ŝ
3(1*$58+35$.7,.3(1*$/$0$1/$3$1*$1 33/
0,1$70(1-$',*858'$135(67$6,%(/$-$5
7(5+$'$3.(6,$3$1 0$+$6,6:$
0(1-$',*858<$1* 352)(6,21$/
352*5$0678',3(1',',.$1(.2120,$.817$16,
7$+81$1*.$7$1)$.8/7$6(.2120,
81,9(56,7$61(*(5,6(0$5$1*
6.5,36,
8QWXN0HPSHUROHK*HODU6DUMDQD3HQGLGLNDQ 3DGD8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ
2OHK $GLW\D<XOLDQWR 1,0
-8586$13(1',',.$1(.2120,
)$.8/7$6(.2120,
LL
3(56(78-8$13(0%,0%,1*
6NULSVLLQLWHODKGLVHWXMXLROHK3HPELPELQJXQWXNGLDMXNDQNHVLGDQJSDQLWLDXMLDQ VNULSVLSDGD
+DUL .DPLV
7DQJJDO 1RYHPEHU
'RVHQ3HPELPELQJ
LLL
+$/$0$13(1*(6$+$1
6NULSVL LQL WHODK GLSHUWDKDQNDQ GL GHSDQ 6LGDQJ 3DQLWLD 8MLDQ 6NULSVL )DNXOWDV
(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJSDGD
+DUL 6HODVD
7DQJJDO 'HVHPEHU
3HQJXML, 3HQJXML,, 3HQJXML,,,
'U3DUWRQR7KRPDV06 /\QD/DWLIDK63G6(06L 'U0XKDPPDG.KDILG63G06L
LY
3(51<$7$$1
6D\D PHQ\DWDNDQ EDKZD \DQJ WHUWXOLV GL GDODP VNULSVL LQL EHQDUEHQDU
KDVLONDU\DVD\DVHQGLULEXNDQMLSODNDQGDULNDU\DWXOLVRUDQJODLQEDLNVHEDJLDQ
DWDXVHOXUXKQ\D3HQGDSDWDWDXWHPXDQRUDQJODLQ\DQJWHUGDSDWGDODPVNULSVLLQL
GLNXWLS DWDX GLUXMXN EHUGDVDUNDQ NRGH HWLN LOPLDK $SDELOD GL NHPXGLDQ KDUL
WHUEXNWL VNULSVL LQL DGDODK KDVLO MLSODNDQ GDUL NDU\D WXOLV RUDQJ ODLQ PDND VD\D
EHUVHGLDPHQHULPDVDQNVLVHVXDLGHQJDQNHWHQWXDQ\DQJEHUODNX
6HPDUDQJ 1RYHPEHU
$GLW\D <XOLDQWR
Y
02772'$13(56(0%$+$1
0RWWR
0DNDVHVXQJJXKQ\DGLVDPSLQJNHVXOLWDQLWXDGDNHPXGDKDQ0DNDDSDELOD
NDPX WHODK VHOHVDL GDUL VHPXD SHNHUMDDQ DWDX WXJDV NHUMDNDQODK \DQJ ODLQ
GHQJDQ VXQJJXKVXQJJXK 'DQ NHSDGD 7XKDQPXODK KHQGDNQ\D NDPX
EHUKDUDS46$O,QV\LUDK
$WDVUDKDPDWGDQULGKR$OODK6:7VNULSVLLQL VD\DSHUVHPEDKNDQXQWXN
%DSDN 3DNL\R GDQ ,EX 6UL 0XO\DQL WHUFLQWD .DNDNNX\DQJNXVD\DQJL6HW\R$GL\DQJDWDV VHJHQDS NDVLK VD\DQJ LOPX GRD ELPELQJDQ SHUMXDQJDQ SHQJRUEDQDQ NHLNKODVDQ GDQ PRWLYDVL\DQJWLDGDKHQWLGLFXUDKNDQNHSDGDNX %DSDN,EX'RVHQ
YL
35$.$7$
$OKDPGXOLOODKLUDEELO¶DODPLQ 3XML V\XNXU SHQXOLV SDQMDWNDQ NHKDGLUDW
$OODK6:7\DQJWHODKPHOLPSDKNDQNDUXQLDUDKPDWSHUWRORQJDQGDQKLGD\DK
1\D VHKLQJJD VNULSVL \DQJ EHUMXGXO³3HQJDUXK 3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ
33/ 0LQDW 0HQMDGL *XUX GDQ 3UHVWDVL %HODMDU 7HUKDGDS .HVLDSDQ 0HQMDGL
*XUX\DQJ3URIHVLRQDO0DKDVLVZD3URJUDP6WXGL3HQGLGLNDQ(NRQRPL$NXQWDQVL
7DKXQ $QJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ´ GDSDW
GLVHOHVDLNDQGHQJDQEDLN
3HQXOLV PHQ\DGDUL EDKZD SHQ\XVXQDQ VNULSVL LQL WLGDN OHSDV GDUL
GXNXQJDQ EDQWXDQ GDQ ELPELQJDQ EHUEDJDL SLKDN PDND SDGD NHVHPSDWDQ LQL
GHQJDQ VHJDOD NHUHQGDKDQ KDWL SHQXOLV VDPSDLNDQ XFDSDQ WHULPD NDVLK \DQJ
VHEHVDUEHVDUQ\DNHSDGD
3URI 'U )DWKXU 5RNKPDQ 0 +XP 5HNWRU 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ
DWDV NHVHPSDWDQ \DQJ WHODK GLEHULNDQ NHSDGD SHQXOLV XQWXN PHQ\HOHVDLNDQ
6WXGL6WUDWD6DWXGL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ
'U:DK\RQR00'HNDQ)DNXOWDV(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ
\DQJWHODKPHQJHVDKNDQVNULSVLLQL
'U $GH 5XVWLDQD 0 6L .HWXD -XUXVDQ 3HQGLGLNDQ (NRQRPL 8QLYHUVLWDV
1HJHUL6HPDUDQJ
'U 0XKDPPDG.KDILG63G06L'RVHQ3HPELPELQJ\DQJGHQJDQSHQXK
NHVDEDUDQ WHODK PHPEHULNDQ ELPELQJDQ GDQ SHQJDUDKDQ KLQJJD VHOHVDLQ\D
YLL
'U 3DUWRQR 7KRPDV 06 VHODNX 'RVHQ 3HQJXML \DQJ WHODK PHPEHULNDQ
ELPELQJDQPRWLYDVLGDQVDUDQGDODPSHQ\HPSXUQDDQVNULSVLLQL
/\QD/DWLIDK63G6(06LVHODNXGRVHQSHQJXML\DQJWHODKPHPEHULNDQ
ELPELQJDQPRWLYDVLGDQVDUDQGDODPSHQ\HPSXUQDDQVNULSVLLQL
.HSDOD%37,. \DQJWHODKPHPEHULNDQL]LQSHQHOLWLDQ
0DKDVLVZDPDKDVLVZL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL \DQJ WHODK EHUVHGLD
PHQMDGLUHVSRQGHQGDODPSHQJDPELODQGDWDSHQHOLWLDQLQL
6HOXUXKVWDISHQJDMDU)DNXOWDV(NRQRPL\DQJWHODKPHPEHULNDQLOPXVHODPD
SHQXOLVPHQHPSXKSHQGLGLNDQGL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ
7HPDQWHPDQ VHSHUMXDQJDQ PDKDVLVZD 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL
DQJNDWDQ \DQJ VHQDQWLDVD PHPEHUL GXNXQJDQ GDQ PHPEDQWX
SHODNVDQDDQSHQHOLWLDQ
6HPXD SLKDN \DQJ WLGDN GDSDW SHQXOLV VHEXWNDQ VDWX SHUVDWX \DQJ WHODK
PHPEDQWXGDODPSHQ\HOHVDLDQVNULSVLLQL
6HPRJD$OODK6:7PHOLPSDKNDQEDODVDQDWDVVHJDODNHEDLNDQ\DQJWHODK
GLEHULNDQ6HPRJDVNULSVLLQLGDSDWPHPEHULNDQPDQIDDWEDJLSHPEDFD7HULPD
NDVLK
6HPDUDQJ1RYHPEHU
YLLL
6$5,
<XOLDQWR$GLW\D³3HQJDUXK3UDNWLN3HQJDODPDQ /DSDQJDQ33/0LQDW 0HQMDGL *XUX GDQ 3UHVWDVL %HODMDU 7HUKDGDS .HVLDSDQ 0HQMDGL *XUX \DQJ 3URIHVLRQDO 0DKDVLVZD 3URJUDP 6WXGL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL 7DKXQ $QJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ´ 6NULSVL -XUXVDQ SHQGLGLNDQ HNRQRPL )DNXOWDV HNRQRPL 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ 3HPELPELQJ'U0XKDPPDG.KDILG63G06L
.DWD NXQFL .HVLDSDQ 0HQMDGL *XUX \DQJ 3URIHVLRQDO 3HQJDUXK 3UDNWLN 3HQJDODPDQ/DSDQJDQ0LQDW0HQMDGL*XUX3UHVWDVL%HODMDU
2EVHUYDVL DZDO \DQJ GLODNXNDQ SDGD PDKDVLVZD 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL 8QQHV GLNHWDKXL EDKZD NHVLDSDQ PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO SDGD PDKDVLVZD PDVLK EHOXP RSWLPDO 7XMXDQGDULSHQHOLWLDQLQLDGDODKXQWXNPHQJHWDKXLSHQJDUXKSUDNWLNSHQJDODPDQ ODSDQJDQPLQDWPHQMDGLJXUXGDQSUHVWDVLEHODMDUWHUKDGDSNHVLDSDQPHQMDGLJXUX \DQJSURIHVLRQDOSDGDPDKDVLVZD3HQGLGLNDQ(NRQRPL$NXQWDQVLWDKXQDQJNDWDQ )DNXOWDV(NRQRPL8QQHV
3RSXODVLSHQHOLWLDQDGDODKPDKDVLVZD3URJDP6WXGL3HQGLGLNDQ(NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL 8QQHV VHEDQ\DN PDKDVLVZD 6DPSHO GDUL SHQHOLWLDQ LQL VHEDQ\DN PDKDVLVZD 0HWRGH SHQJXPSXODQGDWDSHQHOLWLDQEHUXSDDQJNHW0HWRGHDQDOLVLVGDWD\DQJGLJXQDNDQ DGDODKDQDOLVLVGHVNULSWLISUHVHQWUDVHVWDWLVWLNLQIHUHQVLDOGDQDQDOLVLVUHJUHVLOLQLHU EHUJDQGD
+DVLOSHQHOLWLDQPHQXQMXNDQSUDNWLNSHQJDODPDQODSDQJDQPLQDWPHQMDGL JXUX GDQSUHVWDVLEHODMDUEHUSHQJDUXKSRVLWLIWHUKDGDSNHVLDSDQPHQMDGLJXUX\DQJ SURIHVLRQDO SUDNWLN SHQJDODPDQ ODSDQJDQ PLQDW PHQMDGL JXUX GDQ SUHVWDVL EHODMDU VHFDUD VLPXOWDQ VHEHVDU 6HFDUD SDUVLDO 3HQJDUXK 3UDNWLN 3HQJDODPDQ/DSDQJDQ33/EHUSHQJDUXKVHEHVDU0LQDW0HQMDGL*XUX GDQSUHVWDVLEHODMDUVHEHVDU
L[
$%675$&7
<XOLDQWR $GLW\D ³7KH (IIHFW RI 3UDFWLFH )LHOG ([SHULHQFH ,QWHUHVW %HFRPLQJ D 7HDFKHU DQG /HDUQLQJ $FKLHYHPHQW RQ 5HDGLQHVV %HFRPLQJ D 3URIHVVLRQDO7HDFKHU´)LQDO3URMHFW'HSDUWPHQWRI(FRQRPLFV6HPDUDQJ6WDWH 8QLYHUVLW\$GYLVRU'U0XKDPPDG.KDILG63G06L
.H\ZRUGV 5HDGLQHVV %HLQJ D 3URIHVVLRQDO 7HDFKHU 3UDFWLFH )LHOG ([SHULHQFH,QWHUHVW%HFRPLQJD7HDFKHU/HDUQLQJ$FKLHYHPHQW
2EVHUYDWLRQ RQ $FFRXQWLQJ HGXFDWLRQ VWXGHQWV FODVV RI )DFXOW\ RI (FRQRPLFV 6HPDUDQJ 6WDWH 8QLYHUVLW\ LQGLFDWH WKDW VWXGHQW¶V UHDGLQHVV WR EHFRPLQJDSURIHVVLRQDOWHDFKHULVVWLOOQRWRSWLPDO7KHSXUSRVHRIWKDWVWXG\ZDV WRGHWHUPLQHWKHLQOXHQFH RISUDFWLFHILHOGH[SHULHQFHLQWHUHVWEHFRPLQJDWHDFKHU DQG OHDUQLQJ DFKLHYHPHQW DJDLQWV WKH UHDGLQHVV RI WKH VWXGHQWV WR EHFRPH D SURIHVVLRQDO WHDFKHU LQ $FFRXQWLQJ (GXFDWLRQ )DFXOW\ RI (FRQRPLFV 6HPDUDQJ6WDWH8QLYHUVLW\
3RSXODWLRQLQWKLVUHVHDUFKDUHVWXGHQWVRIDFFRXQWLQJHGXFDWLRQFODVVRI )DFXOW\RI(FRQRPLFVHPDUDQJVWDWHXQLYHUVLW\DVPDQ\DVVWXGHQWV6DPSOH XVHG LQ WKLV VWXG\ ZHUH VWXGHQWV 7KH PHWKRG DUH XVHG WR FROOHFW GDWD LV TXHWLRQQDLUH 'DWD DQDO\VLV PHWKRG XVHG LV WKH SHUFHQWDJH GHVFULSWLYH DQDO\VLV LQIHUHQWLDO VWDWLVWLFV DQG PXOWLSOH OLQLHU UHJUHVVLRQ DQDO\VLV 3UDFWLFH )LHOG ([SHULHQFH ,QWHUHVW %HFRPLQJ D 7HDFKHU DQG /HDUQLQJ $FKLHYHPHQW WR ZDV VLPXOWDQHRXVO\ 3UDFWLFH )LHOG ([SHULHQFH LQIOXHQFH ,QWHUHVW %HFRPLQJ D 7HDFKHU LQIOXHQFH DQG /HDUQLQJ $FKLHYHPHQW LQIOXHQFHSDUWLDOO\
[
'$)7$5,6,
+DODPDQ
+$/$0$1-8'8/ L
3(56(78-8$1 3(0%,0%,1* LL
3(1*(6$+$1 .(/8/86$1 LLL
3(51<$7$$1 LY
0272'$1 3(56(0%$+$1 Y
.$7$3(1*$17$5 YL
6$5, YLLL
$%675$. L[
'$)7$5 ,6, [
'$)7$5 7$%(/ [LY
'$)7$5 *$0%$5 [YL
'$)7$5/$03,5$1 [YLL
%$%3(1'$+8/8$1
/DWDU%HODNDQJ0DVDODK
5XPXVDQ0DVDODK
7XMXDQ3HQHOLWLDQ
0DQIDDW3HQHOLWLDQ
%$%,,/$1'$6$17(25,
7HRUL'DVDU
7HRUL.HVLSDQ7KH/DZRI5HDGLQHVV
[L
7HRUL+XPDQLVWLN
.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
3HQJHUWLDQ.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
3HQWLQJQ\D.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
$VSHN±$VSHN.HVLDSDQ
3ULQVLS±3ULQVLS.HVLDSDQ
$ODWXNXU.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
)DNWRU±)DNWRU\DQJ0HPSHQJDUXKL.HVLDSDQ
0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
3HQJHUWLDQ3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
/DQGDVDQ+XNXP3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
.HJLDWDQ3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
7XMXDQ3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
$ODWXNXU3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
0LQDW0HQMDGL*XUX
3HQJHUWLDQ0LQDW0HQMDGL*XUX
$VSHN $VSHN 0LQDW
-HQLV±-HQLV0LQDW
$ODW8NXU0LQDW0HQMDGL*XUX
3UHVWDVL%HODMDU
3HQJHUWLDQ3UHVWDVL%HODMDU
[LL
3HQHOLWLDQ7HUGDKXOX
.HUDQJND%HUSLNLU
+LSRWHVLV
%$%0(72'( 3(1(/,7,$1
-HQLV3HQHOLWLDQ
3RSXODVL 3HQHOLWLDQ
6DPSHO3HQHOLWLDQGDQ7HNQLN3HQJDPELODQ6DPSHO
9DULDEHO3HQHOLWLDQ
7HNQLN3HQJXPSXODQ'DWD
'RNXPHQWDVL
$QJNHWDWDX.XHVLRQHU
7HNQLN$QDOLVLV$ODW3HQJXPSXODQ'DWD
8ML9DOLGLWDV
8ML5HOLDELOLWDV
0HWRGH$QDOLVLV'DWD
8ML3UDV\DUDW$QDOLV5HJUHVL
8ML1RUPDOLWDV
8ML/LQLHULWDV
8ML$VXPVL.ODVLN
8ML 0XOWLNROLQLHULWDV
8ML +HWHURVNHGDVWLVLWDV
3HQJXMLDQ+LSRWHVLV
[LLL
8ML6LJQLILNDQVL3DUVLDO8MLW
8ML.RHILVLHQ'HWHUPLQDVL
$QDOLVLV5HJUHVL/LQLHU%HUJDQGD
%$%+$6,/ 3(1(/,7,$1'$13(0%$+$6$1
+DVLO3HQHOLWLDQ
*DPEDUDQ8PXP2E\HN3HQHOLWLDQ
$QDOLVLV6WDWLVWLN'HVNULSWLI 9DULDEHO3HQHOLWLDQ
$QDOLVLV'HVNULSWLI.HVLDSDQ0HQMDGL *XUX
$QDOLVLV'HVNULSWLI3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
$QDOLVLV'HVNULSWLI0LQDW0HQMDGL*XUX
$QDOLVLV'HVNULSWLI3UHVWDVL%HODMDU
6WDWLVWLN,QIHUHQVLDO
8ML$VXPVL.ODVLN
8ML1RUPDOLWDV
8ML /LQLHULWDV
8ML 0XOWLNROLQLHULWDV
8ML+HWHURVNHGDVWLVLWDV
3HQJXMLDQ+LSRWHVLV3HQHOLWLDQ
8ML 6LPXOWDQ 8ML)
8ML 3DUVLDO 8MLW
.RHILVLHQ'HWHUPLQDVL 6LPXOWDQ5
.RHILVLHQ'HWHUPLQDVL3DUVLDOU
[LY
3HPEDKDVDQ+DVLO3HQHOLWLDQ
3HQJDUXK3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ0LQDW0HQMDGL
*XUXGDQ 3UHVWDVL%HODMDU7HUKDGDS.HVLDSDQ
0HQMDGL *XUX\DQJ3URIHVLRQDO+
3HQJDUXK3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ7HUKDGDS.HVLDSDQ
0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO+
3HQJDUXK0LQDW0HQMDGL *XUX7HUKDGDS.HVLDSDQ
0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO+
3HQJDUXK3UHVWDVL%HODMDU7HUKDGDS.HVLDSDQ
0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO+
%$%6,038/$1 '$16$5$1
6LPSXODQ
6DUDQ
'$)7$5 3867$.$
[Y
'$)7$57$%(/
+DODPDQ
7DEHO .HVLDSDQ0DKDVLVZD0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
7DEHO 5DWD±5DWD1LODL33/GDQ33/
7DEHO 3HQHOLWLDQ7HUGDKXOX
7DEHO -XPODK3RSXODVL0DKDVLVZD3HQG$NXQWDQVL8QQHV
7DEHO 'LVWULEXVL6DPSHO
7DEHO +DVLO8ML9DOLGLWDV.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
7DEHO +DVLO8ML9DOLGLWDV3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
7DEHO +DVLO8ML9DOLGLWDV0LQDW0HQMDGL*XUX
7DEHO +DVLO8ML5HOLDELOLWDV.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
7DEHO +DVLO8ML5HOLDELOLWDV3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
7DEHO +DVLO8ML5HOLDELOLWDV0LQDW0HQMDGL*XUX
7DEHO 'HVNULSWLI3UHVHQWDVH.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
7DEHO'HVNULSWLI3UHVHQWDVH3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
7DEHO 'HVNULSWLI3UHVHQWDVH0LQDW0HQMDGL*XUX
7DEHO 'HVNULSWLI3UHVHQWDVH3UHVWDVL%HODMDU
7DEHO 6WDWLVWLN'HVNULSWLI .HVLDSDQ0HQMDGL*XUX\DQJ3URIHVLRQDO
7DEHO 'LVWULEXVL)UHNXHQVL9DULEHO.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX
\DQJ3URIHVLRQDO
7DEHO 6WDWLVWLN'HVNULSWLI 3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
7DEHO 'LVWULEXVL)UHNXHQVL3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
[YL
7DEHO 'LVWULEXVL)UHNXHQVL0LQDW0HQMDGL*XUX
7DEHO 6WDWLVWLN'HVNUSWLI3UHVWDVL%HODMDU
7DEHO 'LVWULEXVL)UHNXHQVL3UHVWDVL%HODMDU
7DEHO +DVLO8ML2QH6DPSOH.ROPRJURY6PLUQRY
7DEHO +DVLO8ML/LQLHULWDV
7DEHO +DVLO0XOWLNROLQHDULWDV
7DEHO +DVLO8ML*OHMVHU+HWHURVNHGDVWLVLWDV
7DEHO +DVLO8ML6LPXOWDVQ8ML)
7DEHO +DVLO8ML3DUVLDO8MLW
7DEHO +DVLO8ML.RHILVLHQ'HWHUPLQDVL6LPXOWDQ5
7DEHO +DVLO8ML.RHILVLHQ'HWHUPLQDVL3DUVLDO U
[YLL
'$)7$5*$0%$5
[YLLL
'$)7$5/$03,5$1
/DPSLUDQ 'DWD,3.0DKDVLVZD
/DPSLUDQ .LVL.LVL8ML&RED,QVWUXPHQ
/DPSLUDQ ,QVWUXPHQ8ML&RED
/DPSLUDQ 'DIWDU1DPD8ML&RED5HVSRQGHQ
/DPSLUDQ 7DEXODVL8ML&RED9DULDEHO.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX
/DPSLUDQ 7DEXODVL8ML&RED9DULDEHO 3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
/DPSLUDQ 7DEXODVL8ML&RED9DULDEHO0LQDW0HQMDGL*XUX
/DPSLUDQ 2XWSXW8ML9DOLGLWDV.HVLDSDQ0HQMDGL*XUX
/DPSLUDQ 2XWSXW8ML9DOLGLWDV3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
/DPSLUDQ 2XWSXW 8ML9DOLGLWDV0LQDW0HQMDGL*XUX
/DPSLUDQ 2XWSXW8ML5HOLDELOLWDV
/DPSLUDQ .LVL.LVL3HQHOLWLDQ
/DPSLUDQ ,QVWUXPHQ3HQHOLWLDQ
/DPSLUDQ 'DIWDU1DPDGDQ,3.5HVSRQGHQ3HQHOLWLDQ
/DPSLUDQ 7DEXODVL9DULDEHO .HVLDSDQ0HQMDGL*XUX
/DPSLUDQ 7DEXODVL9DULDEHO3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ
/DPSLUDQ 7DEXODVL9DULDEHO 0LQDW0HQMDGL*XUX
/DPSLUDQ 7DEHO5HJUHVL
/DPSLUDQ 'HVNULSWLI6WDWLVWLN
/DPSLUDQ 'HVNULSWLI9DULDEHO6WDWLVWLN3HU,QGLNDWRU
/DPSLUDQ 2XWSXW63668ML1RUPDOLWDV
[L[
/DPSLUDQ 2XWSXW6366$VXPVL.ODVLN
/DPSLUDQ 2XWSXW63668ML+LSRWHVLV
/DPSLUDQ 6XUDW,MLQ3HQHOLWLDQ
%$%, 3(1'$+8/8$1
/DWDU%HODNDQJ0DVDODK
3HQJHPEDQJDQ VXPEHU GD\D PDQXVLD PHUXSDNDQ KDO SHQWLQJ GDODP
PHQXQMDQJ SHPEDQJXQDQ QDVLRQDO KDO WHUVHEXW GDSDW GLODNXNDQ VDODK VDWXQ\D
PHODOXL SHQGLGLNDQ 3HQGLGLNDQ PHUXSDNDQ VXDWX KDO \DQJ PHQMDGL NHZDMLEDQ
VHWLDS XPDW PDQXVLD GL GXQLD 3HQGLGLNDQ EHUSHUDQ GDODP PHPEHULNDQ LOPX
SHQJHWDKXDQ GHQJDQ EHUEDJDL DVSHN \DQJ PHOLQJNXSLQ\D PXODL GDUL DVSHN
NRJQLWLI DIHNWLI SVLNRPRWRULN GDQ SHGDJRJLN 3HPHULQWDK PHODOXL .HPHQWULDQ
3HQGLGLNDQ GDQ .HEXGD\DDQ PHQFHWXVNDQ XQGDQJXQGDQJ \DQJ PHQMDGLPDVWHU
SODQ GDODP SHPEDQJXQDQ SHQGLGLNDQ EDQJVD ,QGRQHVLD 'L GDODP 8QGDQJ
XQGDQJ6LVGLNQDV7DKXQ3DVDO GLMHODVNDQEDKZDSHQGLGLNDQDGDODKXVDKD
VDGDUGDQWHUHQFDQDXQWXNPHZXMXGNDQVXDVDQDEHODMDUGDQSURVHVSHPEHODMDUDQ
DJDU SHVHUWD GLGLN VHFDUD DNWLI PHQJHPEDQJNDQ SRWHQVL GLULQ\D XQWXN PHPLOLNL
NHNXDWDQVSLULWXDONHDJDPDDQ SHQJHQGDOLDQGLUL NHSULEDGLDQ NHFHUGDVDQ DNKODN
PXOLD VHUWDNHWUDPSLODQ\DQJGLSHUOXNDQGLULQ\D PDV\DUDNDWEDQJVDGDQQHJDUD
3HQGLGLNDQ EHUSHUDQ PHPSHUVLDSNDQ JHQHUDVL PXGD VHEDJDL SHQHUXV
EDQJVD\DQJPDPSXPHQJKDGDSLWDQWDQJDQMDPDQGDQPHQ\HVXDLNDQGLULGHQJDQ
SHUNHPEDQJDQ WHNKQRORJL 3HQGLGLNDQ MXJD EHUNDLWDQ GHQJDQ PXWX WHQDJD
NHSHQGLGLNDQ GDQ SHQJDODPDQSHQJDODPDQ PDVD ODPSDX 2OHK NDUHQD LWX
Ϯ
EHUGDVDUNDQ SHUHQFDQDDQ VLVWHPDWLV GDQ ULQFL \DQJ PHQJDFX SDGD PDVD GHSDQ
3HQGLGLNDQGLWXMXNDQXQWXNPHPEHULNDQSHPDKDPDQPHQJHQDOLSRWHQVLGLULDJDU
GDSDW GLRSWLPDOLVDVL GHQJDQ EDLN VHKLQJJD PHPLOLNL PDQIDDW EDJL PDV\DUDNDW
EDQJVDGDQQHJDUD6HMDODQGHQJDQLWXSHPHULQWDKMXJDPHQHWDSNDQWXMXDQGDUL
SHQGLGLNDQ QDVLRQDO \DQJ WHUPDNWXE GDODP 8QGDQJ8QGDQJ 1RPRU 7DKXQ
WHQWDQJ VLVWHP SHQGLGLNDQ QDVLRQDO SDVDO PHQ\HEXWNDQ EDKZD WXMXDQ
SHQGLGLNDQ QDVLRQDO DGDODK PHQJHPEDQJNDQ SRWHQVL SHVHUWD GLGLN DJDU PHQMDGL
PDQXVLD\DQJEHULPDQGDQEHUWDTZDNHSDGD7XKDQ<DQJ0DKD(VDEHUDNKODN
PXOLD VHKDW EHULOPX FDNDS NUHDWLI PDQGLUL GDQ PHQMDGL ZDUJD QHJDUD \DQJ
GHPRNUDWLVVHUWDEHUWDQJJXQJMDZDE
3HPEDQJXQDQSHQGLGLNDQ\DQJOHPDKWLGDNODLQGLVHEDENDQNDUHQDPDVLK
UHQGDKQ\D SHQJHPEDQJDQ 6'0 .XDOLWDV SHQGLGLN PHUXSDNDQ SHQHQWX
NHEHUKDVLODQ SHPEDQJXQDQ SHQGLGLNDQ GL ,QGRQHVLD 3HQGLGLN GDODP KDO LQL
DGDODKVHRUDQJJXUX\DQJPHPLOLNLSHUDQPHQGDVDUGDODPSURVHVSHPEHODMDDUDQ
GHQJDQ SHVHUWD GLGLN 3URVHV EHODMDU PHQJDMDU PHUXSDNDQ SURVHV \DQJ
PHQJDQGXQJ VHUDQJNDLDQ SHUEXDWDQ JXUX GDQ VLVZD DWDV GDVDU KXEXQJDQ WLPEDO
EDOLN \DQJ EHUODQJVXQJ GDODP VLWXDVL HGXNDWLI XQWXN PHQFDSDL WXMXDQ WHUWHQWX
*XUX VHEDJDL SHQJDMDU DWDX SHQGLGLN PHQMDGL VDODK VDWX IDNWRU SHQHQWX
NHEHUKDVLODQVHWLDSXSD\DSHQGLGLNDQ8SD\DSHQGLGLNDQGDODPPHQLQJNDWDQ
PXWX VXPEHU GD\D PDQXVLD VHODOX EHUPXDUD SDGD IDNWRU JXUX *XUX \DQJ
EHUNXDOLWDVDNDQPHQJKDVLONDQVXPEHUGD\D PDQXVLD\DQJEHUNXDOLWDVSXOD
*XUX PHUXSDNDQ NRPSRQHQ \DQJ SDOLQJ PHQHQWXNDQ GDODP VLVWHP
ϯ
GDQ XWDPD \DQJ VHQDQWLDVD PHQMDGL VRURWDQ VWUDWHJLV NHWLND EHUELFDUD PDVDODK
SHQGLGLNDQ NDUHQD JXUX VHODOX WHUNDLW GHQJDQ VHWLDS NRPSRQHQ GDODP VLVWHP
SHQGLGLNDQ 6HRUDQJ JXUX EHUSHUDQ XWDPD GDODP SHPEDQJXQDQ SHQGLGLNDQ
NKXVXVQ\D \DQJ GLVHOHQJJDUDNDQ VHFDUD IRUPDO GLVHNRODK 6HODLQ LWX JXUX MXJD
PHUXSDNDQ NRPSRQHQ \DQJ SDOLQJ EHUSHQJDUXK WHUKDGDS WHUFLSWDQ\D SURVHV GDQ
KDVLOSHQGLGLNDQ\DQJEHUNXDOLWDV2OHKNDUHQDLWXXSD\DSHUEDLNDQDSDSXQ\DQJ
GLODNXNDQ XQWXN PHQLQJNDWNDQ NXDOLWDV SHQGLGLNDQ WLGDN DNDQ PHPEHULNDQ
VXPEDQJDQ\DQJVLJQLILNDQWDQSDGLGXNXQJJXUX\DQJSURIHVLRQDOGDQEHUNXDOLWDV
'HQJDQNDWDODLQSHUEDLNDQNXDOLWDVSHQGLGLNDQKDUXVEHUSDQJNDOGDULJXUXGDQ
EHUXMXQJMXJDSDGDJXUX
6XDWX SURVHV EHODMDU PHQJDMDU \DQJ IRUPDO KDUXV PHPLOLNL VDUDQD GDQ
SUDVDUDQD SHQXQMDQJ VHUWD KDUXV GLDPSX ROHK VHRUDQJ WHQDJD NHSHQGLGLNDQ DWDX
JXUX \DQJ EHUNRPSHWHQ GDQ SURIHVLRQDO GLELGDQJQ\D *XUX \DQJ EHUNRPSHWHQ
SURIHVLRQDODNDQOHELKPDPSXPHQFLSWDNDQOLQJNXQJDQEHODMDU \DQJHIHNWLIGDQ
PDPSX PHQJHOROD SURVHV .%0 +DPDOLN PHQJDWDNDQ EDKZD ³*XUX
DNDQ PHODNVDQDNDQ WDQJJXQJ MDZDE DSDELOD LD PHPLOLNL NRPSHWHQVL \DQJ
GLSHUOXNDQ´ .RPSHWHQVL \DQJ GLPDNVXG DGDODK NRPSHWHQVL PHQJDMDU \DQJ
PHUXSDNDQ NDPDPSXDQ DWDX NHFDNDSDQ VHVHRUDQJ \DQJ PHPLONL SHQJHWDKXDQ
NHWUDPSLODQ GDQ SHQJDODPDQ \DQJ GDSDW GLWHUDSNDQ GHQJDQ EDLN GDQ SHQXK
GHQJDQ WDQJJXQJ MDZDE XQWXN PHODNVDQNDQ WXJDV PHQJDMDU .RPSHWHQVL
PHUXSDNDQ SURILO NHPDPSXDQ GDVDU \DQJ KDUXV GLPLOLNL ROHK JXUX \DQJ
GLNHPEDQJNDQ EHUGDVDUNDQ SDGD DQDOLVLV WXJDVWXJDV \DQJ KDUXV GLODNXNDQ ROHK
ϰ
SHQGLGLN \DQJ GLUXPXVNDQ VHVXDL GHQJDQ DPDQDW 8QGDQJ8QGDQJ *XUX GDQ
'RVHQ 1R 7DKXQ EDE ,9 3DVDO \DLWX NRPSHWHQVL SHGDJRJLN
NRPSHWHQVLNHSULEDGLDQNRPSHWHQVLSURIHVLRQDOGDQNRPSHWHQVLVRVLDO
'HQJDQVHLULQJEHUNHPEDQJQ\DMDPDQJXUXGLWXQWXWXQWXNOHELKPDPSX
PHQJHPEDQJNDQ NHPDPSXDQ VLVZD VHFDUD PDQGLUL MXJD KDUXV PHPSXQ\DL
VWUDWHJLGHQJDQVNHPDSHPEHODMDUDQ\DQJPHQDULNGHQJDQLPSOHPHQWDVLEHEHUDSD
PHWRGH SHPEHODMDUDQ LQWHUDNWLI GLVHUWDL PHGLD \DQJ XQLN JXQD PHQJRSWLPDONDQ
NHJLDWDQ SHPEHODMDUDQ +DO WHUVHEXW PHPHUOXNDQ SHPDKDPDQ OHELK GDODP
LPSOHPHQWDVL GDQ PHPEXWXKNDQ NRPSHWHQVL JXUX SURIHVLRQDO 1DPXQ SDGD
NHQ\DWDDQQ\D PDVLK EDQ\DN GLMXPSDL JXUX JXUX GHQJDQ PHWRGH SHPEHODMDUDQ
NRQYHQVLRQDOVDMDWLGDNGLNRPELQDVLNDQGHQJDQPHWRGHODLQ\DQJOHELKPHQDULN
GLPDQD KDQ\D EHUEDVLV SDGD FHUDPDK GDQ WDQ\D MDZDE VHKLQJJD SDGD EHEHUDSD
PDWDSHODMDUDQDNDQVXOLWEDJLVLVZDXQWXNPHPDKDPL 6HODLQLWXPDVLKEDQ\DN
JXUX\DQJPHPEDWDVLSHQJHWDKXDQVLVZDQ\DKDQ\DGDULEXNXVDMDSDGDKDOPHGLD
DWDXVXPEHUSHQJHWDKXDQWLGDNKDQ\DEHUVXPEHUGDULEXNXVDMD,QWHUQHW WHOHYLVL
VLDUDQUDGLRPHUXSDNDQ VXPEHUSHQJHWDKXDQODLQ \DQJGDSDWGLPDQIDDWNDQ+DO
WHUVHEXW VHKDUXVQ\D GLODNXNDQ JXUX XQWXN PHQLQJNDWNDQ PLQDW VLVZD GDODP
EHUHNVSORUDVL VHKLQJJD SHUODKDQ SHPDKDPDQ VLVZD DNDQ GDSDW GLWLQJNDWNDQ GDQ
EHUSHULODNX PDQGLUL 3HUPDVDODKDQ PHQJHQDL JXUX GL ,QGRQHVLD SDWXW PHQMDGL
SHUKDWLDQ EHUNDLWDQGHQJDQNXDOLWDVGDQPHQWDOLWDV\DQJKDUXVVHJHUDGLEHQDKL
0HQXUXW .XVWRQR GDODP 3UDGLWLOLDQD NXDOLWDV JXUX GL ,QGRQHVLD PDVLK
ϱ
0HOLKDW IDNWD LWX PHQMDGL VHEXDK NHZDMLEDQ EDJL GLQDV SHQGLGLNDQ
OHPEDJD NHSHQGLGLNDQ GDQ SHQ\HGLD MDVD SHQGLGLNDQ WHUPDVXN SHUJXUXDQ WLQJJL
XQWXN PHQJDWDVL PDVDODK UHQGDKQ\D NXOLWDV JXUX 2OHK NDUHQD LWX FDORQFDORQ
JXUXKDUXVEHQDUEHQDUGLSHUVLDSNDQVHFDUDPDWDQJ³/HPEDJDSHQGLGLNDQKDUXV
PHPSHUVLDSNDQ SHVHUWD GLGLN GHQJDQ NHPDPSXDQ PHQJXDVDL ,&7 NHPDPSXDQ
PHOHNWHNKQRORJLNHPDPSXDQLQWHOHNWXDO\DQJGLWHNDQNDQSDGDFULWLFDOWKLQNLQJ
GDQ NHPDPSXDQ PHPHFDKNDQ PDVDODK NHPDSXDQ PHODNXNDQ LQRYDVL GDQ
PHPLOLNL SHQJHWDKXDQ VHUWD NHWHUDPSLODQ \DQJ EHUVLIDW IOHNVLEHO DGDSWDEOH´
GDODP6XNDPWR6HFDUDXPXPNHVLDSDQUHDGLQHHVPHUXSDNDQNHVHGLDDQ
VHVHRUDQJXQWXNEHUEXDWVHVXDWX6ODPHWRPHQJXQJNDSNDQ³NHVLDSDQ
DGDODK NHVHOXUXKDQ NRQGLVL VHVHRUDQJ \DQJ PHPEXDWQ\D VLDS XQWXN PHPEHUL
UHVSRQMDZDEDQ GLGDODP FDUD WHUWHQWX WHUKDGDS VLWXDVL 'DODP 6XKDUVLPL
NHVLDSDQ GDUL VHRUDQJ JXUX EDKZD ³ NHVLDSDQ DGDODK VXDWX NRPSHWHQVL
VHKLQJJD VHVHRUDQJ \DQJ PHPSXQ\DL NRPSHWHQVL EHUDUWL VHVHRUDQJ WHUVHEXW
PHPLOLNL NHVLDSDQ \DQJ FXNXS XQWXN EHUEXDW VHVXDWX 'DUL SHQGDSDW WHUVHEXW
GDSDWGLMHODVNDQEDKZDVHRUDQJJXUXGDSDWGLNDWDNDQVLDSDSDELODVXGDKPHPLOLNL
NRPSHWHQVL \DQJ GLZDMLENDQ GDODP SURIHVL JXUX .H HPSDW NRPSHWHQVL \DQJ
KDUXVGLNXDVDLWHUVHEXWVXGDKWHUFDQWXPGDODP8QGDQJ8QGDQJ*XUXGDQ'RVHQ
1R 7DKXQ EDE ,9 3DVDO \DLWX NRPSHWHQVL SHGDJRJLN NRPSHWHQVL
NHSULEDGLDQNRPSHWHQVLSURIHVLRQDOGDQNRPSHWHQVLVRVLDO
8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJPHUXSDNDQVDODKVDWXSHUJXUXDQWLQJJL\DQJ
VHQDQWLDVD EHUXSD\D GDODP PHQFLSWDNDQ JHQHUDVL SHQGLGLN \DQJ EHUPXWX GDQ
ϲ
8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ SDGDSRLQ PHQ\DWDNDQEDKZD8QLYHUVLWDV1HJHUL
6HPDUDQJ EHUWXMXDQ XQWXN PHQJKDVLONDQ WHQDJD DNDGHPLN SURIHVL GDQ YRNDVL
\DQJ PHPLOLNL NRPSHWHQVL XQJJXO *XQD PHQJKDVLONDQ WHQDJD SHQGLGLN \DQJ
EHUNXDOLWDV 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ PHQHUDSNDQ EHEHUDSD ODQJNDK NHUMD
\DQJ EHUVWDQGDU SDGD PXWX GDQ NXDOLWDV VHUWD SHQJHPEDQJDQ NDUDNWHU VHVXDL
GHQJDQ YLVL 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ SDGD SRLQ \DNQL PHQJHPEDQJNDQ
NHEXGD\DDQGDQSHUDGDEDQEDQJVD\DQJPHQMXQMXQJWLQJJLQLODLQLODLNRQVHUYDVL
'DODP REVHUYDVL WHUKDGDS PDKDVLVZD 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ
SURGL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ GLSHUROHK GDWD
PHQJHQDLNHVLDSDQPDKDVLVZDPHQMDGLJXUX\DQJGLWXQMXNDQVHEDJDLEHULNXW
7DEHO
.HVLDSDQ0DKDVLVZD0HQMDGL*XUX
1R ,QGLNDWRU )UHNXHQVL 3UHVHQWDVH 7RWDO
0DKDVLVZD <D 7LGDN <D 7LGDN
0HPLOLNL EHNDO WHQWDQJ
SHQJHWDKXDQNHJXUXDQ
0HQJXDVDL LOPX
SHQJHWDKXDQ
0HQJHWDKXL WHRUL NXULNXOXP GDQ PHWRGH SHQJDMDUDQ
0HODNVDQDNDQ .%0
VHFDUDXWXKVHVXDL533
3HUFD\D GLUL GDODP SHODNVDQDDQ
SHPEHODMDUDQ
'DWD WHUVHEXW PHQXQMXNDQ EDKZD VHEDJLDQ EHVDU PDKDVLVZD EHOXP
PHPHQXKL LQGLNDWRU NHVLDSDQ PHQMDGL JXUX +DO LQL WHUOLKDW GDUL IUHNXHQVL
ϳ
OHELK EHVDU GDUL SDGD \DQJ PHQ\DWDNDQ PHPHQXKL LQGLNDWRU WHUVHEXW GDUL OLPD
LWHPWHUVHEXWKDQ\DLQGLNDWRUNHRHUFD\DDQGLULGDODPSHODNVDQDDQSHPEHODMDUDQ
\DQJPHPSHUROHKIUHNXHQVLWLQJJL
.HVLDSDQPDKDVLVZDPHQMDGLJXUXSURIHVLRQDOGLSHQJDUXKLROHKEHUEDJDL
IDNWRU6ODPHWR PHQ\DWDNDQEDKZD NHVLDSDQ PHUXSDNDQ NHVHOXUXKDQ
NRQGLVL VHVHRUDQJ \DQJ PHPEXDWQ\D VLDS XQWXN PHPEHUL UHVSRQ DWDX MDZDEDQ
GHQJDQFDUDWHUWHQWXWHUKDGDSVXDWXVLWXDVL.RQGLVL DWDXVLWXDVL VHVHRUDQJWHUVHEXW
PHQFDNXS DVSHN \DLWX NRQGLVL ILVLN PHQWDO HPRVLRQDO NHEXWXKDQ
PRWLYDVL GDQ WXMXDQ NHWHUDPSLODQ SHQJHWDKXDQ GDQ SHQJHUWLDQ ODLQ \DQJ
WHODKGLSHODMDUL 6HGDQJNDQGDODP:DK\XGL3UDGLWLOLDQDWHUGDSDWIDNWRU
\DQJ GDSDW PHPSHQJDUXKL NHVLDSDQ \DLWX IDNWRU ILVLRORJLV IDNWRU SVLNRORJLV
IDNWRU SHQJDODPDQ )DNWRU ILVLRORJLV PHUXSDNDQ PHUXSDNDQ IDNWRU \DQJ
EHUKXEXQJDQGHQJDQNRQGLVLILVLNLQGLYLGX)DNWRUSVLNRORJLVPHUXSDNDQNHDGDDQ
SVLNRORJLV\DQJGDSDWEHUXSDNHFHUGDVDQPRWLYDVLPLQDWVLNDSGDQEDNDW
6DODKVDWXSURJUDP8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ \DQJPHQXQMDQJXQWXN
PHPEHQWXN PDKDVLVZD NHSHQGLGLNDQ VLDS PHQMDGL JXUX DGDODK 3UDNWLN
3HQJDODPDQ /DSDQJDQ 33/ 33/ DGDODK VHPXD NHJLDWDQ NXULNXOHU \DQJ KDUXV
GLODNXNDQ ROHK PDKDVLVZD SUDNWLNDQ VHEDJDL SHODWLKDQ XQWXN PHQHUDSNDQ WHRUL
\DQJ GLSHUROHK GDUL VHPHVWHU VHPHVWHU VHEHOXPQ\D VHVXDL GHQJDQ SHUV\DUDWDQ
\DQJ WHODK GLWHWDSNDQ DJDU PHPSHUROHK SHQJDODPDQ GDQ NHWUDPSLODQ ODSDQJDQ
WHQWDQJ SHQ\HOHQJJDUDDQ SHQGLGLNDQ GDQ SHQJDMDUDQ GL VHNRODK PLWUD DWDX
GLWHPSDWODWLKDQODLQQ\D3HGRPDQ33/ 8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ
ϴ
SURJUDPSHQGLGLNDQ\DQJGLKD\DWLVHSDQMDQJPDVDEHODMDUQ\D 6HPXDNHJLDWDQ
EDLN \DQJ GLVHOHQJJDUDNDQ GDODP EHQWXN NXOLDK SUDNWLN PDXSXQ NHJLDWDQ
PDQGLUL GLDUDKNDQ EDJL WHUEHQWXNQ\D NHPDPSXDQ PHQJDMDU \DQJ VHFDUD
WHUMDGZDO GDQ VLVWHPDWLV GLELQD SHPEHQWXNDQQ\D SDGD 33/ LQL .HPXGLDQ
GDODP SHODNVDQDDQ SUDNWHN PHQJDMDU SDGD NHJLDWDQ 33/ GLKDUDSNDQ
PDKDVLVZDPHPSHUROHKSHQJDODPDQPHQJDMDU\DQJFXNXSXQWXNPHQGXNXQJ
NHVLDSDQPDKDVLVZDPHQMDGLWHQDJDSHQGLGLN
0HODOXL NHJLDWDQ 33/ DNDQ WHUOLKDW VHMDXK PDQD NHVLDSDQ SDUD FDORQ
WHQDJD SHQGLGLN XQWXN QDQWLQ\D PHQMDGL SHQJDMDU VHVXDL GHQJDQ ELGDQJ
NHDKOLDQQ\D 0DKDVLVZD 33/ GLKDUDSNDQ PDPSX PHQJXDVDL NHHPSDW
NRPSHWHQVL PHQJDMDU VHFDUD VHODUDV VHUWD GDSDW PHQJLQWHJUDVLNDQ NHHPSDW
NRPSHWHQVL PHQJDMDU WHUVHEXW GDODP GLULQ\D GHQJDQ EDLN 6HMDXK PDQD
SHQJXDVDDQ NRPSHWHQVL WHUVHEXW ROHK PDKDVLVZD 33/ DNDQ PHQFHUPLQNDQ
NHVLDSDQ PDKDVLVZD 33/ XQWXN PHQMDGL WHQDJD SHQGLGLN 33/ \DQJ
GLODNVDQDNDQKHQGDNQ\DGDSDWEHUMDODQHIHNWLIGDQPHQMDGLVDODKVDWXFDUD\DQJ
WHSDWGDODPPHQ\HVXDLNDQNXDOLWDVOXOXVDQGHQJDQSHUPLQWDDQWHQDJDNHUMD
NKXVXVQ\D VHEDJDL FDORQ WHQDJD SHQGLGLN DJDU VHVXDL GHQJDQ WXQWXWDQ MDPDQ
\DQJVHODOXPHQJKHQGDNLDGDQ\DSHUXEDKDQ
.HVLDSDQ PHQMDGL JXUX GDSDW GLOLKDW GDUL NHPDSXDQ PDKDVLVZD GDODP
PHODNVDQDNDQWXJDVWXJDVJXUXGDQSHPDKDPDQWHUKDGDSNRPSHWHQVL\DQJKDUXV
GLPLOLNL ROHK VHRUDQJ JXUX 'HQJDQ GLODNVDQDNDQQ\D NHJLDWDQ 33/ VHWLGDNQ\D
PDKDVLVZD WHODK PHODNXNDQ NHJLDWDQNHJLDWDQ EHULNXW LQL \DNQL SHHU
ϵ
SUDNWLN DGPLQLVWUDVL SUDNWLN ELPELQJDQ GDQ NRQVHOLQJ NHJLDWDQ \DQJ
EHUVLIDWNRNXULNXOHUDWDXHNVWUDNXULNXOHU \DQJEHUODNXGLVHNRODKWHPSDWODWLKDQ
2OHK NDUHQD LWX GDSDW GLDUWLNDQ EDKZD 33/ PHQMDGL ODQGDVDQ DZDO EDJL
PDKDVLVZD XQWXN EHUODWLK GDQ EHUHNVSORUDVL GHQJDQ NHPDSXDQQ\D +DO WHUVHEXW
GLVDPSDLNDQ GDODP SHQHOLWLDQ 0DULD EDKZD GHQJDQ DGDQ\D SUDNWLN
PHQJDMDUDNDQPHPEDQWXGDODPPHPEHULNDQSHQJDODPDQGDQSHQJHWDKXDQSDGD
PDKDVLVZDFDORQSHQJDMDU
0HQXUXW 0DUGL\RQR GDODP 3UDGLWLOLDQD ´GDODP VHWLDS SHQGLGLNDQ
FDORQJXUXSHUOXGLVHOHQJJDUDNDQSUDNWLNNHJXUXDQ\DQJGLNHPDVGDODP3UDNWLN
3HQJDODPDQ/DSDQJDQ33/´33/GLKDUDSNDQGDSDW PHPSHUVLDSNDQSDUDFDORQ
JXUXDJDUVXNVHVGDODPXMLNRPSWHQVLJXUX6XNVHVQ\DJXUXGDODPXMLNRPSHWHQVL
PHQJLQGLNDVLNDQEDKZDFDORQJXUXWHUVHEXWPHPLOLNLNRPSHWHQVL\DQJPHPDGDL
XQWXN JXUX \DQJ SURIHVLRQDO %HUGDVDUNDQ KDVLO REVHUYDVL DZDO WHUKDGDS
PDKDVLVZD 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ \DQJ WHODK
PHQHPSXK 33/ GLWHPXNDQ IDNWD EDKZD QLODL UDWDDQ GDUL KDVLO QLODL 33/ GDQ
33/DGDODKWLQJJL6HSHUWL\DQJWHUOLKDWSDGDWDEHOEHULNXW
7DEHO
5DWDUDWD1LODL33/GDQ33/
-(1,6 1,/$, 1,/$,5$7$$1 .(7(5$1*$1
33/ 6DQJDW0HPXDVNDQ
33/ 6DQJDWPHPXDVNDQ
6XPEHUGDWDVHNXQGHUPDKDVLVZD3HQG(NRQRPL$NXQWDQVL
'DUL GDWD GLDWDV GDSDW GLNHWDKXL EDKZD QLODL \DQJ GLSHUROHK PDKDVLVZD
8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ SURGL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL DQJNDWDQ
PDVXNGDODPNDWHJRULWLQJJL LWXEHUDUWLPDKDVLVZDWHODKPHODNVDQDNDQ33/
ϭϬ
GDSDW GLJRORQJNDQ EDKZD PDKDVLVZD 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ SURGL
3HQGLGLNDQ(NRQRPL$NXQWDQVLWDKXQDQJNDWDQPDPSXGDQGLDQJJDSWHODK
VLDS PHODNVDQDNDQ SURVHV EHODMDU PHQJDMDU DWDX GDODP KDO LQL PDKDVLVZD WHODK
GLDQJJDS VLDS PHPLOLNL NHVLDSDQ PHQMDGL VHRUDQJ JXUX \DQJ SURIHVLRQDO
.HVLDSDQPHQMDGLJXUXSURIHVLRQDODGDODKNHDGDDQ\DQJPHQXQMXNDQFDORQJXUX
WHODKVLDSPHPHQXKLEHUEDJDLV\DUDWDWDXVWDQGDU\DQJGLZDMLENDQXQWXNPHQMDGL
SHQJDMDU\DQJSURIHVLRQDO
+DO LQL PHQMDGL VLWXDVL \DQJ EHUWRODN EHODNDQJ DWDX NRQWUDGLNVL NDUHQD
VHKDUXVQ\DGHQJDQQLODL\DQJEDLNEDKNDQGLNDWHJRULNDQVDQJDWPHPXDVNDQSDUD
PDKDVLVZDWHODKVLDSPHQMDGLVHRUDQJJXUX0HOLKDWIDNWDWHUVHEXWWHQWXPHQMDGL
SHUPDVDODKDQ VHQGLUL \DQJ KDUXV VHJHUD GLVHOHVDLNDQ 0DKDVLVZD FDORQ FDORQ
JXUX KDUXV EHQDUEHQDU GLSHUVLDSNDQ VHFDUD PDWDQJ VDODK VDWXQ\D GHQJDQ
PHPSHUEDLNL NXDOLWDV 33/ DJDU NH HPSDW NRPSHWHQVL \DQJ GLZDMLENDQ GDODP
SURIHVLJXUXGDSDWEHQDUEHQDUWHUVHUDSROHKPDKDVLVZDSUDNWLNDQ
6HODLQ 33/ NHVLDSDQ JXUX MXJD GLSHQJDUXKL ROHK PLQDW WHUKDGDS SURIHVL
JXUX 0LQDW PHUXSDNDQ IDNWRU PRWLYDVLRQDO \DQJ PHPSHQJDUXKL NHPDXDQ
VHVHRUDQJ XQWXN PHODNXNDQ DWDX PHQHWXNDQ SLOLKDQ GDODP VXDWX SHNHUMDDQ
$GDQ\D PLQDW PHPEXDW VHVHRUDQJ PHPSXQ\DL GRURQJDQ GDQ UDVD VHQDQJ
WHUKDGDS SHNHUMDDQ \DQJ LD LQJLQNDQ +DO LQL VHQDGD GHQJDQ SHQGDSDW 'MDDOL
\DQJ PHQ\DWDNDQ EDKZD ³PLQDW DGDODK UDVD OHELK VXND GDQ UDVD
NHWHUWDULNDQSDGDVXDWXKDODWDXDNWLYLWDVWDQSDDGD \DQJPHQ\XUXK0DKDVLVZD
\DQJPHPSXQ\DLPLQDWWHUKDGDSSURIHVLJXUX\DQJWLQJJLDNDQEHUXVDKDPHQFDSDL
ϭϭ
PHQLQJNDWNDQNRPSHWHQVLJXUX\DQJKDUXVGLNXDVDL$GDQ\DPLQDWDNDQPHPEXDW
PDKDVLVZD EHUVXQJJXK VXQJJXK GDODP PHSHODMDUL WHRUL NHJXUXDQ GDQ SDGD
DNKLUQ\DDNDQVLDSGDODPPHQMDODQNDQWXJDVVHEDJDLJXUX
0DKDVLVZD\DQJPHPLOLNLPLQDWOHELKPHQMDGLJXUXPDNDDNDQOHELKVLDS
PHQMDGL JXUX GLEDQGLQJNDQ GHQJDQ PDKDVLVZD ODLQ \DQJ PLQDWQ\D UHQGDK DWDX
EDKNDQ WLGDN PHPSXQ\DL PLQDW PHQMDGL JXUX 0DKDVLVZD SURJDP VWXGL
3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL VHKDUXVQ\D PHPLOLNL PLQDW \DQJ EHVDU
WHUKDGDS SURIHVL JXUX NDUHQD PHQMDWXKNDQ SLOLKDQQ\D SDGD SURGL 3HQGLGLNDQ
(NRQRPL$NXQWDQVL\DQJQRWDEHQHPHUXSDNDQMXUXVDQ\DQJPHQFHWDNFDORQJXUX
DNXQWDQVL'HQJDQDGDQ\DPLQDWDNDQPHPEXDWPDKDVLVZDEHUVXQJJXKVXQJJXK
GDODPPHPSHODMDULWHRULWHRULNHJXUXDQGDQDNDQVLDSGDODPPHQMDODQNDQWXJDV
VHEDJDLJXUX2OHKNDUHQDLWXSHUOXGLDQDOLVLVVHEHUDSDEHVDUPLQDW\DQJGLPLOLNL
PDKDVLVZD 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ WDKXQ
DQJNDWDQ VHODPD PHQHPSXK SHQGLGLNDQ GL XQLYHUVLWDV GDODP MXUXVDQ
NHSHQGLGLNDQWHUKDGDSNHVLDSDQQ\DPHQMDGLJXUX\DQJSURIHVLRQDO
7LGDNKDQ\DGLOLKDWGDUL33/GDQ0LQDWPHQMDGLJXUXVDMDSHQ\HEDE\DQJ
GLGXJD GDSDW PHPSHQJDUXKL NHVLDSDQ PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO DGDODK
IDNWRU SUHVWDVL EHODMDU VHODPD PDKDVLVZD PHQJLNXWL SHUNXOLDKDQ 0HQXUXW
6ODPHWR³%HODMDUDGDODKVXDWXSURVHVXVDKD\DQJGLODNXNDQVHVHRUDQJ
XQWXNPHPSHUROHKVXDWXSHUXEDKDQWLQJNDKODNX\DQJEDUXVHF DUDNHVHOXUXKDQ
VHEDJDL KDVLO SHQJDODPDQQ\D VHQGLUL GDODP LQWHUDNVL GHQJDQ OLQJNXQJDQQ\D
3UHVWDVLEHODMDUPDKDVLVZDPHUXSDNDQKDVLOSHQLODLDQGDULNHJLDWDQEHODMDU\DQJ
ϭϮ
PHQLODL NHPDPSXDQ PDKDVLVZD GDODP EHQWXN DQJND VLPERO KXUXI PDXSXQ
NDOLPDW \DQJ PHQFHUPLQNDQ KDVLO \DQJ GLFDSDL ROHK PDKDVLVZD 3URVHV EHODMDU
PHUXSDNDQ DNWLYLWDV \DQJ PHQJKDVLONDQ SHUXEDKDQSHUXEDKDQ GDODP GLUL
PDKDVLVZD 3HUXEDKDQSHUXEDKDQQ\D GDSDW EHUXSD SHQJHWDKXDQ NHFDNDSDQ GDQ
NHWHUDPSLODQ
3UHVWDVL EHODMDU PHUXSDNDQ IDNWRU SHQGXNXQJ PDKDVLVZD GDODP
PHPSHUVLDSNDQ GLUL Q\D XQWXN PHQMDGL VHRUDQJ SHQGLGLN 3UHVWDVL EHODMDU
PHQJJDPEDUNDQVHMDXKPDQDPDKDVLVZDPHQJXDVDLPDWHULEHODMDU\DQJPHUHND
GDSDW VHODPD PDVD SHUNXOLDKDQ GDODP SHQHOLWLDQ LQL NKXVXVQ\D PDWHUL
SHPEHODMDUDQ'HQJDQEHUSUHVWDVLPDKDVLVZDVHFDUDWHRULWLVDNDQOHELKPHPLOLNL
SHQJHWDKXDQWHQWDQJDSDGDQEDJDLPDQDSURIHVLJXUXGDODPNHQ\DWDDQVHEHQDUQ\D
VHKLQJJD PDKDVLVZD \DQJ PHPSXQ\DL SHQJHWDKXDQ OXDV GDQ PHQJXDVDL PDWHUL
SHPEHODMDUDQ DNDQ PDWDQJ XQWXN PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO 3UHVWDVL
PDKDVLVZD GDSDW GLOLKDW GDUL LQGHNV SUHVWDVL EHODMDU ,3. 8QWXN PHQGDSDWNDQ
,3.\DQJEDLNPDPDKVLVZDPHPEXWXKNDQXVDKD\DQJRSWLPDO
'DODPSHQHOLWLDQ\DQJGLODNXNDQROHK)LWULD1RYLWDVDULPHQ\DWDNDQ
EDKZD WHUGDSDW SHQJDUXK SRVLWLI DQWDUD SUDNWLN SHQJDODPDQ ODSDQJDQ GHQJDQ
NHVLDSDQ PHQMDGL JXUX PDKDVLVZD SURJDP VWXGL HNRQRPL MXUXVDQ 3,36 ).,3
8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6XUDNDUWD DQJNDWDQ 6HGDQJNDQ GDODP SHQHOLWLDQ <XQL
PHQXQMXNNDQWHUGDSDWSHQJDUXKSRVLWLIGDQVLJQLILNDQPLQDWPHQMDGLJXUX
WHUKDGDSNHVLDSDQPHQMDGLJXUXSDGDPDKDVLVZD3HQGLGLNDQ(NRQRPL$NXQWDQVL
ϭϯ
ROHK 1L¶PDK PHQXQMXNDQ EDKZD SUHVWDVL EHODMDU EHUSHQJDUXK SRVLWLI
WHUKDGDSNHVLDSDQPDKDVLVZDPHQMDGLJXUXVHEHVDU
%HUGDVDUNDQXUDLDQODWDUEHODNDQJGLDWDV SHQHOLWLWHUWDULNXQWXNPHODNXNDQ
SHQHOHWLDQ WHUNDLW NHVLDSDQ PDKDVLVZD 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ SURJUDP
VWXGL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ XQWXN PHQMDGL JXUX
\DQJSURIHVLRQDO2OHKNDUHQDLWXPHPEHULSHQHOLWLDQLQLGHQJDQMXGXO³3HQJDUXK
3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ 33/ 0LQDW 0HQMDGL *XUX GDQ 3UHVWDVL %HODMDU
7HUKDGDS .HVLDSDQ 0DKDVLVZD 0HQMDGL *XUX \DQJ 3URIHVLRQDO 3URJUDP 6WXGL
3HQGLGNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL 7DKXQ $QJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL
8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ´
5XPXVDQ0DVDODK
%HUGDVDUNDQ ODWDU EHODNDQJ WHUNDLW NHVLDSDQ PDKDVLVZD SURJUDP VWXGL
3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL 8QLYHUVLWDV 1HJHUL 6HPDUDQJ WDKXQ DQJNDWDQ
PDNDSHUXPXVDQPDVDODK\DQJDNDQGLEDKDVDGDODKVHEDJDLEHULNXW
$GDNDK SHQJDUXK 3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ 33/ PLQDW
PHQMDGL JXUX GDQ SUHVWDVL EHODMDU WHUKDGDS NHVLDSDQ PDKDVLVZD
PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO 3URJUDP 6WXGL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL
$NXQWDQVLWDKXQDQJNDWDQ)DNXOWDV(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL
6HPDUDQJ"
$GDNDK SHQJDUXK 3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ 33/ WHUKDGDS
NHVLDSDQ PDKDVLVZD PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO 3URJUDP 6WXGL
3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV
ϭϰ
$GDNDK SHQJDUXK PLQDW PHQMDGL JXUX WHUKDGDS WHUKDGDS NHVLDSDQ
PDKDVLVZDPHQMDGLJXUX\DQJSURIHVLRQDO3URJUDP6WXGL3HQGLGLNDQ
(NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL
8QLYHUVLWDV1HJHUL 6HPDUDQJ"
$GDNDK SHQJDUXK SUHVWDVL EHODMDU WHUKDGDS NHVLDSDQ PDKDVLVZD
PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO 3URJUDP 6WXGL 3HQGLGLNDQ (NRQRPL
$NXQWDQVLWDKXQDQJNDWDQ)DNXOWDV(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL
6HPDUDQJ"
7XMXDQ3HQHOLWLDQ
%HUGDVDUNDQ UXPXVDQ PDVDODK \DQJ WHODK GLNHPXNDNDQ GL DWDV PDND
WXMXDQGDODPSHQHOLWLDQLQLDGDODK
8QWXN PHQJDQDOLVLV SHQJDUXK DQWDUD 3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ
33/ PLQDW PHQMDGL JXUX GDQ SUHVWDVL EHODMDU WHUKDGDS NHVLDSDQ
PDKDVLVZDPHQMDGLJXUX\DQJSURIHVLRQDO3URJUDP6WXGL3HQGLGLNDQ
(NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV (NRQRPL
8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ VHFDUDVLPXOWDQ
8QWXN PHQJDQDOLVLV SHQJDUXK DQWDUD 3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ
33/ WHUKDGDS NHVLDSDQ PDKDVLVZD PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO
3URJUDP6WXGL3HQGLGLNDQ(NRQRPL$NXQWDQVLWDKXQDQJNDWDQ
)DNXOWDV(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ VHFDUDSDUVLDO
8QWXN PHQJDQDOLVLV SHQJDUXK DQWDUD PLQDW PHQMDGL JXUX WHUKDGDS
ϭϱ
3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV
(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ VHFDUDSDUVLDO
8QWXN PHQJDQDOLVLV SHQJDUXK DQWDUD SUHVWDVL EHODMDU WHUKDGDS
NHVLDSDQ PDKDVLVZD PHQMDGL JXUX \DQJ SURIHVLRQDO 3URJUDP 6WXGL
3HQGLGLNDQ (NRQRPL $NXQWDQVL WDKXQ DQJNDWDQ )DNXOWDV
(NRQRPL8QLYHUVLWDV1HJHUL6HPDUDQJ VHFDUDSDUVLDO
0DQIDDW3HQHOLWLDQ
+DVLO SHQHOLWLDQ LQL GLKDUDSNDQ PHPSXQ\DL QLODL PDQIDDW SHQHOLWLDQ ODLQ
VHEDJDLEHULNXW
0DQIDDW7HRULWLV
3HQHOLWLDQ LQL GLKDUDSNDQ GDSDW PHQDPEDK ZDZDVDQ LOPX EDJL
SHQHOLWL NKXVXVQ\D PHQJHQDL 3UDNWLN 3HQJDODPDQ /DSDQJDQ 33/
PLQDW PHQMDGL JXUX GDQ SUHWDVL EHODMDU WHQWDQJ NDLWDQQ\D GHQJDQ
NHVLDSDQPDKDVLVZDPHQMDGLJXUX\DQJSURIHVVLRQDO3HQHOLWLDQLQLMXJD
GDSDW GLMDGLNDQ PDVXNDQ ROHK DNDGHPLVL SHUJXUXDQ WLQJJL NKXVXVQ\D
PDKDVLVZD FDORQ JXUX DJDU GDSDW PHQLQJNDWNDQ NHVLDSDQQ\D XQWXN
PHQMDGLJXUX
0DQIDDW3UDNWLV
3HQHOLWLDQLQLGLKDUDSNDQGDSDWPHPEHULPDQIDDWNHSDGDSLKDNSLKDN
\DQJ PHPEXWXKNDQ GLDQWDUDQ\D EDJL SHQHOLWL \DLWX GDSDW PHPEHUL
PDVXNDQ VHEDJDL EHNDO XQWXN PHQMDGL JXUX SURIHVLRQDO EDJL SHQHOLWL
PHQJHWDKXLDGDWLGDNQ\DSHQJDUXK3UDNWLN3HQJDODPDQ/DSDQJDQ33/
ϭϲ
PHQMDGL JXUX SURIHVVLRQDO GDQ GLJXQDNDQ XQWXN PHQJHWDKXL NHOHPDKDQ
SHQHOLWLDQ GDQ PHQMDGL PDVXNDQ XQWXN SHQHOLWLDQ EHULNXWQ\D
6HODQMXWQ\DPDQIDDWSHQHOLWLDQLQLEDJLSLKDNXQLYHUVLWDV\DLWXPHPEHUL
PDVXNDQXQWXNPHPSHUEDLNLNXDOLWDVSUDNWLNSHQJDODPDQODSDQJDQ VHUWD
PHPEHUL PDVXNDQ NHSDGD XQLYHUVLWDV XQWXN PHPEHQWXN SURJUDP \DQJ
