• Tidak ada hasil yang ditemukan

Budaya dan Inovasi Pertanian

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Budaya dan Inovasi Pertanian"

Copied!
196
0
0

Teks penuh

(1)

J4;//

BUDAYA

DAN

IHOVASI PERTANIAN:

Kasus Petani Sabu, Kabupaten Kupang, NTT.

Oleh

JACOB PETRUS

RADJA PONO

JURUSAN STUD1 PEMBANGUNAN PROGRAM PASCASARJANA

UNIVERSITAS KRISTEN SATYA WACANA PAKULTAS PASCASARJANA

(2)

F:INGKASHN

Penelitian ini dilakukan di Kecamatan ~ a b u

Barat dan

S a b u Timctr, gabupaten Kupang

,

Propinsi NTT, dengan pendct-

duk 58.000

j

iwa (1987). Matapencaharian utama penduduk i a

lah petani. penyadap lontar, penggarap ladang, sawah tadah

hujan dan peternak.

Pemahaman budaya pertanian

lokal dilakukan melalui

studi terhadap mitos-mitos dan upacara tradisional.

Oleh

karena itn data k~talitatif

utanla digali dari Hone &ma h i

(pemimpin agama suku) sebagai informan kunci, d i samping

petani dan informan lain. Petani sampel juga diperlakukan

sebagai responden untuk mendapatkan data kuantitatif ten-

tang produktivitas usahatani..

Pengambilan sampel dilakukan dengan metode pctrpo-

5 i v e and theoretical random sampling. Secara teoretis di-

tentukan sejumlah

4U

orang anggota sampel petani.

Sampel

ditata untuk dapat mewakili karakteristik utama populasi.

Data Crualitatif dibahas secara emik untul: mernahami

hubungan antar berbagai variabel budaya pertanian dan di-

analisis serta diinterpretasi secara etik (Geeerti, 1973:

14;

Moleong, 1989: 58-60). Interpretasi etik dilakukan

dengan menjalin hctbungan logis yang bermakna antar varia-

be1 yang dibahas. Sedangkan data kuantitatif ditata dan

dianalisis dengan metode statistik.

(3)

.=i.a, h e w a n , t u m b u h - t u w b u h a n d a n sernua g e j a l a - q e j a l a d i

a n g k a s a ineinpunyai h u h u n g a n a r i t h r c ? p o n ~ o r p h i s d e n g a n p a r a

l e l ~ c h u r . Sernua f e n o m e n a t e r - s e h u t mempnnyai d u a nama. Narria

p e r t a t n a i a l a h nama " b i a s a " u n t u k tnetnbedalrarinya d a r i f e n g

mend l a i n . Nama y a n g k e d u a d i s e b u t nama " s a n j u n g a n " a t a u

n g a r a

/:a10

b a n i . Nama i n i a d a l a h nama m i t o l o g i s y a n g m e n q

h u b u n g k a n s e s u a t u s p e s i s a t a u v a r i e t a r d e n g a n t o k o h m i t o s

t e r t e n t u .

H e b e r a p a j e n i s b a h a n m a k a n a n l o k a l d a n b a h a n b a k u p a

l i a i a n d i p e r c a y a i s e b a g a i p e n j e l m a a n d a r i t o k o h

m i t o s

A

Wonga. K i k a d a n M a j a d i p e r c a y a i s e b a g a i d u a o r a n g l e l u h c t r y a n g p e r t a m a k a l i m e m b u d i d a y a k a n l o n t a r d a n m e n y a d a p n y a

u n t u k m e n j a d i b a h a n m a k a n a n p o k o k . K e g a g a l a n " p r o y e k " p e - n a n a m a n l o n t a r d i S a b u d i k l a s i f i k a s i k a n s e b a g a i p e l a n g g a r

a n t e r h a d a p a t u r a n p e n a n a t n a n y a n g d i g a r i s k a n K i k a d a n

Maja.

S e j e n i s p a d i l o k a l , a r e

Iara

a d a l a h bawaan E e o r a n g

t o k . o h m i . t o s w a n i t a , R e Locjo, d a r i l a n g i t . I a jccga membawa h e r - j e n i s p r e d a t o r u n t u k m e n j a g a k e s e i m b a n g a n e k t o s i s t e m .

H e h e r a p a j e n i s hewan s e p e r t i k c ~ d a d i p e r c a y a i m e n j e l -

m a

d a r i l e l u h u r P a r a Wonga, k e r b a u b e r a s a l d a r i Walu

Wonga, b a b i b e r a s a l d a r i H i d a Wonga, d a n ayam b e r a s a l d a -

ri

Rou Wonga. K e p e r c a y a a n t e r s e b u t d i a t a s s e d i k i t n y a

inem

bawd t i g a k o n s e k w e n s i y a i t u : ( 1 ) h a d i r n y a u p a y a o r a n g

S a b u un t u k m e m p e r t a h a n k a n h u h u n g a n b a i k d e n g a n p a r a le-

(4)

- e s ~ u e ~ a d enmas yep?? unwetd . u o ~ ? e d U P ~ U ~ ~ U T . [ u l e l r p uewe

eseA TJemy Tuaw uep ~ s e ~ o u ~ uedeiauad tueIep e r-layaq '[ ~ q

-

wes AeCeTaq ~ u e ? a d q e d w a ~ Jesaq ~ o ~ d w a p u e y e d n ~ a m y s e 6 ~ ~ ~

qeMes ~ p eqey T ~ T

ad

T s n J ~ a s u ~ -7seAouy u e d e ~ a u a d euaAey

~ s y n p o d d ueyreuay TJetuyTuaw ~ s e 6 r ~ y ~ P M B S TUPJSJ,~

.uaued e i s e d ue6uap ~ e d w e s ueqe.[ ueqelo6uad saso-ld 1eMe

TAep eAepnq JnAnuaw e ~ e i e d n ueynyeyaw uep 1ryo1uou : ) ~ q

-Tq ' e p ~ s y q s a d 'ueaenq yndnd Tryewauj yepT> TsehouT depeq

-

Aa+ uaJsTsaA 6ueA y u e ~ a d uey6urpas .uaued e i s e d uep uaued

e i ~ ~ a d n u e y n y e ~ a m T d e ~ a J e p ~ s ~ ~ s a d uep ~ e y o ~ u o u J T ~ T ~

'yndnd Teyemam

( r )

:1eyo1 + ~ q ~ q reyewam ~ d e J a J epys?qsad

uep ueJenq yndnd Teyrulaw

( z )

f e ~ e z e d n u r b u a p eweq ~ ~ s n 6 u

-am s ~ e r l o l u o u J T ~ Tuep ueJenq yndnd Teyewaw ~

( ' r )

<ed.n-laq

a m s ~ ? a ~ y u ~ s ueynyelaw eyaAaW

-

e t e s ewes . ~ s e h o u y ue6uap

u e r u e ~ ~ a d eAepnq S o ~ e ~ p { u e ~ e p n y n s e w e b e ~ a q yepTJ 6ueA

ulidneu~ 1iy1is e w e 6 e ~ a q 6ueA ~ u e q a d nye1TAa.S ' u e ~ u e q ~ a d eAep

-nq uey1e66u~uaw y e p r ? TseAoL1.F eoTAauaw 6ueA ~ u e ~ a . 3

. u e q e q w a s ~ a d ~ e 6 e q a s ~ e y e d ~ p :,edep ye3 yndnd

Teyewaw 6ueA ( q e h e s ) 6uepe1 qa.[o UeyITseqTp 6ueA ueueyew

ueqea .uaued u e ~ e 6 e 6 a y uep ewe14 e d n ~ a q nqes ay ,,eueiuaq,,

r ~ e q m a d ~ e 6 e q a s TsehouT ueyTseqT&Tse~y6uaw nyns etue6e

-

Aaq 6ueA TueJa,d . e p y s ~ > s a d uep ueJenq yndnd r1n66un J T ~ T ~

adas as

TseAOUT depeqAa$ ~ u e J a d TsUaJsTSaA

( r )

4Allq111a1

e ~ e d ue6uap ue6unqnq u e ~ ~ e q s a 1 a d welep 6 u ~ ~ u a d u e u e d a d ~ a q

TUTM ndn.4 e ~ 'ere1 ew JnqasTp 6ueA ~ s u ~ n s u o y ( q e t ~ e s ) 6uep

(5)

wah i r i g a s i per-caya pada keampuhan i n o v a s i p e r t a n i a n dan

p r o d u k t i v i t a s nntuk. menet-usi h i d u p . T e s i s Schctl t r bahwa

economic advantage merupakan s a t n - s a t u n y a f a k t o r yang men

d o r o n g p e t a n i NSH u n t u k menerima i n o v a s i t e r n y a t a t i d a k

t e r b u k t i d i Sabu.

Ladang dan sawah t a d a h h u j a n t i d a k d a p a t m e n j a d i dem

p l o t d i s s e m i n a s i i n o v a s i . I n s t i t u s i pe i h i r a i t i d a k mem-

b e r i k a n r a s a aman kepada p e t a n i , sehingga t i d a k t e r c i p t a

C;ondisi s o s i a l yang f a v o u r a b l e ctntuk d i s s e m i n a s i i n o v a s i .

F ' e n e l i t i a n . i n i membawa i i n p l i k a s i t e o r e t i s dan pi-ak-

t i s . l m p l i k a s i t e o r e t i s n y a i a l a h , t e s i s S c h u l t z bahwa ecg

nomic advantage merupakan s a t u - s a t u n y a f a k t n r yang mendo-

r o n g p e t a n i NSEI u n t u k menerima i n o v a = i t e r n y a t a t i d a k t e y

b u k t i d i Sabu. Pertumbuhan sorghctin dan kacang h i j a u yang

s i m b i o s e - m u t u a l i s t i s dalam serumpun menurut k e a r i f a n buds

y a pada i E l i m semi a r i d p e r l u p e n e l i t i a n k e i l m ~ t a n . Peran-

an i n s t i t u s i budaya dalam d i s s e m i n a s i i n o v a s i l e b i h k u a t

d a r i i n s t i t u s i barct yang d i c a n g k o k k a n ke dalam s i s t e m

s o s i a l orang Sabu. I m p l i k a s i p r a k t i s n y a i a l a h , Pem

bangunan p e r t a n i a n yang r i c e biased menyebabkan kecende-

r u n g a n t e r t i n g g a l n y a p e r t a n i a n l a h a n k e r i n g . Pengembangan

bangunan penangkap a i r h u j a n d a p a t menghela p e r t a n i a n pa-

ngan dan cash c r o p s . K e a r i f a r ! bndaya p e r t a n i a n l o k a l me-

rupakan ctsahatani yang s e s u a i dengan p o t e n s i alam. I n s t i -

t u s i hapo d a p a t digunakan u n t u k mengupayakan l e g i t i m a s i

(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)

J4;//

BUDAYA

DAN

IHOVASI PERTANIAN:

Kasus Petani Sabu, Kabupaten Kupang, NTT.

Oleh

JACOB PETRUS

RADJA PONO

JURUSAN STUD1 PEMBANGUNAN PROGRAM PASCASARJANA

UNIVERSITAS KRISTEN SATYA WACANA PAKULTAS PASCASARJANA

(12)

F:INGKASHN

Penelitian ini dilakukan di Kecamatan ~ a b u

Barat dan

S a b u Timctr, gabupaten Kupang

,

Propinsi NTT, dengan pendct-

duk 58.000

j

iwa (1987). Matapencaharian utama penduduk i a

lah petani. penyadap lontar, penggarap ladang, sawah tadah

hujan dan peternak.

Pemahaman budaya pertanian

lokal dilakukan melalui

studi terhadap mitos-mitos dan upacara tradisional.

Oleh

karena itn data k~talitatif

utanla digali dari Hone &ma h i

(pemimpin agama suku) sebagai informan kunci, d i samping

petani dan informan lain. Petani sampel juga diperlakukan

sebagai responden untuk mendapatkan data kuantitatif ten-

tang produktivitas usahatani..

Pengambilan sampel dilakukan dengan metode pctrpo-

5 i v e and theoretical random sampling. Secara teoretis di-

tentukan sejumlah

4U

orang anggota sampel petani.

Sampel

ditata untuk dapat mewakili karakteristik utama populasi.

Data Crualitatif dibahas secara emik untul: mernahami

hubungan antar berbagai variabel budaya pertanian dan di-

analisis serta diinterpretasi secara etik (Geeerti, 1973:

14;

Moleong, 1989: 58-60). Interpretasi etik dilakukan

dengan menjalin hctbungan logis yang bermakna antar varia-

be1 yang dibahas. Sedangkan data kuantitatif ditata dan

dianalisis dengan metode statistik.

(13)

.=i.a, h e w a n , t u m b u h - t u w b u h a n d a n sernua g e j a l a - q e j a l a d i

a n g k a s a ineinpunyai h u h u n g a n a r i t h r c ? p o n ~ o r p h i s d e n g a n p a r a

l e l ~ c h u r . Sernua f e n o m e n a t e r - s e h u t mempnnyai d u a nama. Narria

p e r t a t n a i a l a h nama " b i a s a " u n t u k tnetnbedalrarinya d a r i f e n g

mend l a i n . Nama y a n g k e d u a d i s e b u t nama " s a n j u n g a n " a t a u

n g a r a

/:a10

b a n i . Nama i n i a d a l a h nama m i t o l o g i s y a n g m e n q

h u b u n g k a n s e s u a t u s p e s i s a t a u v a r i e t a r d e n g a n t o k o h m i t o s

t e r t e n t u .

H e b e r a p a j e n i s b a h a n m a k a n a n l o k a l d a n b a h a n b a k u p a

l i a i a n d i p e r c a y a i s e b a g a i p e n j e l m a a n d a r i t o k o h

m i t o s

A

Wonga. K i k a d a n M a j a d i p e r c a y a i s e b a g a i d u a o r a n g l e l u h c t r y a n g p e r t a m a k a l i m e m b u d i d a y a k a n l o n t a r d a n m e n y a d a p n y a

u n t u k m e n j a d i b a h a n m a k a n a n p o k o k . K e g a g a l a n " p r o y e k " p e - n a n a m a n l o n t a r d i S a b u d i k l a s i f i k a s i k a n s e b a g a i p e l a n g g a r

a n t e r h a d a p a t u r a n p e n a n a t n a n y a n g d i g a r i s k a n K i k a d a n

Maja.

S e j e n i s p a d i l o k a l , a r e

Iara

a d a l a h bawaan E e o r a n g

t o k . o h m i . t o s w a n i t a , R e Locjo, d a r i l a n g i t . I a jccga membawa h e r - j e n i s p r e d a t o r u n t u k m e n j a g a k e s e i m b a n g a n e k t o s i s t e m .

H e h e r a p a j e n i s hewan s e p e r t i k c ~ d a d i p e r c a y a i m e n j e l -

m a

d a r i l e l u h u r P a r a Wonga, k e r b a u b e r a s a l d a r i Walu

Wonga, b a b i b e r a s a l d a r i H i d a Wonga, d a n ayam b e r a s a l d a -

ri

Rou Wonga. K e p e r c a y a a n t e r s e b u t d i a t a s s e d i k i t n y a

inem

bawd t i g a k o n s e k w e n s i y a i t u : ( 1 ) h a d i r n y a u p a y a o r a n g

S a b u un t u k m e m p e r t a h a n k a n h u h u n g a n b a i k d e n g a n p a r a le-

(14)

- e s ~ u e ~ a d enmas yep?? unwetd . u o ~ ? e d U P ~ U ~ ~ U T . [ u l e l r p uewe

eseA TJemy Tuaw uep ~ s e ~ o u ~ uedeiauad tueIep e r-layaq '[ ~ q

-

wes AeCeTaq ~ u e ? a d q e d w a ~ Jesaq ~ o ~ d w a p u e y e d n ~ a m y s e 6 ~ ~ ~

qeMes ~ p eqey T ~ T

ad

T s n J ~ a s u ~ -7seAouy u e d e ~ a u a d euaAey

~ s y n p o d d ueyreuay TJetuyTuaw ~ s e 6 r ~ y ~ P M B S TUPJSJ,~

.uaued e i s e d ue6uap ~ e d w e s ueqe.[ ueqelo6uad saso-ld 1eMe

TAep eAepnq JnAnuaw e ~ e i e d n ueynyeyaw uep 1ryo1uou : ) ~ q

-Tq ' e p ~ s y q s a d 'ueaenq yndnd Tryewauj yepT> TsehouT depeq

-

Aa+ uaJsTsaA 6ueA y u e ~ a d uey6urpas .uaued e i s e d uep uaued

e i ~ ~ a d n u e y n y e ~ a m T d e ~ a J e p ~ s ~ ~ s a d uep ~ e y o ~ u o u J T ~ T ~

'yndnd Teyemam

( r )

:1eyo1 + ~ q ~ q reyewam ~ d e J a J epys?qsad

uep ueJenq yndnd Teyrulaw

( z )

f e ~ e z e d n u r b u a p eweq ~ ~ s n 6 u

-am s ~ e r l o l u o u J T ~ Tuep ueJenq yndnd Teyewaw ~

( ' r )

<ed.n-laq

a m s ~ ? a ~ y u ~ s ueynyelaw eyaAaW

-

e t e s ewes . ~ s e h o u y ue6uap

u e r u e ~ ~ a d eAepnq S o ~ e ~ p { u e ~ e p n y n s e w e b e ~ a q yepTJ 6ueA

ulidneu~ 1iy1is e w e 6 e ~ a q 6ueA ~ u e q a d nye1TAa.S ' u e ~ u e q ~ a d eAep

-nq uey1e66u~uaw y e p r ? TseAoL1.F eoTAauaw 6ueA ~ u e ~ a . 3

. u e q e q w a s ~ a d ~ e 6 e q a s ~ e y e d ~ p :,edep ye3 yndnd

Teyewaw 6ueA ( q e h e s ) 6uepe1 qa.[o UeyITseqTp 6ueA ueueyew

ueqea .uaued u e ~ e 6 e 6 a y uep ewe14 e d n ~ a q nqes ay ,,eueiuaq,,

r ~ e q m a d ~ e 6 e q a s TsehouT ueyTseqT&Tse~y6uaw nyns etue6e

-

Aaq 6ueA TueJa,d . e p y s ~ > s a d uep ueJenq yndnd r1n66un J T ~ T ~

adas as

TseAOUT depeqAa$ ~ u e J a d TsUaJsTSaA

( r )

4Allq111a1

e ~ e d ue6uap ue6unqnq u e ~ ~ e q s a 1 a d welep 6 u ~ ~ u a d u e u e d a d ~ a q

TUTM ndn.4 e ~ 'ere1 ew JnqasTp 6ueA ~ s u ~ n s u o y ( q e t ~ e s ) 6uep

(15)

wah i r i g a s i per-caya pada keampuhan i n o v a s i p e r t a n i a n dan

p r o d u k t i v i t a s nntuk. menet-usi h i d u p . T e s i s Schctl t r bahwa

economic advantage merupakan s a t n - s a t u n y a f a k t o r yang men

d o r o n g p e t a n i NSH u n t u k menerima i n o v a s i t e r n y a t a t i d a k

t e r b u k t i d i Sabu.

Ladang dan sawah t a d a h h u j a n t i d a k d a p a t m e n j a d i dem

p l o t d i s s e m i n a s i i n o v a s i . I n s t i t u s i pe i h i r a i t i d a k mem-

b e r i k a n r a s a aman kepada p e t a n i , sehingga t i d a k t e r c i p t a

C;ondisi s o s i a l yang f a v o u r a b l e ctntuk d i s s e m i n a s i i n o v a s i .

F ' e n e l i t i a n . i n i membawa i i n p l i k a s i t e o r e t i s dan pi-ak-

t i s . l m p l i k a s i t e o r e t i s n y a i a l a h , t e s i s S c h u l t z bahwa ecg

nomic advantage merupakan s a t u - s a t u n y a f a k t n r yang mendo-

r o n g p e t a n i NSEI u n t u k menerima i n o v a = i t e r n y a t a t i d a k t e y

b u k t i d i Sabu. Pertumbuhan sorghctin dan kacang h i j a u yang

s i m b i o s e - m u t u a l i s t i s dalam serumpun menurut k e a r i f a n buds

y a pada i E l i m semi a r i d p e r l u p e n e l i t i a n k e i l m ~ t a n . Peran-

an i n s t i t u s i budaya dalam d i s s e m i n a s i i n o v a s i l e b i h k u a t

d a r i i n s t i t u s i barct yang d i c a n g k o k k a n ke dalam s i s t e m

s o s i a l orang Sabu. I m p l i k a s i p r a k t i s n y a i a l a h , Pem

bangunan p e r t a n i a n yang r i c e biased menyebabkan kecende-

r u n g a n t e r t i n g g a l n y a p e r t a n i a n l a h a n k e r i n g . Pengembangan

bangunan penangkap a i r h u j a n d a p a t menghela p e r t a n i a n pa-

ngan dan cash c r o p s . K e a r i f a r ! bndaya p e r t a n i a n l o k a l me-

rupakan ctsahatani yang s e s u a i dengan p o t e n s i alam. I n s t i -

t u s i hapo d a p a t digunakan u n t u k mengupayakan l e g i t i m a s i

(16)
(17)
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)
(26)
(27)
(28)
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)
(34)
(35)
(36)
(37)
(38)
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)
(49)
(50)
(51)
(52)
(53)
(54)
(55)
(56)
(57)
(58)
(59)
(60)
(61)
(62)
(63)
(64)
(65)
(66)
(67)
(68)
(69)
(70)
(71)
(72)
(73)
(74)
(75)
(76)
(77)
(78)
(79)
(80)
(81)
(82)
(83)
(84)
(85)
(86)
(87)
(88)
(89)
(90)
(91)
(92)
(93)
(94)
(95)
(96)
(97)
(98)
(99)
(100)
(101)
(102)
(103)
(104)
(105)
(106)
(107)
(108)
(109)
(110)
(111)
(112)
(113)
(114)
(115)
(116)
(117)
(118)
(119)
(120)
(121)
(122)
(123)
(124)
(125)
(126)
(127)
(128)
(129)
(130)
(131)
(132)
(133)
(134)
(135)
(136)
(137)
(138)
(139)
(140)
(141)
(142)
(143)
(144)
(145)
(146)
(147)
(148)
(149)
(150)
(151)
(152)
(153)
(154)
(155)
(156)
(157)
(158)
(159)
(160)
(161)
(162)
(163)
(164)
(165)
(166)
(167)
(168)
(169)
(170)
(171)
(172)
(173)
(174)
(175)
(176)
(177)
(178)
(179)
(180)
(181)
(182)
(183)
(184)
(185)
(186)
(187)
(188)
(189)
(190)
(191)
(192)
(193)
(194)
(195)
(196)

Referensi

Dokumen terkait

Kecamatan Tanggungharjo Tahun 2011 ... 73 commit to user.. Luas Panen Kecamatan Tanggungharjo Tahun 2011... Tingkat Pendidikan Petani Sampel Usahatani Jagung ... Pengalaman

Teknologi pertanian pada usahatani sawah seperti revolusi hijau memiliki peranan yang signifikan terhadap peningkatan produktivitas padi yang diusahakan oleh para

Untuk keperluan analisa kuantitatif dengan SSA, maka sampel harus dalam bentuk larutan. Untuk menyiapkan larutan, sampel harus diperlakukan sedemikian rupa yang

Sebagian besar petani yang melakukan penanaman padi sebagai demplot mampu menghasilkan produktivitas di atas 7 ton/ha gabah Kering Panen (GKP) pada musim panen tinggi penanaman

Kentang Merah merupakan salah satu komoditas sayuran yang dari waktu ke waktu semakin banyak diusahakan oleh petani Kabupaten Rejang Lebong, namun produktivitas yang

Pendapatan petani sampel pada usahatani kelapa diperoleh dari selisih antara penerimaan usahatani kelapa dengan total biaya produksi yang dikeluarkan dalam

Kinerja yang dicapai dalam usahatani baby buncis di petani mitra dan petani non mitra juga dapat dikaji dengan hasil produksi, produktivitas, harga, penerimaan, dan

Penelitian ini bertujuan untuk menganalisis risiko usahatani jagung, produktivitas, dan pendapatan usahatani jagung saat musim normal dan musim El Nino pada petani yang melakukan