i J a k a r t apada t a h u n 1971, p e n u l i s m e n g i k u t i p e n d i d i k a n d i Akaderni
Gizi
Dep. Kes. R . 1 d i J a k a r t a dan l u l u s s e b a g a i S a r j a n aMuda G i z i pada t a h u n
1975.
Kemudian pada tahun1988
pe-n u l i s mendapat kesempatan m e l a n j u t k a n pendidikan d i Ju-
r u s a n G i z i Masyarakat dan Sumberdaya Keluarga (GMSK),
Fa-
k u l t a s F e r t a n i a n IPB s e b a g a i mahasiswa t u g a s b e l a j a r d a r i
Departenen Kesehatan R. I.
S e j a k t a h u n 1976
-
1981 p e n u l i s b e k e r j a s e b a g a i A h l iG i z i d i RSUD D r . Sutomo Surabaya
,
dan p e r n a h nenga j a r d i Sekolah Perawat RS William Booth d i Surabaya. Kemudianpada tahun 1 9 8 1 hingg,: s e k a r a n g p e n u l i s b e k e r j a d i
RSUD
D r . S a i f u l Anwar Malang s e b a g a i Kepala I n s t a l a s i G i z i .
S e l a i n i t u , g e n u l i s s e b a g a i p e n g a j a r mata k ~ l i a h D i e t e t i k a
UCAPAN TERIPlA KASIH
Rasa b a h s g i a menyertai p e n u l i s delam memanjatkan doa
dan p u j i s y u k u r k e h a d i r a t A l l a h s e w .
t . ,
k a r e n a rahmat dan kurniaNya t e l a h m e n g i r i n g i j a l a n b e r l i k u yang p e n u l i s l a -l u i dalam menyelesaikan karya i l m i a h i n i hingga s e l e s a i .
Segala hambatan dan r i n t a n g a n menjadi t a k b e r a r t i b e r k a t
berkah dan 1indunganNya.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s nengucapkan t e r i m a k a s i h
yang t a k t e r h i n g g a kepada Bapak
Ir.
D j i t e n g R o e d j i t o , D H t rdan I b u Ir. Diah K . P r a n a d j i , MS yang dengan s a b a r dan b i j a k s a n a membimbing p e n u l i s s e j a k a w a l hingga p e n u l i s a n
k a r y a i l m i a h i n i s e l e s a i . Juga p e n u l i s mengucapkan t e r i -
ma k a s i h sebesar-besarnya kepada Bapak Djumadias Abunain,
M.Sc yang t e l a h memperkenankan p e n u l i s menggunak~n d a t a
SKG Kabupaten B o y o l a l i s e b a g a i bahan p e n u l i s a n , Kepada
Bapa.k Abas Basuni J a h a r i , 14.Sc yang t e l a h memberikan ban-
t u a n b a g i p e n u l i s a n karya i l m i a h i n i , p e n u l i s t a k l u p a
mengucapkan t e r i m a k a s i h .
Terima k a s i h p e n u l i s ucapkan kepada semua p i h a k yang
memberikan kesempatan kepada p e n u l i s u n t u k menempuh t u g a s
b e l s j a r d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor, y a i t u Bapak D r . Soe-
n a r s o , MPH s e b a g a i D i r e k t u r RSUD D r . S a i f u l Anwar Malang,
Bapak Tanoe, BSc s e b s g a i D i r e k t u r Akademi G i z i Dep. Kes.
R . 1 Malang, Bapak Kepala Pusdiknakes Dep. Res. R . I . , .Ke-
Dekan F a k u l t a s P e r t a n i a n IPB s e r t a Ketua J u r u s a n G i z i Ma-
s y a r a k a t aan Sumberdaya k e l u a r g a F a p e r t a IPB.
Tak l u p a p e n u l i s mengucapkan terirna k a s i h kepada i-
bunda, kakak-kakak dan a d i k - a d i k p e n u l i s t e r c i n t a yang
t e l a h membantu p e n u l i s dengan s e g a l a upaya dan doa yang
t u l u s . Kepada anznda Ria dan A d i t , dengan penuh r a s a ka-
s i h p e n u l i s nengucapkan t e r i m a k a s i h , pengorbanan ananda
tak
akan p e n u l i s s i a - s i a k a n . Kepada s a h e b a t k u WiemMd,
dengan k e t u l u s a n h a t i p e n u l i s szmpaikan t e r i m a k a s i h .
Akhirnya p e n u l i s p u n menyadari bahwa pada hakekatnya
manusia t i d a k s e n d i r i dalam m e n j a l a n i kehidupan i n i . Ja-
s a dan pengorbanan yang t e l a h p e n u l i s t e r i m a , t a k akan
. . .
DAFTAR TABEL. . .
DAfTAR GAMBAR
PESDAINLUAN
. . .
L a t a r Belakang
. . .
Tujuan P e n e l i t i a n
. . . .
Kegunaan P e n e l i t i a n. . .
TINJAUAN PUSTAKA
. . .
K e t e r s e d i a a n Pangan PokokH a lama n
.
v i i.
v i i ie 1
1
4
.
4
.
5
.
5
. . .
Konsumsi Pangan Keluarga
Kebiasaan Makan Keluarga
. . .
. . . .
K a r a k t e r i s t i k Golongan Rawan Pangan
. . .
Pengadaan Pangan Golongan &wan PanganKerangka Pemikiran
. . .
METODE
PENELITIAN. . .
Tempat dan Waktu. . .
P e n a r i k a n Contoh
. . .
Data Pang Digunakan
. . .
Pengolahan dan A n a l i s i s Data
. . .
. . .
Batasan I s t i l a h
. . .
[image:21.582.84.495.146.696.2]%SIL DAN PEMBAHASAN
Gambaran
Umum
Daerah. . .
Gambaran Umurn Responden
. . .
P e r s e d i a a n Pangan Pokok
. . .
44
Konsunisi Pangan Keluarga. . . - a .
47
Hubungan Konsumsi E n e r g i dan P r o t e i n Dengan
F e r s e d i a a n Pangan Pokok . . . s e a
63
P r o f i l Konsumsi Pangan Pokok Keluarga
. . . .
65
SIMPULAW DAN SARAN
. . .
68
. . .
DAFTAR TABEL
I C
Nomor Halaman
Teks
-
K e t i n g g i a n , Kepadatan Penduduk, P e m i l i k a n
dan Pemanfaatan Lahan
. . .
Data Kependudukan d i Desa P e n e l i t i a n
. . . .
Matapencaharian K e l u a r g a d i Desa P e n e l i t i a n .Penyebaran Keluarga Contoh Menurut Jumlah Anggota K e l u a r g a d i Desa P e n e l i t i a n
. .
M u t a s i dan Pertambahan Penduduk d i Desa Pe-. . .
n e l i t i a n
Jumlah Anggota Keluarga yang B e k e r j a d i Da- dalam dan d i L u a r Desa p e r V a l i d a s i
. .
Jumlah K e l u a r g a yang Mencari Kayu Bakar denDaun J a t i p e r V a l i d a s i d i Desa P e n e l i - t i a n
. . .
J e n i s dan Jumlah Keluarga yang Menjual Har- t a Benda p e r V a l i d a s i
. . .
J e n i s Pinjarnan dan Jumlah Keluarga yang Me- minjam p e r V a l i d a s i
. . .
Jumlah K e l u a r g a yang Mempunyai P e r s e d i a a n Pangan Pokolr Menurut K a t a g o r i p e r Va-
. . .
l i d a s i d i Desa P e n e l i t i a n
Jumlah K e l u a r g a yang Mengkonsumsi Non Pa- ngan Pokok Menurut K a t a g o r i p e r V a l i -
d a s i
. . .
Konsumsi Pangan Pokok p e r K a p i t a p e r H a r i
. . .
d i Desa P e n e l i t i a n
Konsumsi E n e r g i Masing-masing J e n i s Pa- ngan Pokok p e r V a l i d a s i d i Desa Pe-
n e l i t i a n
. . .
Konsumsi P r o t e i n Masing-masing J e n i s Pa- ngan Pokok p e r V a l i d a s i d i Desa Pe-
Nomor Halaman
Konsumsi E n e r g i dan P r o t e i n d a r i Pangan Po- kok p e r K a p i t a p e r H a r i d i Desa Pene-
l i t i a n
. . .
Penyebaran K e l u a r g a Menurut K a t a g o r i T i n g k a t Konsumsi E n e r g i p e r K a p i t a p e r H a r i
. .
K a l e n d e r P e r t a n i a n dan P e l a k s a n a a n P e n e l i t i - a n
. . .
Jumlah Anggota Keluarga Responden
. . .
Matapencaharian Anggota Keluarga yang Beker- j a d i Dalam dan d i Luar Desa p e r V a l i -
. . .
d a s i d i Desa P e n e l i t i a nPenyebaran Keluarga Menurut K a t a g o r i Peranan B e r a s dalam Konsumsi E n e r g i p e r K a p i t a p e r H a r i d i Desa P e n e l i t i a n
. . .
Penyebaran K e l u a r g a Menurut K a t a g o r i P e r a n a n Jagung dalam Konsumsi E n e r g i p e r K a p i t a p e r H a r i d i Desa P e n e l i t i a n
. . .
Penyebaran K e l u a r g a Menurut K a t a g o r i Peranan Singkong dalam Konsumsi E n e r g i p e r Ka-
. . .
p i t a p e r H a r i d i Desa P e n e l i t i a n
. . .
N i l a i U j i Khi-Kuadrat
X a s i l A n a l i s a R e g r e s i L i n e a r Berganda Konsum-
s i E n e r g i Terhadap P e r s e d i a a n Pangan Po- k o k . . .
. . .
H a s i l A n a l i s a R e g r e s i L i n e a r Berganda Konsum-
s i
P r o t e i n Terhadap P e r s e d i a a n Pangan Pokok. . .
P r o f i l Konsumsi Pangan Pokok Keluarga d i De-
. . .
DAFTAR GAMBAR
Nomor Halaman
1. Kerangka Pemikiran P r o f i l Konsumsi Pangan
Pokok d i Daerah Rawan Pangan
. . .
15
2. P e r a n a n J e n i s Pangan Pokok Dalam KonsumsiE n e r g i d a r i Pangan Pokok p e r K a p i t a
p e r H a r i Selama Tujuh V a l i d a s i
.
. .
543 .
Peranan J e n i s Pangan Polcok Wlam Konsumsi P r o t e i n d a r i Pangan Polcok p e r K a p i t aL a t a r Belakang
Pertambahan penduduk t e r t i n g g i d i d u n i a a d a l a h d i A -
s i a Tenggara. Untuk memenuhi kebutuhan pangan penduduk
t e l a h d i l a k u k a n usaha meningkatkan p r o d u k s i pangan namun
k a r e n a p e n i n g k a t a n p r o d u k s i pangan t i d a k seimbang dengan
pertambahan penduduk maka yang t e r j a d i a d a l a h meningkatnya
kemiskinan dan k u r a n g ' g i z i ( S u h a r d j o dkk, 1 9 8 5 ) . D i
I n -
d o n e s i a pertambahan penduduk b e r s a i n g dengan pertambahan
pangan. Usaha u n t u k mencapai keseimbangan p e r l u d i k a j i
m e l a l u i kerangka yang l e b i h d i n a m i s dengan r n e n g i k u t s e r t a -
kan semua u n s u r yang b e r p e n g a r u h s e c a r a t e r p a d u , y a i t u
yang t e r k a i t dengan ( 1 ) keadaan alam, t e k n o l o g i dan p r a -
s a r a n a , dan ( 2 ) masalah s o s i a l dan ekonomi ( R o e d j i t o ,
1 9 8 6 ) .
Menurut Suryana dan Kasryno ( 1 9 8 9 ) , selama 20 tahun
t e r a k h i r , t e r u t a m a pada dekade 1970-an, pertumbuhan eko-
nomi I n d o n e s i a berkembang s a n g a t p e s a t m e l e b i h i pertambah-
a n penduduk. B e r d a s a r k a n Neraca Bahan Makanan t i n g k a t na-
s i o n a l , s e j a k t a h u n 1980 angka r a t a - r a t a p e r s e d i a a n k a l o -
r i p e r k a p i t a p e r h a r i t e l a h mendekati kebutuhan. Namun h a 1 i n i t i d a l c d a p a t d i p a k a i s e b a g a i a c u a n kecukupan konsum-
s i e n e r g i dan p r o t e i n d i t i n g k a t rumahtangga k a r e n a bebe- r a p a s e b a b , a n t a r a l a i n a d a l a h d i s t r i b u s i pangan dimana
t e r j a d i ketidakseimbangan dalam penyediaan pangan a n t a r
2
R o e d j i t o ( 1 9 8 6 ) mengatalcan bahwa m a s a l a h p a n g a n y a n g
utama d i I n d o n e s i a d i s e b a b k a n o l e h k a r e n a h a m p i r
60
p e r s e n p r o d u k s i p a n g a n b e r a s a l d a r i Jawa. P e m u s a t a n p r o d u k s i i- n i menimbulkan k e r u m i t a n d a l a m d i s t r i b u s i n y a . M a s a l a hl a i n a d a l a h a d a n y a f l u l c t u a s i produlcsi pangan y a n g d i p e n g a -
r u h i o l e h c u a c a , g a n g g u a n hama, p e n y a k i t d a n g a n g g u a n a -
lam l a i n n y a . Menurut Den H a r t o g d a n S t a v e r e n ( 1 9 8 3 ) k e -
t e r s e d i a a n p a n g a n d i s u a t u d a e r a h d i p e n g a r u h i o l e h k o n d i -
s i l i n g k u n g a n y a i t u :
(1)
l i n g k u n g a n f i s i k y a n g menggam- b a r k a n s u b u r t i d a l c n y a l a h a n , ( 2 ) l i n g k u n g a n a l a m y a n gmenggambarlcan j e n i s tanaman y a n g d a p a t tumbuh,
( 3 )
l i n g -k u n g a n s o s i a l m e l i p u t i s i s t e m p e m i l i k a n l a h a n , clan ( 4 ) k e -
pendudukan. H a l t e r s e b u t a k h i r n y a rnempengaruhi k o n s u m s i
pendudulr.
D a r i
27
p r o p i n s i d i I n d o n e s i a , k o n s u m s i p e n d u d u k d i13
p r o p i n s i r e l a t i f r e n d a h d a l a m k o n s u m s i e n e r g i y a i t u belum m e n c a p a i Angka Kecukupan E n e r g i (AKE); enam p r o p i n -s i d i a n t a r a n y a y a i t u D a e r a h I s t i m e w a Y q g y a k a r t a , J a w a Te- n g a h , Jawa T i m u r , Nusa T e n g g a r a T i m u r , Timor Timur d a n
I-
r i a n J a y a mengkonsumsi j a u h d i b a w a h AKE ( H a r d i n s y a h dan
S u h a r d j o , 1 9 8 9 ) - P e n g o l a h a n d a t a SUSENAS Tahun
1980
d a n1984 menunjukkan bahwa l e b i h d a r i s e t e n g a h d a r i p r o p i n s i -
p r o p i n s i d i I n d o n e s i a mempunyai 5 0 p e r s e n r u m a h t a n g g a yang
d e f i s i t e n e r g i d e n g a n t i t i k b a t a s 80 p e r s e n d a r i k e c u k u p - a n y a n g t e r s e b a r d i p e r k o t a a n d a n p e d e s a a n ( S u r y a n a d a n
3
Tidalc d a p a t memenuhi kebutuhan pangan merupakan alci-
b a t d a r i kurangnya pendapatan yang merupakan l u k i s a n d a r i
kemiskinan (Emil S a l i m , 1 9 7 9 ) . S a l a h s a t u c i r i mereka
yang h i d u p dibawah g a r i s k e m i s k i n a n a d a l a h ( 1 ) t i d a k me-
l i k i falctor p r o d u k s i s e n d i r i , ( 2 ) tidalc m e m i l i k i kemung-
lcinan u n t u k memperoleh a s e t p r o d u k s i dengan kelcuatan s e n -
d i r i , ( 3 ) t i n g k a t pendidilcan r e n d a h , dan
( 4 )
kebanyakan t i n g g a l d i pedesaan. Golongan p e t a n i k e c i l merupakan s e -b a g i a n b e s a r d a r i l a p i s a n masyarakat pedesaan yang h i d u p
dibawah g a r i s kemiskinan. Mereka b e r a d a d i 1 0 0 kecamatan
rawan yang t e r s e b a r d i d e l a p a n p r o p i n s i d i a n t a r a n y a ada-
l a h d i Jawa Tengah ( S u h a r d j o , 1 9 8 1 ) .
Sebagian b e s a r w i l a y a h Kabupaten B o y o l a l i b e r u p a t a -
nah k e r i n g dengan c u r a h h u j a n s e d i k i t (BPS, 1 9 8 2 ) . H a l
t e r s e b u t merupakan s a l a h s a t u
c i r i
d a e r a h rawan yang me- nyebabkan tanaman pangan t i d a l c d a p a t - t u m b u h s u b u r , s e h i n g -ga h a s i l p e r t a n i a n yang r e n d a h menjadikan p e r s e d i a a n pa-
ngan k e l u a r g a kurang. Akibatnya s e b a g i a n b e s a r masyara-
k a t n y a m i s l c i n dan h a 1 i n i merupakan s a l a h s a t u f a k t o r
yang menghambat d i s t r i b u s i pangan rumahtangga ( H u s a i n i ,
1 9 7 6 ) .
Masalah pangan dan g i z i d i d a e r a h i n i t e r j a d i a n t a r a
l a i n k a r e n a perseciiaan dan konsumsi pangan polcolc yang t i -
dak menentu a t a u b e r f l u k t u a s i . Untuk mengatasinya d i p e r -
lukan pemahaman masalah yang a d a , s e s u a i dengan s p e s i f i -
4
konsumsi pangan pokok k e l u a r g a d i d a e r a h rawan pangan.
Dengan l a t a r b e l a k a n g dan d a s a r t e r s e b u t d i a t a s , p e n e l i t i
memilih Kabupaten B o y o l a l i d i P r o p i n s i Jawa Tengah, s e b a -
g a i d a e r a h p e n e l i t i a n .
Tujuan P e n e l i t i a n
Tu,iuan Umun
Mempelajari p r o f i l konsumsi pangan pokok l r e l u a r g a d i
d a e r a h rawan pangan yang m e l i p u t i pengadaan, p e r s e d i a a n
pangan pokok, t i n g k a t konsumsi pangan pokok d a r i s e g i ku-
a l i t a s dan k u a n t i t a s s e r t a f l u k t u a s i n y a selama t u j u h k a l i
pengamatan.
Tujuan Khusus
1. Mengamati yengadaan pangan k e l u a r g a .
2 . Mempelajari f l u k t u a s i j e n i s dan p e r s e d i a a n pangan
polcok lreluarga.
3 .
Mempelajari konsumsi pangan polcolr dan sumbangane n e r g i dan p r o t e i n d a r i pangan pokok t e r s e b u t .
Lt. Mempelajari hubungan a n t a r a konsumsi e n e r g i pa-
ngan pokok dengan p e r s e d i a a n pangan pokok.
K e ~ u n a a n P e n e l i t i a n
H a s i l p e n e l i t i a n
i n i
d i h a r a p k a n d a p a t s e b a g a i bahanmasukan mengenai p r o f i l k e l u a r g a d a r i s e g i pengadaan pa-
ngan dan konsumsi pangan d i d a e r a h rawan pangan b a g i pa-
r a pembuat k e b i j n k a n dan perencana pembangunan s e r t a b a g i
T I N J A U A N P U S T A K A
K e t e r s e d i a a n a n g a n Pokok
P e n g a d a a n pangan y a n g c u k u p u n t u k memenuhi k e b u t u h a n
s e l u r u h penduduk s e r t a y a n g s e s u a i d e n g a n p e r s y a r a t a n g i -
z i
merupakan m a s a l a h t e r b e s a r s e p a n j a n g s e j a r a h k e h i d u p a nm a n u s i a , o l e h k a r e n a i t u p e n y e d i a a n pangan u n t u k k o n s u m s i
m a n u s i a n e r u p a k a n t u j u a n a k h i r d a r i semua s i s t e m p a n g a n
( B P S , 1 9 8 4 ) . P e n i n g k a t a n p r o d x k s i d a n p e n y e d i a a n b a h a n
makanan sumber p r o t e i n h e w a n i s e p e r t i s u s u , d a g i n g d a n t e -
l u r t i d a k l a g i d i a n g g a p b a g i a n p e n t i n g , t e t a p i p e r h a t i a n
l e b i h d i t u j u k a n p a d a p e n i n g k a t a n d a n p e n g a d a a n malcanan
sumber e n e r g i utama y a n g d a p a t d i j a n g k a y o l e h g o l o n g a n
penduduk m i s k i n ( S o e k i r m a n , 1 9 7 7 ) . M a s a l a h b e s a r d a l a m
u s a h a p e n y e d i a a n , k e c u k u p a n a t a u swasembada p a n g a n s e c a r a
n a s i o n a l a d a l a h ( 1 ) j u m l a h penduduk y a n g b e s a r , ( 2 ) p e r -
tambahan pendudulr s e c a r a a b s o l u t y a n g b e s a r ,
( 3 )
k e c e n d e -r u n g a n makanan polrok m a s y a r a k a t pada b e r a s , d a n
( 4 )
kon-s u m s i b e r a s p e r l r a p i t a p e r t a h u n y a n g t e r u s meninglrat
(Tim Pangan IPB, 1 9 8 2 ) .
P e n y e d i a a n p a n g a n pokok y a n g c u k u p dan d e n g a n h a r g a
yang t e r j a n g k a u o l e h masyaralcat hendalrnya s e l a l u memperha-
t i k a n I n p r e s No. 20 Tahun
1979
untulr m e n d a p a t k a n s t a t u s k e - s e l a r a s a n , k e s e r a s i a n d a n k e s e i m b a n g a n d a l a m p o l a makanan6
1. Penganelraragaman p e n y e d i a a n p a n g a n pokolc d e n g a n m e n i n g k a t k a n p r o d u k s i b e r b a g a i j e n i s b a h a n pangan
pokok.
2 , Meninglratlcan penganekaragaman k o n s u m s i p a n g a n po-
lcolc pada s e t i a p a c a r a makan, meningkatlcan penggu-
naan bahan pangan non b e r a s , s e l a n j u t n y a d i h a r a p -
ken jumlah b e r a s d a l a m h i d a n g a n a k a n b e r k u r a n g .
3 .
Dalam p e n g a d a a n pangan polcolc y a n g b e r a n e k a r a g a mhendaknya memenuhi lcebutuhan g i z i .
B e r b a g a i k e b i j a k a n p e m e r i n t a h t e n t a n g p e n g a n e k a r a g a m a n pa-
ngan poliok b e r k a i t a n e r a t d e n g a n u s a h a u n t u k p e m a n f a a t a n
j e n i s bahan maltanan y a n g b a i k s e h i n g g a k o n s u m s i b e r a s p e r
k a p i t a d a p a t d i t u r u n k a n . M e n u r u t Sumarno ( 1 9 8 1 ) , pengada-
a n p a n g a n pokolr non b e r a s s e l a i n u n t u k membiasakan d a l a m mengkacsumsi pangan i n i , j u g a u n t u k menolong d i r i - s e n d i r i
dalam s i t u a s i k u r a n g p a n g a n . Merelca y a n g b e r u s a h a k e r n s ,
mampu mengkonsumsi pangan non b e r a s y a n g r e l a t i f c u k u p ba-
g i k e l u a r g a n y a , s e d a n g k a n b a g i mereka y a n g k u r a n g b e r u s a -
ha dan t i d a k memperoleh a t a u m e m i l i k i pangan a k a n menga-
l a m i k u r a n g pangan.
Konsumsi P a n a a n K e l u a r ~ a
Konsumsi pangan d a p a t d i t i n j a u d a r i dua d i m e n s i y a i t u
d i m e n s i k u a n t i t a s ( j u m l a h ) d a n d i m e n s i k u a l i t a s ( m u t u )
.
D a r i s e g i k u a n t i t a s , k o n s u m s i pangan m e l i p u t i j u m l a h pa-
lconsumsi pangan m e l i p u t i p o l a ( j e n i s ) pangan d a n n i l a i g i -
z i
( T a r w o t j o d k k , 1 9 7 9 ) . P o l a k o n s u m s i pangan merupakans u s u n a n beragam bahan pangan y a n g b i a s a d i k o n s u m s i pendu-
duk. Semalcin beragam makanan yang d i k o n s u m s i p e n d u d u k ,
s e m a k i n b a i k e f e k n y a lcepada k e s e h n t a n ( E n o c h , 1 9 8 1 ) .
Menurut S u h a r d j o ( 1 9 8 6 ) , makanan pokok d i h a r a p k a n
mampu menyediakan b e b e r a p a u n s u r k i m i a b a g i t u b u h y a n g d i -
k e n a l s e b a g a i z a t g i z i . Ada b e b e r a p a h a 1 y a n g mempenga-
r u h i jumlah makanan y a n g d i k o n s u m s i o l e h i n d i v i d u , lcelu-
a r g a d a n m a s y a r a k a t m i s a l n y a l c e b i a s a a n makan, p o l a makan,
jumlah dan s u s u n a n a n g g o t a l c e l u a r g a s e r t a t i n g k a t p e n d i -
d i k a n (Enoch, 1 9 8 1 ) . K e b i a s a a n , k e p e r c a y a a n , makanan pan-
t a n g a n dan sulca a t a u t i d a l c s u b t e r h a d a p malcanan t e r t e n t u
merupakan f a k t o r budaya y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n p o l a kon-
s u m s i ( C a l l dan L e v i n s o n , 1 9 7 3 ) . H a l i n i d a p a t k i t a li-
h a t bahwa b e r a s m a s i h mempunyai lcedudukan y a n g t e r h o r m a t
s e b a g a i malcanan polcolr t e r u t a m a d i d a e r a h p e d e s a a n , sema-
k i n m e n i n g k a t p e n d a p a t a n , s e m a k i n b e s a r p e r s e n t a s e icon-
s u m s i b e r a s s e b a g s i pangan pokok (BPS, 1 9 8 0 ) .
K e b i a s a a n Makan K e l u a r g a
Menurut Mead ( 1 9 8 5 1 , k e b i a s a a n malcan d i d e f i n i s i k a n
s e b a g a i c a r a - c a r a i n d i v i c l u d a n ltelompok i n d i v i d u d a l a m me-
m i l i h , mengkonsumsi d a n menggunakan makanan yang t e r s e d i a
d i d a s a r k a n p a d s f a l c t o r s o s i a l d a n budaya dimana merelra
0
1 9 8 3 ) m e l i p u t i ( 1 ) f u n g s i g a s t r o n o m i , ( 2 ) mempunyai a r t i
i d e n t i t a s budaya, ( 3 ) r e l i g i o u s dan magis,
( 4 )
mempunyaia r t i lcom n i k a s i ,
(5)
s e b a g a i gambaran t e n t a n g s t a t u s eko-nomi, dan
( 6 )
mempunyai a r t i mempengaruhi dan kekuasaan. Kebiasaan makan d a p a t merupalcan pencertninan bentulc p e r i -l a k u umum b a g i i n d i v i d u dalam kelompok t e r s e b u t t e r h a d a p
makanan (Lowenberg e t a 1 dalam S o e k a r t o , 1 9 8 2 ) .
Menurut Tan, Melly G
-
dlck ( 1 9 7 0 ) , p o l a konsurnsi pa-ngan k e l u a r g a berhubungan e r a t denean k e b i a s a a n , k e p e r c a -
y a a n , makanan pantangan dan suka a t a u t i d a k suka t e r h a d a p
makanan. Wenkam &&g S a n j u r (1982) mengatakan bahwn ke-
b i a s a a n makan d i t e n t u k a n o l e h k e t e r s e d i a a n bahan pangan
yang s e c a r a f i s i k t n e l i p u t i p r o d u k s i p e r t a n i a n , pengawetan
makanan, d i s t r i b u s i makanan, p r o s e s penyimpanan dan pengo-
l a h a n . Kebiasaan makan s a n g a t b e r v a r i a s i d a r i s a t u kelom-
pok k e kelompok budaya l a i n n y a s e b a b masing-masing kelom-
pok mengalami e v o l u s i k e a r a h p o l a p e r i l a k u yang baku.
Menurut Tan, Melly G dan Wangania ( 1 9 8 2 ) , p r a k t e k ma-
kan merupakan cerminan d a r i s t r u k t u r dan n i l a i budaya dan
t i d a k hanya b e r f u n g s i u n t u k memenuhi kebutuhan g i z i t u b u h ,
akan t e t a p i d a p a t juga tnenunjukkan r a s a k e k e l u a r g a a n , mem-
b e r i k a n r a s a nyaman dan i k u t merasa m e m i l i k i kelompok a t a u
k e l a s yang sama dengan d i r i n y a . Den Hartog dan S t a v e r e n
(1983)
menyatalcan bahvra semakin i n d i v i d u t e r g a n t u n g denganbahan makanan t e r t e n t u , semakin r e n d a h l a h s t a b i l i t a s k e t a -
9
malran d i a r t i k a n s e b a g a i u p a y a u n t t i k mengungkaplcan h a l - h a 1
y a n g b e r k e n a a n d e n g a n c a r a l r e l u a r g a a t a u m a s y a r a k a t d a l a m
m e m i l i h , mengkonsumsi d a n menggunakan makanan y a n g t e r s e -
d i a d i d a s a r k a n p a d a f a k t o r s o s i a l b u d a y a dimana m e r e k a
t i n g g a l ( S u s a n t o ,
1987).
K a r n l ~ t c r * i ~ : t J l c G o l o n ~ a n Rav~an Pangan
P e n e n t u a n t e n t a n g b a t a s a n kelompok rawan pangan s e -
r i n g d i t e t s p l r a n b e r d a s a r l c a n k o n s e p s i g a r i s i t e m i s k i n a n , lia-
r e n a kelompok i n i s e l a l u b e r a d a d i b a w a h g a r i s I t e m i s k i n a n .
K o n s e p s i t e n t a n g " G a r i s i<emislrinan" t e l a h clilcembanglcan o-
l e h banyalt a h l i . P r e d i k a t m i s k i n , r a w s n a t a u k u r a n g mam-
pu y a n g d i b e r i l c a n ltepada i n d i v i d u a t a u kelompok i n d i v i d u
a k a n menimbulkan k e s a n y a n g k u r a n g b a i k . S a l a h s a t u b a -
t a s a n a t a u rumusan m e n g e n a i k e m i s k i n a n d l u n g k a p k a n o l e h
Emil S a l i m
(1979)
s e b a g a i k u r a n g n y a p e n d a p a t a n u n t u k d a -p a t memenuhi k e b u t u h a n h i d u p y a n g pokok y a i t u p a n g a n , pa-
k a i a n d a n t e m p a t t i n g g a l .
Untuk menentukan b n t a s a n minimum p e n d a p a t a n t e r h a d u p
pemenuhan k e b u t u h a n polcolc d i p e n g a r u h i o l e h b e b e r a p a h a 1
a n t s r a l a i n : p o s i s i m a n u s i a (Iredudukan) clalam l i n g l i u n g a n -
n y a , pandangan t e r h a d a p k e b u t u h a n m a n u s i a y a n g s e b e n a r n y a
u n t u k d a p a t h i d u p l a y a k y a n g d i p e n g a r u h i o l e h p e n d i d i k a n ,
a d a t i s t i a d a t d a n s o s i a l budayn m a s y a r a k a t s e t e m p a f . Ke-
b u t u h a n polcolt d a p a t d i t e r j e m a h k a n d a l a m s a t u palcet b a r a n g
dan j a s a yang d i p e r l u k a n s e t i a p o r a n g u n t u k . d a p a t h i d u p
g i z i cultup, n i l a i e n e r g i d a n p r o t e i n s e s u a i d e n g a n u s i a ,
j e n i s l t e l a m i n d a n a k t i v i t a s . S e c a r a i l m i a h d a n obyekt3.f
maka e n e r g i d a n p r o t e i n d a l a m s a t u a n pangan y a n g b i s a d i -
h i t u n g s e h i n g g a b e s a r p e n d a p a t a n untulc memenuhi s a t u a n pa-
ngan d a p n t d i h i t u n g p u l a ( E m i l S a l i m , 1 9 7 9 ) .
Banlc Dunia dan S u m i t r o
dalam
m i l
S a l i m ( 1 9 7 9 ) mene-taplean g a r i s kemislcinan b e r c l a s a r k a n penclapatan. Unt:ulr
d a e r a h p e d e s a n n d i s e b u t m i s k i n a p a b i l a p e n d a p a t a n n y a leu-
r a n g d a r i US !I 50 p e r l t a p i t a s e t a h u n , s e d a n g untulc d a e r a h
p e r k o t a a n a d a l a h k u r a n g d a r i US
1
75
p e r k a p i t a s e t a h u n .S a j o g y o ( 1 9 7 7 ) menyesuailcan d e n g a n lcebutuhan g i z i m i n i m a l
d i s e t a r a k a n d e n g a n t i n g k a t p e n g e l u a r a n p a n g a n d a n membuat
b a t a s a n ' u n t u k menentukan g o l o n g a n m i s k i n y a n g mempunyai
c i r i - c i r i s e b a g a i b e r i l t u t : ( 1 ) s p e s i f i l c a s i a t a s g a r i s lce-
m i s k i n a n y a n g mencakup n i l a i ambang b a t a s lceculcupan p a n g a n
( f o o d thresh-) dalam r u p i a h p e r b u l a n y a n g d i n y a t a k a n
dalam e k i v a l e n n i l a i t u k a r b e r a s ( k g / k a p i t a / b u l a n ) a g a r
d a p - t membandingkan n i l a i tulcar a n t a r d a e r a h clan a n t a r
viaktu, s e s u a i d e n g a n h a r g a b e r a s s e t e m p a t , ( 2 ) menghubunc-
kan t i n g k a t p e n g e l u a r a n rumah t a n g g a d e n g a n iteculcupan pa-
ngan ( e n e r g i d2n p r o t e i n ) . K l a s i f i l c a s i Iterniskinan i n i a -
d a l a h 320 k g p e r k a p i t a p e r t a h u n u n t u k d a e r a h p e d e s a a n ,
dan 480 kg p e r k a p i t a p e r t a h u n u n t u k d a e r a h p e r k o t a a n . M a s y a r a k a t y a n g t e r m a s u k g o l o n g a n rawan p a n g a n a t a u
11
dengan c i r i - c i r i : (1) t i d a k mempunyai f a k t o r p r o d u k s i s e -
p e r t i t a n a h , b i a y a dan modal, ( 2 ) t i d a k mampu b e r p r o d u k s i
s e n d i r i t a n p a t e r g a n t u n g pada kelompolr yang l a i n yang mam-
pu m i s a l n y a s e b a g a i b u r u h t a n i ,
( 3 )
pengetahuan yang r e n -dah a k i b a t p e n d i d i k a n yang r e n d a h , dan (4) kebanyalcan me-
r e k a t i n g g a l d i p e d e s a a n , t e t a p i a d a juga yang t i n g g a l cli
p e r k o t a a n dengan k e t r a m p i l a n yang kurang. Umumnya mereka
hanya s e b a g a i a l a t p r o d u k s i b a g i mereka yang m e m i l i k i mo-
d a l a t a u dengan k a t a l a i n m e n j a d i b u r u h b e r p e n g h a s i l a n
rendah. Dengan rendahnya p e n g h a s i l a n i n i mereka t i d a k
manpu menenuhi kebutuhan pokolr hidupnya ( E m i l S a l i m , 1 9 7 9 ) .
Penaadaan Pangan Golonaan Rawan P a m ,
Masalah kekurangan pangan merupakan masalah yang da-
p a t mengganggu s t a b i l i t a s n a s i ~ n a l b a g i n e g a r a berkembang
termasuk I n d o n e s i a , dimana jumlah penduduk yang t e r g o l o n g
rawan pangan masih t i n g g i y a i t u s e k i t a r
30
p e r s e n . Keber- h a s i l a n sv~asembada pangan belum t e n t u menjamin p e r o l e h a npangan pada masyarakat l a p i s a n bawah (Tim Pangan I P B ,
1982). Beberapa k a r a k t e r i s t i k yang s e r i n g muncul yang me-
rupakan p r o f i l golongan rawan pangan dalam p e r o l e h a n pa-
ngan a d a l a h t i n g l c a t pendapatan yang r e n d a h , jumlah anggo-
t a k e l u a r g a yang b e s a r , d i s t r i b u s i pangan dalam k e l u a r g a
kurang m e r a t a , masih a d a makanan pantangan pada pemberi-
a n makanan b a y i dan anak b a l i t a (Den H a r t o g dan S t a v e -
T i n g k a t p e n d a p a t a n merupalcan f a k t o r y a n g s a n g a t do-
minan dalam mempengaruhi pengaciaan p a n g a n kelompolc ravran
pangan. P e n i n g l r a t a n p e n d a p a t a n b e r p e n g a r u h n y a t a t e r h a d a p
p e n g e l u a r a n untulc p a n g a n . Yang p a l i n g umum t e r l i h a t a d a -
l a h p e r u b a h a n k o n s u m s i pangan pokok y a n g h a r g a n y a murah
d i g a n t i d e n g a n p a n g a n y a n g l e b i h m a h a l s e p e r t i b e r a s . De-
milcian p u l a h a l n y a d e n g a n pangan y a n g b e r a s a l d a r i s e r e a -
l i a b e r a l i h lee pangan h e w n n i , d a n y a n g l e b i h p e n t i n g l a g i
a d a l a h p e r s e n t a s e p e n g e l ~ a r a n pangan menurun d e n g a n p e n i n g -
k a t a n p e n d a p a t a n . Menurut E n g e l
dalam
C a l l d a n L e v i n s o n( 1 9 7 3 ) , pada k e l u a r g a mampu p e n g e l u a r a g p a n g a n t i d a k l e b i h
d a r i 3 0 p e r s e n p e n g e l u a r a n t o t a l k e l u a r g a , s e d a n g k a n pada
k e l u a r g a y a n g t i d a k mampu p e n g e l u a r a n p a n g a n t i d a k l e b i h
d a r i 70 p e r s e n p e n g e l u a r a g t o t a l i c e l u a r g a , d a n k a d a n g - k a - dang s a m p n i
30
p e r s e n .Jumlah k e l u a r g a b e r p e n g a r u h t e r h a d a p banyaknya penge-
l u a r a n y a n g d i g u n a k a n u n t u k memperoleh makanan. Pada k e -
l u a r g a y a n g b e r p e n d a p a t a n r e n d a h , s e m a k i n meninglcat jum-
l a h a n g g o t a l c e l u a r g a maka u n t u k memenuhi lcebutuhan a k a n
makanan, lconsumsi pangan h e w a n i a k a n s e m a k i n menurun d a n
pangan polcok a k a n d i g a n t i d e n g a n p a n e a n y a n e l e b i h murah
( R e u t l i n g e r dan S e l o w s k y , 1 9 7 6 ) . D i s t r i b u s i pangan dalam
k e l u a r g a merupa1can p e n c e r m i n a n d a r i f a k t o r f i s i o l o g i s d a n
s o s i a l budaya s e t e m p a t . F a k t o r s o s i a l b u d a y a y a n g p a l i n g
( 1 ) kedudukan a n g g o t a k e l u a r g a d a l a m r u m a h t a n g g a mempenga-
r u h i p r i o r i t a s p e r o l e h a n p a n g a n , ( 2 ) p e n g e r t i a n t e r h a d a p
p a n g a n , dan
( 3 )
f u n g s i s o s i a l d a r i p a n g a n i t u s e n d i r i . A -da t i d a k n y a makanan p a n t a n g a n a t a u t a b u b e r k a i t a n e r a t d e -
ngan k e t e r s e d i a a n pangan dalam k e l u a r g a . P a n t a n g a n i n i
d a p a t b e r s i f a t permanen clan d a p a t b e r s i f a t s e m o n t a r a .
P e r o l e h a n pangan pokok t i d a k t e r l e p a s d a r i j u m l a h d a n
macam p e r s e d i a a n p a n g a n p o k ~ k y a n g d i i h i l i k i k e l u a r g a . Ba-
g i k e l u a r g a y a n g k u r a n g mampu t e r u t a m a y a n g b e r a d a d i pe-
d e s a a n , c a r a p e r o l e h a n pangan l e b i h b e r a g a m d i b a n d i n g l c a n
dengan k e l u a r g a mampu d i p e r k o t a a n . C a r a p e r o l e h a n pangan
y a n g umum clilakulran o l e h m a s y a r a k a t a d a l a h d e n g a n c a r a mem-
b e l i , memprodulcsi s e n d i r i , menukar d a n meminjam. C a r a - c a -
r a p e r o l e h a n pangan polcolt pendudulr d a p a t slenggambarlran s t a -
t u s s o s i a l ekonomi dan budaya s e t e m p a t .
K e r a n a k a Pemilciran
P e r s e d i a a n p a n g a n , k e b i a s a a n makan d a n d a y a b e l i meru-
palcan t i g a peubah y a n g l a n g s u n g b e r p e n g a r u h t e r h a d a p kon-
s u m s i pangan pokok k e l u a r g a . Konsumsi p a n g a n pokok k e l u -
a r g a d a p a t merupalcan gambaran k u a l i t a s d a n k u a n t i t a s pa-
ngan k e l u a r g a . $emakin s e r i n g s u a t u b a h a n pangan d i k o n -
s u m s i , s e m a k i n b e s a r p e l u a n g bnhan p a n g a n tar.c,ebut t e r g o -
l o n g kedalam p o l a l ~ o n s u m s i k e l u a r g a . Dagi g o l o n g a n rawan
1 4
utama a d a l a h rendahnya p e r s e d i a a n bahan pangan clan dayabe-
li k e l u a r g a , s e h i n g g a dalam pengadaan pangan pokok l e b i h
beragam d i b a n d i n g k a n dengan golongan mampu.
Bahan pangan pokok memberilcan sumbangan t e r b e s a r da-
lam konsumsi e n e r g i dan p r o t e i n , khususnya b a g i golongan
talc mampu. Menurut M u h i l a l ( 1 9 9 0 ) , s u s u n a n makanan s e h a -
r i yang i d e a l a p a b i l a k ~ n s u m s i e n e r g i
60
-
65 p e r s e n b e r - a s a l d a r i i c a r b o h i d r a t , 20-
25 p e r s e n d a r i lemak dan15
-
20 p e r s e n d a r i p r o t e i n . Asumsi dengan t e r p e n u h i n y a icebu-
tuhan t e r s e b u t d i h a r a p k a n lcebutuhan akan z a t g i z i l a i n n y a
d a p a t t e r p e n u h i .
Pengadaan pangan b e r k a i t a n e r a t dengan p e r s e d i a a n pa-
ngan, dan sebalilcnya p e r s e d i a a n pangan k e l u a r g a a t a u pen-
duduk talc l e p a s d a r i pengadaan pangan d i d a e r a h dimana me-
r e k a t i n g g a l . Dua h a 1 yang menunjang p e r s e d i a a n p m g a n
y a i t u : ( 1 ) jumlah anggota k e l u a r g a yang menentukan jum-
l a h pangan yang d i b u t u h k a n , dan ( 2 ) d a y a b e l i yang menentu-
kan j e n i s pangan yang d i b e l i dalam jumlah yang menculcupi
kebutuhan k e l u a r g a . P e r s e d i a a n pangan menentukan konsumsi
pangan k e l u a r g a , b a i k l c u a n t i t a s maupun k u a l i t a s , yang a -
k h i r n y a akan b e r p e n g a r u h t e r h a d a p t i n g k a t konsumsi e n e r g i
dan p r o t e i n . Pada Gambar 1 menyajikan konsep kerangka
I N T E R V E N S I
r-
----
- - - -
-
--
- -
f
I
Jumlah Anggo t a
Kelua r g a K u a n t i t a s
1
1
P e r s e d i a a n
Pangan Pokok Pangan Pokok Pangan Pokok
I
I
+
- - - , - _ . - - - v--t - - -
4
[image:40.733.44.635.96.433.2]P E N G A R U H B A L I K
Gambar 1. Kerangka Pemikiran
METODE PEN.ELITIAN
Tempat dan Waktu . -
P e n e l i t i a n i n i dilalrulcan d i t i g a lcecamatan yang t e r -
d i r i d a r i d e l a p a n d e s a d i Kabupaten B o y o l a l i , P r ~ p i n s i J a -
wa Tengah, dengan penentuan d e yang d i l a k u k a n s e c a r a d i - ~ ~
s e n g a j a ( P u r p o s i v e S a m p l i n g ) . P e n e l i t i a n i n i menggunakan
d a t a yang t e l a h dikumpulkan o l e h Tim Kewaspadaan G i z i
(SKG) P u s a t P e n e l i t i a n dan Pengembangan G i z i pada b u l a n
F e b r u a r i sampai dengan N ~ p e m b e r 1981, s e b a n y a k t u j u h k a l i
pengamatan . ( , ~ a l i d a s i ) dengan s e l a n g waktu a n t a r pengamat- . ..
an selama enam tdinggu
...
.
. y i i t u : . . V a l i d a s i I:1
F e b r u a r iV a l i d a s i 11: 25 Maret
V a l i d a s i 111:
5
MeiV a l i d a s i I V : 20 J u n i
V a l i d a s i V :
13
Agustus V a l i d a s i V I : 24 September V a l i d a s i V I I :4
NopemberP e n a r i k a n Contoh
U n i t a n a l i s i s dalarn p e n e l i t i a n i n i a d a l a h k e l u a r g a ,
dengan p o p u l a s i s a m p e l k e l u a r g a t e r p i l i h yang b e r t e m p a t
t i n g g a l d i d e s a yang t e r l e t a k d i :
a . Kecamatan Karanggede: 1. Desa Dologan
b , Kecamatan Wonosegoro:
1.
Deea Garangan2. Desa Bandung
3.
Desa Bojong c. Kecamatan Andong :1.
.
Deaa P e l e m r e j o2. Deea Senggrong
3.
Desa PakangSebelum dilalrulcan p e m i l i h a n k e l u a r g a c o n t o h , t e r l e b i h dahulu dilakulsan p e n d a f t a r a n semua k e l u a r g a d i d e l a p a n de- s a t e r p i l i h . D a f t a r i n i merupalcan kerangka c o n t o h (Sample
frame)
dalam p e n e l i t i a n . Berdasarkan d a t a yang t e r d a p a t dalam ilceranglca c o n t o h d i p i l i h k e l u a r g a yang d i j a d i l c a n con-t o h , b e r d a e a r k a n k r i t e r i a y a i t u :
1.
K e l u a r g a termasuk kedalam l a p i s a n ( S t r a t u m ) k e l u - a r g a k u r a n g mampu, yang berdasarlcan a t a s l c r i t e r i a kemiskinan d a r i Sajogyo (1977), y a i t u p e n g e l u a r a nI
. p e r l r a p i t a p e r t a h u n kurang d a r i 320 kg b e r a s . 2. Keluarga b a t i h ( a y a h , i b u dan a n a k ) a t a u k e l u n r g a
l e n g k a p ( a y a h , i b u , anak den a n g g o t a iceluarga l a - i n n y a )
.
D a r i masing-masing d e s a t e r p i l i h 20 k e l ~ a r g a sehingga d a r i d e l a p a n d e s a t e r p i l i h sebanyak 160 k e l u a r g a .
Data yanR d i ~ u n a k n n
yang d i p e r o l e h d e n g a n melakulcan wawancara menggunakan lcu-
e s i o n e r yang m e l i p u t i d a t a :
1, Jumlah a n g g o t a l c e l u a r g a yang b e l c e r j a d i d a l a m de-
s a
.
2 . J u m l a h a n g g o t a l c e l u a r g a yang m e n c a r i p e k e r j a a n d i
l u a r d e s a .
3.
J u m l a h a n g g o t a k e l u a r g a yang m e n c a r i kayu b a k a rd a n daun j a t i u n t u k k e p e r l u a n makan.
4.
K e l u a r g a y a n g m e n j u a l h a r t a benda u n t u k k e p e r l u a nm a l a n .
5,
K e l u a r g a y a n g i k u t p a d a t k a r y a .6 .
K e l u a r g a y a n g p e r n a h meminjam u a n g a t a u makanan,d a n yang p e r n a h menerima b a n t u a n pangan.
7.
Jumlah d a n macam p e r s e d i a a n pangan pokolc k e l u a r g a .8.
~ u m l a h d a n lnacam k o n s u m s i pangan polcolc k e l u a r g a .9.
J e n i s laulc-paulc, s a y u r a n dan bahan malcananl a i n
yang d i k o n s u m s i k e l u a r g a dalam sgminggu.
P e n a o l a h a n clan A n a l i s i s Data
D a r i ice t u j u h v a l i d a s i t i d a l c t e r s e d i z d a t a v a l i d a s i
I1
u n t u l t d e s a B o j o n g , P e l e m r e j o , S e n g e r o n g dan Palcang s e -h i n g g a jumlah k e l u a r g a p e r v a l i d a s i a d a l a h 1 6 0 l c e c u a l i va-
l i d a s i
I1
t e r s e b u t b e r j u m l a h 80 k e l u a r g a .Data i a n g d i o l a h s e c a r a d i s k r i p t i f m e l i p u t i d a t a jum-
1 9
p e l c e r j a a n y a n g d i l a l c u k a n d i d a l a m dan d i l ~ a r d e s a , menca-
r i lcayu b a k a r . , m e n c a r i d a u n
j a t i ,
m e n j u a l h a r t a b e n d a d a n meminjam u a n g dan makanan. Masil o l a h d a t a b e r u p a p e r s e n -t a s e .
T e r d a p a t l i m a j e n i s p a n g a n pokolc y a i t ~ b e r a s , j a g u n g
,
s i n g k o n g / g a p l e l t , u b i d a n y a n g t e r g o l o n g pangan polcolt
l a i n .
P e r s e d i a a n masing-masing j e n i s pangan pokok t e r s e b u t dLgo-
longlran m e n j a d i l i m a l c a t a g o r i y a i t u :
A . Tidalr punya p e r s e d i a a n .
B. Cukup untulc s a t u h a r i .
C . L e b i h u n t u k s a t u h a r i , t i d a k c u k u p u n t u k s a t u
minggu.
D. 1,ebih untulc s a t u minggu, t i d a k c u k u p u n t u k
1.5
b u l a n .
E.
L e b i h u n t u k1.5
b u l a n .J u m l a h l t e l u a r g a y a n g mempunyai p e r s e d i a a n pangan po-
kok m e n u r u t l c a t a g o r i t e r s e b u t d i n y a t a k a n d a l a m p e r s e n .
Konsumsi non p a n s a n poltok s e c a r a l t u a l i t a t i f d i t e n t u -
kan dengan m e n g h i t u n g jumlah h a r i dalnm mengkonsumsi t i a p
j e n i s n y a . Konsumsi non pangan polcolt s e l a m a t u j u h h a r i d i -
k l a s i f i l c a s i l c a n m e n j a d i t i g a ( R o e d j i t o , dMc, 1 9 7 8 ) y a i t u :
S e r i n g :
1
l c a l i s e h a r iJ a r a n g :
3
-
6
k a l i seminggu2 0
S e t e l a h d i s e s u a i k a n d e n g a n d a t a y a n g a d a make k a t a -
g o r i t e r s e b u t m e n j a d i :
S e r i n g :
5
-
7
h a r i / m i n g g u J a r a n g * :3
-
4
h a r i / m i n g g uS a n g a t J a r a n g : 1
-
2 h a r i / m i n g g uU n t u k m e n g k a j i hubungan a n t a r v a l i d a s i d e n g a n v a r i -
a b e l k o t a g o r i k o n s u m s i t i a p j e n i s non pangan pokok y a n g
d i k o n s u m s i d i g u n a k a n u j i "Khi-Kuadrat" ( S t e e l d a n T o r r i e ,
1 9 8 1 ) d e n g a n rumus:
xZ
=z
( 0-
m2
E
dengan d e r a j a t b e b a s ( d b ) = ( b - l ) ( k - 1 ) ,
b = b a r i s
lc
=
kolomKonsumsi e n e r g i d e n p r o t e i n p e r k a p i t a p e r h a r i yang
b e r a s a l d a r i pangan pokok d i h i t u n g b e r d a s s r k a n D a f t a r Kom-
p o s i s i Bahan Makanan ( D i r e k t o r a t G i z i , 1 9 8 1 ) . T i n g k a t
k o n s u m s i e n e r g i d a n p r o t e i n y a n g menggambarkan k u a n t i t a s
pangan pokok d i p e r o l e h d e n g a n membandinglran k o n s u m s i e-
n e r g i dan p r o t e i n d e n g a n k e c u k u p a n e n e r g i clan p r o t e i n
yang d i a n j u r l c a n ( M u h i l a l
m,
19891,
y a i t v u n t u k lronsumsi e n e r g i s e b e s a r 2100 K k a l d a n p r o t e i n s e b e s a r44
gram p e r k a p i t a p e r h a r i .B e r t o l a k d a r i s u s u n a n makanan s e h a r i y a n g i d e a l , d i -
mana k o n s u m s i e n e r g i
60
-
65
p e r s e n b e r a s a L d a r i k a r b o h i -2 1
dikonsumsi b e r a s a l d a r i pangan pokok, maka t i n g k a t kon-
sumsi e n e r g i d i k a t a g o r i k a n menjadi enam y a i t u :
S a n g a t t i n g g i :
3
76
p e r s e n T i n g g i :71
-
75 p e r s e n Agak t i n g g i :66
-
70 p e r s e n Cukup :60
-
65
p e r s e n Kurang :55
-
59 p e r s e nS a n g a t lrurang:
<
54
p e r s e nPeranan masing-masing j e n i s pangan pokok dalam me-
nyumbangkan e n e r g i d a r i pangan pokok t e r s e b u t d i p e r o l e h
d a r i menghitung e n e r g i masing-masing j e n i s pangan pokolr
d i b a n d i n g k a n dengan t o t a l e n e r g i d a r i pangan pokok dalam
b e n t u k p e r s e n . Untuk mengkaji hubungan a n t a r v a l i d