1. Tegese sintaksis
Tembung sintaksis asale saka basa Yunani “ sun ” sing artine “ karo ” lan ” tattein ” sing artine “ mapatake ”. Dadi , tembung sintaksis kanthi etimologis tegese mapatake bareng padha tembung - tembung dumadi kelompok tembung utawa ukara. Miturut Ramlan (1981:1) : “ Sintaksis yaiku cabang elmu kang ngrembug babagan wacana, ukara, angger-angger, lan tembung. Sintaksis sejatine nyinaoni bab tembung, angger-angger, lan ukara, nanging ing panyinaon basa Jawa ing Sekolah Dasar, kang diwulangake yaiku mung babagan ukara.
2. Tegese ukara
Tegese ukara miturut Sasangka (2001: 140) yaiku tembung-tembung sing isine pikiran sing lengkap. Kejabi ukara bisa ditetepake sijen basa punika relatif bisa ngadeg dhewe, kasusun saka seri saka tembung sing nandhani pungkasaning intonasi lan kasusun saka angger-angger (Nurhayati & Mulyani, 2006: 122). Dadi bisa ditetepake, ngandika ukara ana seri biasa uga berisi pikiran lengkap ditandai dening sijen basa, tembung rerangkaian relatif bisa ngadeg dhewe uga intonasi final cacahe angger-angger.
3. karakteristik saka ukara
Ukara miturut tegese kang nduweni ciri sing nggawe supaya kudu duwe: 1) bisa ngadeg dhewe, 2) kasusun saka siji angger-angger utawa liyane, kang subyek (jejer) lan minangka predikat (Wasesa), 3) nulis awal ukara wiwit karo huruf ibukutha (aksara Murda) lan mburi tembung dening titik, koma, titik koma, konvensi lan pitakonan tandha tandha, 4) intonasi (laguning pocapan).
4. jinis ukara ing basa Jawa
Klasifikasi adhedhasar, ukara ing basa Jawa bisa dibagi dadi 8, yaiku: 1) Adhedhasar nomer lan jinis klausa
Kang menehi kritik saka nomer lan jinis klausa ukara sing dibagi dadi loro, yaiku: a) ukara siji (ukara lamba) punika ukara sing wis siji angger-angger bebas utawa
paling subjek fungtor (jejer) lan minangka predikat (Wasesa). contone: (1) sri masak.
▸ Baca selengkapnya: tembung ri tegese
(2)Kadang fungtor kang lengkap ing ngarsane saka obyek Lesan lan katrangan-katrangan. contone:
(1) Sri masak sayur gandul. (2) Rudi turu ana dipan.
b) ukara cambor utawa ukara senyawa punika ukara sing wis luwih saka siji angger bebas utawa kalebu siji angger bebas lan kurang paling siji angger-angger gumantung. Ukara camboran kasusun saka rong jinis, yaiku ukara camboran sejajar lan ukara camboran susun.
(1) ukara camboran sejajar yaikuukara senyawa sing duweni hubungan angger angger pada karo utawa hubungane angger-annger ora duwe sing ngisori salah sijine. contone:
a) Sartini garap PR dene adine gawe layangan. b) ibu goreng krupuk dene aku ngrajang brambang.
(2) ukara camboran susun yaiku ukara seng duweni hubungan angger-annger ing mbawahi. Maksute yaiku Salah sijine saka angger-angger minangka katrangan liyane. Nalika di dilok ing ukara fungtor ing basa Jawa diarani gatra: jejer, Wasesa, Lesan lan keterangan. contone:
a) Pancen dheweke sugih, Nanging cethil tenan.
b) Montorku reget busine, tur asat bensine uga mati lampune. 2) Adhedhasar susunan internal angger-angger
Adhedhasar susunan internal angger-angere, ukara bisa dipecah dadi loro kayata : a) ukara sampurna / ukuran sampurna punika ukara dumadi saka ing paling siji
angger-angger bebas dening Mulane ukoro lengkap bisa dadi ukoro siji lan senyawa. contone:
1) Aku lagi gliwet.
2) Bapakku nguras kolah,kangmasku sing nimba.
b) ukara iku ora sampurna / ukuran gothang punika ukara dumadi saka siji angger-angger utawa ora ana angger-angger-angger-anggere lan mung dumadi siji ukara fungtor . ukara iki kasusun saka: ukoro urutan, sisih, elips fungtor tambahan, seruan jawaban lan ukara suntingan. Contone:
2) Sapa ? 3) Kanca. 4) Wah, pancen. 5) O, ya ? 6) Sapa maneh ?
3) Ukara adhedhasar tanggapan samesthine
Miturut sawetara ahli tinjauan ukara adedasar isi utawa ing garis gedhe dibagi dadi 8 minangka ngisor.
a) Carita / ukara warta punika ukara sing fungsine kanggo maringi informasi utawa nyebarake tanpa ngarepake nanggepi tartamtu. Contone:
1) Aku ora munggah pangkat. 2) Dheweke tuku soto.
Dianggep saka cara penyampaian ukoro warta dibedakne dadi:
1) ukara warta langsung (lungguning guneman) punika ukara pemberitaane ing langsung saka omongan kanggo pamiyarsa utawa tindakake gaya nganggo maca. Contone:
a) Retno takon adhine: ‘’ rani apa ana ning omah ? ‘’ b) Ibu ngendika: ‘’ aku masak sayur lodeh ‘’.
2) Ukara warta iku ora langsung yaiku ukara pemberitaane ora langsung disampekne omongan kesiji kanggo pamiyarsa nanging wis diomongi dening wong kapindho utawa kang krungu kanggo wong ketelu minangka pamiyarsa anyar utawa penyampaian warta, tiru ringkesan omongan. Contone:
a) Retno takon adhine, apa rani ana ning omah. b) Ibu ngendika yen piyambakipun masak sayur lodeh.
b) Ukara pitakon iku ukara sing dibentuk kanggo mancing respon kayata jawaban utawa ukara kang mbutuhake tanggepan saka parungon. contone
1) Kowe nggawa apa? 2) apa gelem kowe melu aku?
c) ukara printah (pakon) punika ukara sing respon ing dibentuk saka tindak lan tumindak. Tembung iku wujude saka tembung kerja, contone: nangisa, nulisa,
ijolona, lan sakpiturute. Saliyane iku wujude tembung sifat : krasaa, semayaa, ngantuka, lan sak piturute. Saliyane ana seselan panambang -a ana panambang liyane, sing mbentuk tembung hagnya yaiku seselan -en hagnya Tembung contone: gawanen, wacanen, panganen, lan sak piturute. contone:
1) Endah ,masaka jangan dhisik ! 2) suk, miliha seng mbok tresnani ! 3) gawanen buku kuwi !
d) ukara pangajak yaiku ukara kang ngajak parungon kanggo njaluk barengan nglakoni tumindak. Tembung sing asring digunakake kanggo ngajak lan cirine yaiku: ayo, mangga, Cobi, coba, sumangga, prayoginipun lan sak piturute. contone:
1) Ayo, Enggal disapuni latare ! 2) Cobi kula aturi maos sekedhap !
e) ing ukara printah / ukara panjaluk yaiku ukara sing kang isi mrentah parungon kanggo nglakokaké tumindak, nanging nggawe cara alus , seolah-olahnjalukning sawadinememerintahkangorakedelok.Ningnekdidelokkadimaksutpanyampaianid e lan kemungkinan ukara kasebutklebuukarawarta contone:
1) kula aturi midhanget wedharan Menika. 2) kula aturi Rawuh dhateng griyo kulo.
f) Ukara panggarep (ukara pangarep-arep) punika ukara sing isine saka panyuwunan sing alus lan ora pati dikarepake. tembung karakteristik sing kerep dianggo yaiku: Muga-Muga lan Mugi-Mugi. contone:
1) Mugi-Mugi gusti allah Paring pangapunten. 2) Muga-Muga Enggal oleh bojo.
g) ukara perjanjian (ukara prajanjen) punika wujude saka ide sing isine nyuwun pitakon wong sing padha diwenehi janji apa biasane bakal sarujuk minangka tatanan karakteristik nggunakake tembung: yen, menawa ,Angger, uger, Waton.
contone:
1) Waton sing iya sinau sregep, luluse mesthi. 2) furnishe aku Sugih, aku arep shoes Rini nukokne.
h) ukara parumpamaan (ukara umpama) punika ukara sing isine parumpamaan kejaba sing di pinginake mustahil dadi kasunyatan utawa dipun ginakaken.cirine tembung sing digunakake Kayata: umpama
contone:
1) Umpama aku nduwe swiwi, bakal minder ingrate. 2) saupama negara iki duwekku, aku bakal ngratoni.
4) Ukara adhedhasar Sesambetan Aktor aksi
ukara fungtore adhedhasar bisa dibagi dadi ukara verbal (langsung) lan nominal utawa kriyo lan bawa utawa sak liyane kriya .Kadi saka ukara yen dideleng saka hubungan bentuk aktor aksine utawa jejer lan wasesane bisa dibagi dadi:
a.Ukara aktif (Ukara Tanduk) punika ukara sing peran jejer kang minangka pelaku aktor.Ukara iki duweni wasesa aktif rensitif utawa kriya tanduk sing transitif. supaya ukara mbutuhake lesan .Kanti nerusake arah menyang tembung kerja maju .contone tembung:
1.) Bapak maos koran 2.) Agni makani jaran
b.Ukara Pasif (Ukara tanggap) punika ukara sing jejer-e duweni peran penderita. Ukara iki minangka owah-owahan saka aktif supaya nalika dhi dilok saking fungtor re,ngalamin owahan fungi. Jeje rmenyang lesan, lesan dadi jejer , kanti nerusake jejer ukara dikeneki tumindhak, ora paraga tumindhak. Owahan iki disebabake dening nggunakake tembung kerjane yaiku tembung kerja pasif transitif utawa kriya tanggapan transitif. Arahe tembung kerja ing ukara iki arahe mundhur, lesan saka tumindak marang jejer. contone:
1. Koran dipunwaos bapak 2. Layang ditulis adik
6. Bageyan-bageyan ukara
Ukara kabentuk jejer lan Wasésa, supaya luwih cetha ukara diwenehi Lesan, lan katrangan. Tuladhane kaya ing ngisor iki.
Jejer Wasesa Lésa
2.Simbok │nukokaké │ layangan │ adiku
jejer Wasésa Lésan Lésan kang tumindak
3.suk embén │ bapak │ arep│ mundhutaké│ klambi │aku │menyang sala Katrangan jejer katrangan Wasesa Lésan Lésankatrangan Panggonan
4.Gunung iku │dhuwur │banget│
Jejer Wasésa katrangan Kahanan
Simin arep mulih, menwa aku wis bali saka sala. Simin:jejer
Arep mulih: Wasésa
Arep: katrangan mangsa menawa aku bali Sala: gatra ketrangan menawa: katrangan dimuat
Aku: jejer gatra katrangan
Wis: katrangan Wektu (wekdal) gatra katrangan Bali: Wasésa