2 Aktüel Arkeoloji
Dergisi
ktüel
Editörden...
AKTÜEL ARKEOLOJI BASIN YAYINCILIK TURIZM ORG. LTD. ŞTI
www.aktuelarkeoloji.com.tr
Yazı Işleri Müdürü Murat NAĞIŞ
muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr
Yayın KoordinatörüAyşe TATAR
aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr
EditörMehmet BEZDAN mbezdan@aktuelarkeoloji.com.tr
Yayın AsistanıDeniz GENCEOLU denizgenceolu@aktuelarkeoloji.com.tr
[image:1.680.405.589.52.778.2]Görsel Yönetmenİsmail YILDIZ
grafik@aktuelarkeoloji.com.tr
Fotoğraf EditörüAykan ÖZENER
fotograf@aktuelarkeoloji.com.tr
Bilişim Danışmanı JBM İnteractive
internet@aktuelarkeoloji.com.tr
Stajyer Karia KURŞUN
Çeviriler Ayşe TATAR
Deniz GENCEOLU ARKEOLOJI TRAVEL www.aktuelarkeolojitravel.com Turizm Projeleri info@aktuelarkeolojitravel.com ARKEOLOJI DÜKKANI www.arkeolojidukkani.com
Proje Koordinatörü Gülfem ORANER
gulfemoraner@arkeolojidukkani.com
Konsept EditörüDoç. Dr. Birol Can
Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Prof. Dr. Levent Zoroğlu, Prof. Dr. Mehmet Önal, Prof. Dr. Mustafa Şahin, Prof. Dr. Y. Selçuk Şener, Doç. Dr. Birol Can, Doç. Dr. Derya Şahin, Doç. Dr. Hatice Pamir, Doç. Dr. Mehmet Işıklı, Doç. Dr. Vedat Keleş, Yrd. Doç. Dr. Barış Salman, Yrd. Doç. Dr. Emine Tok, Dr. Katherine
M. D. Dunbabin, Dr. Veronika Scheibelreiter-Gail, Dr. Zaraza Friedman, Alper Yılmaz, Ayşe Ersoy, Ersin Çelikbaş, Güler Mahsereci,
Nezih Başgelen, Zafer Karahan
Büyük Saray Mozaikleri Müzesi, Edessa Mozaik Müzesi, Efes Arkeoloji Müzesi, Hatay Arkeoloji Müzesi, Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi,
Zeugma Mozaik Müzesi
Kapak Görseli
Edessa antik kentine ait Yaratılış Mozaiği, ABD’de özel bir koleksiyonda bulunmaktadır.
Yönetim Yeri
Şehit Muhtar Mah. İstiklal Caddesi Bekar Sokak No: 18 Kat: 4 34440 Beyoğlu İstanbul - TÜRKİYE (+90) 212 244 25 02
www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.aktuelarkeolojishop.com info@ aktuelarkeoloji.com.tr
ISSN 1307 5756
DağıtımYAYSAT
Basım Yeri Stil Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
www.stil.com.tr
İbrahimkaraoğlanoğlu Cad. Yayıncılar Sok. Stil Binası Seyrantepe 4. Levent İstanbul
Tel: (+90) 212 281 92 81
Yazıların tüm sorumluluğu yazarlara aittir. Derginin Dili Türkçedir 2 aylık süreli yayınlanır, basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kültür Sanat Arkeoloji, konularında yayınlanır. Yayın çalışmaları ve yönetim- idari çalışmalar kişilerin
gönüllü katılımı ile gerçekleşmektedir. “Aktüel Arkeoloji Dergisi’nin yayın projesi TÜPRAŞ’ın desteği ile sürdürülmektedir”
Beş yıl öncesine kadar, belki biraz daha önce, arkeoloji, günlük yaşamda çok yer etmeyen bir konuydu. İlgili ya da ilgisiz olan tüm toplumsal yapının günde-mine pek fazla giremiyordu. Sonrasında dönemin Kültür ve Turizm Bakanının yakın ilgisi ve desteği ile arkeoloji, kültürel miras önünde açıklama bekleyen he-yecanlı gazetecilerin olduğu bir dönem yaşandı. Toplumun birçok kesimi ya ka-zıdan çıkmış önemli bir eser hakkında bilgileniyor ya da yurt dışından uzun uğ-raşlar sonucunda getirilen bir eserin hikâyesini öğrenmeye çalışıyordu. Tabii bu ilgi her zaman olduğu gibi görev değişimi ile son buldu; çünkü ilgi kamusal değil kişiseldi ve kişiler değişince yakalanan eski etki de ilgi oranına göre değişti. Bu-gün yakalanan o etkinin iki sonucu ortaya çıktı. Birincisi; konu ile ilgili kamusal alanda çalışan insanlarda oluşan umutsuz bekleyiş. İşlerin eski heyecanını kay-bettiği yeni bir döneme girilmiş durumda... İkincisi ise eski enerji dolu zamanın yarattığı pozitif üretkenlikle kendine görev çıkartan bilinçli bir toplumsal yapının oluşması oldu. Örneğin bazı özel okulların arkeolojik alanlara olan ilgileri arttı. Öğrencilerini toplayıp Roma’ya götüren eğitimciler, bu sefer Göbekli Tepe ya da Çatalhöyük gibi yerleri keşfetmeye başladılar. Öğrenciler, eğitimcilerinin de des-teği ile arkeoloji üzerine projeler ve seminerler hazırlamaya başladılar. Bunlardan bir kısmına dergi olarak hem davet edildik hem de elimizden geldiğince destek verdik. Bu olumlu hava elbette arkeoloji – kültür turizmine de yansıdı. Özellikle “yerli turist” olarak tanımlanan bu coğrafyanın insanı, kendi coğrafyasının ta-rihsel değerlerinden o kadar uzak kalmış ve korkutulmuş ki, bu turlar sayesinde yaşadıkları ülkenin arkeolojik ve kültürel miras değerlerini öğrendikçe sevmeye ve korunması ile ilgili kaygı duymaya başladılar.
Peki, bu ilgi ve heyecan kamunun politikası olarak geliştirilip sürdürülemez miydi? Bu ilgi kamusal alanın dışına taşarak özel sektör tarafından desteklene-mez miydi? Elbette yapılabilirdi, ama yapılmadı. Basit bir şekilde devletin ya da kamunun kendi kültürel mirasa nasıl ilgi duyacağı üzerine bir örnek vermek iste-rim. Hollanda’dan gelerek Anadolu’yu gezmek isteyen bir misafirimizin gelirken getirdiği hediye, binlerce yıllık bir birikime sahip bu coğrafya da bir şey yapıl-madığını göstermeye yetti. Hediye, Hollanda’nın Ortaçağ resim sanatının güzel örnekleri ile kaplanmış çikolatalardı. Hollanda dünyaca bilinen Rembrandt’ın re-simlerini çikolata kapları üzerine kopyalamış, onu dünyaya tanıtıyordu. Peki, biz Aizonai, Pergamon, Perge, Side, ya da Frigya, Hitit, Likya, Karya, Urartu, Bizans’ı nasıl tanıtıyoruz dersiniz? Tabii ki tanıtamıyoruz ya da tanıtmıyoruz. Yapılan tek çalışma, kapalı otellerde konaklayacak olan turistlere deniz, güneş ve kum tu-rizmini satmak, böylece sadece otel sahiplerinin daha fazla kazanmasını ve tüm arkeolojik alanların üzerine otellerin yapılmasına meydan bırakmak...
Elinizdeki sayı, bu coğrafyanın eşsiz zenginliğini, mozaiklerin hikâyesini an-latıyor. Doç. Dr. Birol Can’ın fikri olarak ortaya çıkan, planlanan ve yine onun yönetiminde tasarlanan bu özel sayıda, mozaiklerin çok renkliliği bize antik dün-yanın siyasal, toplumsal ve ekonomik durumunu, toplumların inanç sistemini, değerlerini, kültürel ve sosyal yaşamını rengarenk bir tasarımla anlatıyor.
İyi okumalar!
Kültürel Mirasa İlgi(sizlik) ve
Mozaiklerin Renkli Dünyası
AKTÜEL ARKEOLOJI YAYINLARI
www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
04
78
92
104
114
122
126
136
132
138
140
14
20
28
44
50
54
60
64
MÜZE
HABERLER
Zeugma Mozaik Müzesi
İÇİNDEKİLER
Sagalassos’un Kalbi Yeniden Atacak
Zeugma’dan Amerika’ya Kaçırılan Mozaikler
Gaziantep Mozaik Eğitimi Çalışmaları
BİROL CAN
Mozaikler Işığında Antik Çağ Yaşamından Kesitler
DERYA ŞAHİN
Mozaiklerin Gelişim Hikayesi
KATHERINE M. D. DUNBABIN
Mozaikler Nasıl Üretildi?
BİROL CAN
Antik Çağ Mozaiklerinde Sembolizm ve Kişileştirme
MUSTAFA ŞAHİN
İskender Mozaiği
VERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL
Efes Mozaikleri
NEZİH BAŞGELEN
Akmoneia Mozaikleri
EMİNE TOK
Bizans’ta İnancın Dışa Vurumu
HATİCE PAMİR
Antakya Mozaikleri
MEHMET ÖNAL
Edessa Mozaikleri
KUTALMIŞ GÖRKAY
Konuşan Zeugma Mozaikleri
BARIŞ SALMAN
Opus Sectile
VEDAT KELEŞ
Paphlagonia Hadrianoupolisi
AYŞE ERSOY
Germanicia Antik Kenti ve Mozaikler
MEHMET IŞIKLI
Ayanis / Urartu Mozaik Sanatı
LEVENT ZOROĞLU
Kelenderis Mozaiği
ZARAZA FRIEDMAN
Madaba Haritası Mozaiği
Y. SELÇUK ŞENER
Mehmet IŞIKLI
URARTU MOZAIK SANATI
AYANIS
.
134 Aktüel Arkeoloji
K
azıları çeyrek yüzyıldır devam eden Van Ayanis
Ka-lesi, Urartu arkeolojisi açısından birçok ilke tanıklık
etmiştir. Ayanis kazıları başta mimari olmak üzere
Urartu kültürü ile ilgili bildiklerimizi tekrar gözden
geçir-memize neden olmuştur. Kendine özgü özelliklere sahip
olan Urartu mimarisinde dikkati çeken bir ayrıntı yapıların
ön cephelerine gösterilen özendir. Urartu duvar süsleme
sanatının en özgün ve şimdilik ünik uygulamalarını
Aya-nis Kalesi Haldi Tapınağı’nda görmek mümkündür. Urartu
kale kazılarından varlığını bildiğimiz kare planlı Urartu
ta-pınaklarının dokuzuncusu olan bu tapınağın ön cephesini
Urartu’nun en uzun tapınak yazıtı süslemektedir.
Urartu duvar süsleme sanatının en özgün ve
şimdilik ünik uygulamalarını Ayanis Kalesi Haldi
Tapınağı’nda görmek mümkündür.
Ayanis Haldi Tapınağı cellası ve bezemelerden genel görünüm
Ayanis Kalesi’ndeki duvar süsleme örneklerinin
en dikkat çekici olanı taş oyma ve kakma
tekni-ğinde yapılmış olan bezemelerdir. Urartu
pante-onunun baş tanrısı olan Haldi’ye adanmış
tapı-nağın iç duvarlarını çevreleyen üst üste iki sıra
andezit taş bloğunun ön yüzü oyularak
(intag-lio) içleri taş kakma tekniğinde yapılmış çeşitli
tanrı, hayvan ve bitkisel motilerle süslenmiştir.
Bu motiler kanatlı tanrı, rozet, hayat
ağacı/bit-ki motifi, cin (demon), sfenks, aslan ve
fantas-tik kuşlardan oluşmaktadır. Bu motiler yaklaşık
2 cm derinliğinde negatif yuvalar şeklinde taş
bloklarının yüzeyine oyulmuştur. Daha sonra
bu yuvalara yumuşak kireç taşından yapılmış
ve üzerleri boyanmış motif ve figürler
yerleşti-rilmiştir. Yuvalara konulan parçaları tutturmak
için yuvaların içine oyulmuş deliklere eritilmiş
kurşun akıtılmıştır. Boyamada tercih edilen
renkler mavi, kırmızı ve yeşildir.
Ayanis Haldi Tapınağı’nda duvar süslemesi ve
mozaik uygulamalarına dair bir diğer çarpıcı
örnek, tapınağın ve tapınak alanının
duvarları-nı süslediği düşünülen taş halkalardır. Özellikle
cellanın giriş kısmında çok sayıda ele geçen bu
halkalar genellikle siyah ve beyaz renklerde iç içe
geçmiş halkalar şeklindedir.
Bu halkalar bronz çiviler yardımıyla tapınağın
du-varlarına aplike edilmiş olmalıydılar. Bu taş
moza-ikler dışında kazılar sırasında tapınak duvarlarını
süslediği anlaşılan bronz plakalar ve bu plakalara
ait bronz çiviler ele geçirilmiştir. Benzeri taş
mo-zaik uygulamasını tapınak cellasının içerisindeki
su mermerinden podyumun yan yüzlerinde de
görmek mümkündür. Üzeri kazıma tekniğinde
yapılmış fantastik yaratıklar ve hayat ağacı
motif-leri ile kaplı bu platformun yan yüzmotif-lerinde altın
varaklardan yapılmış hayvan bezemeleri ve yine
halka şeklinde bronz çivili taş mozaik süslemeleri
dikkati çeker. Bu tür taş mozaik uygulamalarının
benzerlerini yine II. Rusa’nın bir diğer önemli
kalesi olan başkent Tuşpa (Van) yakınlarındaki
Toprakkale’de de görmekteyiz.
Ayanis Haldi Tapınağı’nda
duvar süslemesi ve mozaik
uygulamalarına dair
bir diğer çarpıcı örnek,
tapınağın ve tapınak
alanının duvarlarını süslediği
düşünülen taş halkalardır.
Ayanis Haldi tapınağı cellasındaki bronz çivili taş mozaik süslemenn çizimi
