! "# ! "# ! "#
! "# $$$$ %%%% #### !!!! %%%% &&&& &%"#&%"#&%"#&%"# $ $ $ $ " %&
"" %&%&
" %& %%%% # ## ## ## # !!!! $$$$ # & '# & '# & '# & ' ( )( )( )( ) & (& (& (& ( *! ( &+
*! *! ( &+( &+ *! ( &+
,,,,
(
(
(
(
,,,,
(
(
(
(
,,,,
'
'
'
'
&
&
&
&
&&&& )))) && $$$$&& ---- %%%% %%%% "
""
" .... //// !!!! %%%% //// !!!! """" //// %!%
%!%%!%
%!% ! %#! %#! %#! %# &&&& !!!! & (& (& (& ( ) % ) % ) % ) % #
##
# ! (! (! (! ( .... %%%%
! %
!! %%
, ,
, ,
, ,
, ,
%0%
%0%
%0%
%0%
1 "%"%"%"% & (& (& (& ( ) % ) % & 0 ) % ) % & 0& 0& 0 ! %#! %#! %#! %# ( (( (( (( ( %
% %
% !!!! // !// !!! **** ++++ " " &" " &" " &" " & #### 2222 &&&& !!!! ) % ! ) % ) % ) % ! ! ! & -& -& -&
-' '
' '
' '
' ' """" %%%% ( ( ....( (( (( ( ( (( (( (( ( # %# %# %# %
1 %%%% 2222 % #%%% ### 0000 & (& (& (& ( ) % ) % # % ) % ) % # %# % %# % %%% %%%% """" 0 0 0 0 ("!("!("!("! """"
! 0
! 0
! 0
! 0
1 "#"#"#"# %% " " -%%" " -" " -" " - ! &(! &(! &(! &( (!(!(!(! & (& (& (& (
1 (((( &&&& &&&& !!!! ) % ) % ) % ) % ! ( ! ! !((( & && && && &
,,,, 3333
''''
,,,, 3333
''''
1 %%%% &&&& %%%% & ! ( %&&&! ( %! ( %! ( % )))) &&&&
1 %%%% 2222 % #%%% ### 0000 $$$$ ! ! ! ! %%%% &&&& !!!! ) % ) % ) % ) % %%%% %%%% " - !
"" - !- !
" - ! &&&& ....& &&& 0000 $$$$ ! ! ! ! """"
1 - !- !- !- ! &&&& !/ ($!/!/!/ ($($($ &/&/&/&/ 0000 & "& "& " $$$$& " #### """" %%%% %%%%
1 """" %%%% ! &$! &$! &$! &$ ....! &$! &$! &$! &$ !!!! ---- &%"#&%"#&%"#&%"# $ " $ $ $ """ %&%&%&%& 1 %%%% 0%"0%"0%"0%" # $# $# $# $ ---- 0000
1 "#"#"#"# %% &%% &&& !!!! ) % ) % ) % ) % """" !!!! !!!! "#"#"#"# ! # ! # ! # ! # "
3333 4
4
4
4
%
%
%
%
%
%
%
%
% % %
% & !& !& !& ! '''' &%&% &%&% &%&% &%&% % "% " #% "% " ### !!!! !!!! //// ! % &
! %! % &&
! % & !!!! % & '%%% & '& '& ' ! ($! ($! ($! ($ $$$$ " %""" %%% & $& $& $& $ #### %%%% 0 2 #
0 2 #0 2 #
0 2 # """ !" !!! "#"#"#"# %%%% &&&& %"#%"#%"#%"# $$$$ %& /%& / #%& /%& / ### & &
& & & &
& & " %!%" %!%" %!%" %!% &&&&
% ! ! & &% & % & ( &
% ! ! & &% & % & ( &
% ! ! & &% & % & ( &
% ! ! & &% & % & ( &
% &%&% # & ! ! " ! &
% &%&% # & ! ! " ! &
% &%&% # & ! ! " ! &
% &%&% # & ! ! " ! &
( & ! ( & ! ( & !
( & ! & & & & !!!! (((( 2 & / ! 2 & / 2 & / 2 & / !!! & !& !& !....!& ! !!! & !& !& !& ! & & & & " "' & & /
" "' &" "' & & /& /
" "' & & / ! (& &! (& &! (& &! (& & #### 0000 # &# &# &# & !!!! """" //// " ( " ( " ( " ( " "' & &
" "' &" "' & &&
" "' & & !!!! $$$$ # ## ## ## # !!!! -(-(-(-( (((( (
((
5555
2 &
2 &
2 &
2 &
5555 % %% %% %% %
$$$$ %! $%! $%! $%! $ ....%! $%! $%! $%! $ !!!! " "!%" "!%" "!%" "!% %"#%"#%"#%"# $$$$ %&
%& %&
%& %%%% &&&& &&&& ! "! "! "! " """" %%%% # ## ## ## # !
!!
! ! $! $! $! $ & #%& #%& #%& #% ! ! ! ! %"%" $%"%" $%"%" $%"%" $ %%%% (((( %
%%
% %&%&%&%& **** ++++ &&&& &&&& $$$$
# & %
# &# & %%
# & %
5 , 5 , 5 , 5 , 5 , 5 , 5 , 5 , ( ((
( #### &&&& #### &&&& %%%% % (% ( 6666% (% ( 6/6/ 6/6/
.... $$$$ #### .... //// #%#%#%#% .... %%%% (
((
( 2 & / 2 & / 2 & / 2 & / ( (&( (&( (&( (& $$$$ #### " "# "#" "# "#" "# "#" "# "# %%%% " "#
" "#" "# " "#
( ((
( &&&& %% !%% !!! %%%% " "# "#" "# "#" "# "#" "# "# %%%% " 0
5 3
5 3
5 3
5 3
&%"&
&%"&
&%"&
&%"& .... &%"&
&%"&
&%"&
&%"&
( (
( (
( (
( (
• ( & !( & !( & !( & !
• """"
• & !& !& !& ! 0000
• & !& !& !& ! 0000
,,,, #### !!!! "!"!"!"! &&&& """"
" " "
" ! ! ! ! (((( %%%% ( )( )( )( ) & (& (& (& ( //// # !%&# !%&# !%&# !%& ! ! ! ! """" ! "# 0
! "#! "# 00
! "# 0 **** %#0 -%#0 -%#0 -%#0 - 4444 (((( ++++ """" "!"!"!"! &&&& $$$$ "#%"#%"#% ! "#% ! ! %"%" $! %"%" $%"%" $ !%"%" $ !!! % %/% %/ !% %/% %/ !!! 0 /0 / ! "#%0 /0 / ! "#%! "#%! "#% %%%% % %"/% %"/% %"/% %"/
) % ( ) % ( ) % (
) % ( &&&& (" (" (" (" "% "% "% "% %% ! &%% ! &! &! & !!!! ####
# $
## $$
## $$ # & '# & '# & '# & ' ! & '! & '! & '! & ' """" """" ## $$
# $ # & '# & '# & '# & ' ! & '! & ' ! & '! & ' """" """"
% ( % ( % (
% ( 7777 //// """" $ #%$ #%$ #%$ #% $$$$ & #& #& #& # 6 & "6 & "6 & "6 & " 6666 **** $& "
$& " $& "
1 %%%% """" """" !!!! %%%% "!"!"!"! $$$$ !!!! %%%% & "!
& "! & "!
& "! $$$$ # & '# & '# & '# & ' &&&& %%%%
1 %%%% ! "! "! "! " ! (& %! (& %! (& %! (& % """" &"&"&"&" &&&& $$$$ !!!! %%%% *" (
*" ( *" (
*" ( 9999 ++++ $$$$ !!!! ' &' &' &' & %%%% %%%% """" $ "!$ "!$ "!$ "! """" ! "# 0
! "# 0 ! "# 0 ! "# 0
1 "#"#"#"# ---- #### %% % %%% % %% %% % ****& :%& :%& :%& :% ---- ++++ $$$$ &&&& %
% % %
1 $$$$ &&&& ) % &) % &) % &) % & $$$$ #### % %%%% %%% %%%% """" !!!! - !- !- !- ! 1 $$$$ &&&& ) % &) % &) % &) % & $$$$ #### % %%%% %%% %%%% """" !!!! - !- !- !- !
&&&& #### 0000 # & '# & '# & '# & ' %%%% ' $$$$''' # & '# & '# & '# & ' %%%% %%%% """" % %% %% %% %
! %
! %
! %
! %
1 $ #$$$ ### &&&& 2222 %%%% $$$$ " " " " """" 6"6"6"6" $$$$ &&&& 6 &% %666 &% %&% %&% % ! (& &
! (& & ! (& &
4
4
4
4
3333 .... ( (( (( (( ( """" & !& !& !& ! ' *' *' *' * ( +( +( +( +
- ! " "# 0 $ ( %& '
- !- ! "" "#"# 00 $$ ( %& '( %& '
- ! " "# 0 $ ( %& '
1 %%%% %%%% 7 &7 &7 &7 &
1 %%%% %%%% (&(&(&(& & ( ( && ( ( && ( ( && ( ( & 1 %%%% %%%% (&(&(&(& & ( ( && ( ( && ( ( && ( ( & (& & #% % 0
(& & #% % 0 (& & #% % 0 (& & #% % 0 (& &
-(& & -(& & -(& &
-"'( "% & %0% "'( "% & %0% "'( "% & %0% "'( "% & %0%
"# ( "%"
"# ( "%"
"# ( "%"
"# ( "%"
! "# 0
!! "#"# 00
! "# 0
3333 ,,,, 7%7%7%7% & &&& 7 &7 &7 &7 & ((((
1 " "" "" "" " !!!! ! &! &! &! & %%%% %%%% """" """" 0 2
0 2 0 2
0 2 !!!! "%"%"%"% #### %%%% $$$$
1 """" 0 "0 "0 "0 " #### 2222 &&&& ! ! &!!! ! &! &! & " "!% $" "!% $" "!% $" "!% $ & "!& "!& "!& "! %%%% %%%% " "#
" "# " "#
" "# &%"#&%"#&%"#&%"# ! ! ! ! & #%& #%& #%& #% & %& & %& & %& & %&
1 """" 0 %0 %0 %0 % """" %%%% #### 2222 $$$$ &%&% &%&% &%&% &%&%
# %0%
# %0%
# %0%
# %0% %%%% %%%% """" $$$$ %0%%0%%0%%0% !!!! ! &! &! &! &
# %0%
# %0%
# %0%
# %0% %%%% %%%% """" $$$$ %0%%0%%0%%0% !!!! ! &! &! &! & !
! !
! !!!! %%%% &&&&
3 3 3 33 3
3 3 9999 (& &(& &(& &(& & "' &"' &"' &"' & &&&&
1 &&&& ;;;; (((( //// $$$$ % "%%% """ %%%% !( (!( ( #!( (!( ( ### &&&& $$$$ & & & & //// (((( %
%%
% ! ! ! ! 0000 // & %&// & %& & %& & %& / #/// # # # && # & "&&# & "# & "# & "
1 (& &(& &(& &(& &//// $$$$ % #%%% ### """" .... % -%%% --- $$$$ & % %& % %& % %& % % ! &! &! &! & !
! !
7 77
7 (((( !!!! %%%% #### &&&& &% %&% % !&% %&% % !!! """" '''' ( ....'((( ''' (((( & #%& #%& #%& #%
# %
## %%
# % #### ' &' &' &' & ( ((( "" " """ " "" "" " """" !!!! $$$$ & & & & 0 0 0 0 """" !!!! $$$$ & & & & ' & ' & ' & ' & & / $$$$& /& /& / """" !%!% 8888!%!%
1 ("%("%("%("% & &&& """" ("!( /("!( /("!( /("!( /
1 #### !!!! .... $$$$ ! ! ! ! ! ! ! ! %%%% "" " "' &"" " "' &" "' &" "' & &&&& 8888 # "
# " # "
# " """" $%&%$%&%$%&%$%&% !!!! $$$$ ....!!!! $$$$ ////
,,,, " "' &" "' &" "' &" "' & && &% %&& &% %&% % & %&&% % & %& & %& & %& """" %%%% ....
("% & ("% & ("% & ("% &
$ &% ! !
$ &%$ &% !! !!
$ &% ! !
& ; %0 &%"& & ; %0 &%"& & ; %0 &%"&
& ; %0 &%"& .... &%"&&%"&&%"&&%"& 1 &&&&
1 $ $ $ $ "!"!"!"! 7 &7 &7 &7 & ((((
1 $ $ $ $ &&&& &%"&&%"&&%"&&%"& .... &%"&&%"&&%"&&%"& $$$$ #%#%#%#%
"! "!"! "!
1 %%%% $$$$ !(& '!(& '!(& '!(& ' 1 ! & '! & '! & '! & '
1 ''''
1 '( "'( "'( "'( " ''''
1 #### %%%% 9999 ''''
1 %%%%
1 &&&& ! ' ! '! '! ' ! ! ! ! ) % &) % &) % &) % & 1 &&&& ! ' ! '! '! ' ! ! ! ! ) % &) % &) % &) % &
3333 5555 ) % &) % &) % &) % &
) % & ( ) & ( * ) % & ( ) & ( * ) % & ( ) & ( *
) % & ( ) & ( * ( ( ( ( ++++ ) % & (
# !
# !
# !
# ! 6666 6666 $$$$ ! ! ! ! ! ! ! ! %%%% """" ) % & !) % &) % &) % & !!! //// 8888
((
((
((
((
) % &
) % &
) % &
) % &
<
<
<
<
5555 & "!%& "!%& "!%& "!%
• Kegiatan pelatihan yang ditujukan kepada aparat pemerintah dan orang-orang
di suatu organisasi yang nota bene adalah orang dewasa harus melibatkan secara dalam kegiatan kegiatan tersebut atau dengan kata lain bahwa pelatihan hendaknya bersifat partisipatif.
• Kegiatan pelatihan yang ditujukan kepada orang dewasa maka materi dan
pokok bahasan pelatihan hendaknya menarik bagi mereka dan ada kaitannya dengan kehidupan sehari-hari (Problem Centered Orientation), bermanfaat dan praktis dalam upaya mengembangkan peranan sosialnya.
• Kegiatan pelatihan yang ditujukan kepada orang dewasa hendaknya bersifat
• Kegiatan pelatihan yang ditujukan kepada orang dewasa hendaknya bersifat
praktis dan ada peluang untuk diterapkannya pengetahuan, ketrampilan dan kemampuan yang telah diperolehnya dalam kesempatan pelatihan.
• Kegiatan pelatihan yang ditujukan oleh orang dewasa hendaknya dilakukan
berdasarkan pengalaman mereka sendiri sebagai sumberdaya belajar.
• Peranan pelatih atau fasilitator dalam proses belajar pendidikan orang dewasa
adalah membantu, mendorong, mempermudah dan mengembangkan terjadinya proses belajar mandiri dengan menciptakan dan mengembangkan suasana yang kondusif.
• Metodologi pendidikan orang dewasa hendaknya menggunakan pendekatan
"Experiential Learning Cycle" dan tidak bersifat "transmittal", dan bersifat "Learner Centered Approach".
• Media atau alat bantu yang dipergunakan bersifat "merangsang" terjadinya
5555 ,,,, % %!% %!% %!% %!
% % %
% """" !!!! !!!! !!!! & !& !& !& ! ' ''' """" %%%% # ## ## ## # " ( " ( " ( " ( $$$$ """" % %% %% %% % """" ---- """" #%#%#%#% " %!" %!" %!" %! &% %&% %&% %&% % $$$$ & & & & $$$$ & # # & # # & # # & # # #### & $ ! "& $& $& $ ! "! "! " """" $$$$ & & & & $$$$ & # # & # # & # # & # # #### & $ ! "& $& $& $ ! "! "! " """"
( & ! ( & !( & !
( & ! !!!! !!!! !!!! !!!! & !& !& !& ! '''' $ 2$ 2$ 2$ 2 //// &&&& !!!! ) %
) % ) %
