Ketersampaian pesakit tuberkulosis ke pusat rawatan di daerah Mukah, Sarawak menggunakan sistem maklumat geografi

KETERSAMPAIAN PESAKIT TUBERKULOSIS KE PUSAT RAWATAN DI DAERAH'MUKAH, SARAWAK MENGGUNAKAN SISTEM MAKLUMAT GEOGRAFI. KHO SHIAU HONG. TESIS INI DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUHI SYARAT MEMPEROLEH IJAZAH SAJARNA SASTERA PERP\JSTAl'.MII IINIV£R!ITI MALAYSIA SAIWl. FAKULTI KEMANUSIAAN SENI DAN WARISAN UNIVERSITI MALAYSIA SABAH. 2019.

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH. BORANGPENGESAHANTESIS. JUDUL:. KETERSAMPAIAN PESAKIT TUBERKULOSIS KE PUSAT RAWATAN DI DAERAH MUKAH, SARAWAK MENGGUNAKAN SISTEM MAKLUMAT GEOGRAFI. DAZAH:. SARJANA SASTERA (GEOGRAFI). Saya KHO SHIAU HONG, sesi 2017-2019, mengaku membenarkantesis Sarjana ini disimpandi PerpustakaanUniversitiMalaysiaSabahdengansyarat-syaratkegunaanseperti berikut: 1. Tesisini adalahhak milik UniversitiMalaysiaSabah. 2. PerpustakaanUniversiti MalaysiaSabah dibenarkanmembuat salinan untuk tujuan pengajiansahaja. dibenarkanmembuatsalinantesisi ini sebagaibahan pertukaranantara 3. Perpustakaan institusipengajiantinggi. 4. Silatandakan(/):. lll*ý. SULIT. (Mengandungimaklumat yang berdarjah keselamatan atau kepengtingan,Malaysiaseperti yang termaktub di dalamAKTARAHSIA1972). TERHAD. (MengandungimakiumatTERHADyang telah ditentukan oleh organisasi/badandi manapenyelidikandijalankan). TIDAK TERHAD. Dish. n Oleh, I NURAZLYNNE MONO, OHAN @Jk.'TYNE KHO SHIAU HONG MA1711212T. Tarikh: 15 Ogos2019. 'fl\ ýa1sýpPJ. T'S`L{.'a'ýS?1 " DIý. -f ý L-..... fl'M4hYW b, är I). -... \. ai i). Vý Dr Oliver ValentineEboy Penyelia.

PENGAKUAN Saya mengakui bahawa hasil kajian yang bertajuk "Ketersampaian pesakit tuberkulosis ke pusat rawatan di daerah Mukah, Sarawak menggunakan Sistem Maklumat Geografi" telah dilaksanakan oleh saya sendiri kecuali nukilan, ringkasan dan rujukan yang telah saya jelaskan sumbernya.. 27 Februari 2019 Kho Shiau Hong MA1711212T. ii.

PENGESAHAN. NAMA. KHO SHIAU HONG. NO MATRIK. MA1711212T. TA]UK. KETERSAMPAIAN PESAKIT TUBERKULOSIS KE PUSAT RAWATAN DI DAERAH MUKAH, SARAWAK MENGGUNAKANSISTEM MAKLUMAT GEOGRAFI.. IJAZAH. SARJANASASTERA(GEOGRAFI). TARIKHVIVA. 20 Jun 2019. DISAHKAN OLEH;. 1. PENYELIA UTAMA. Dr OliverValentine Eboy. 2. PENYELIA BERSAMA. Dr ColoiusAntang. iii.

PENGHARGAAN. Pertama sekali, saya ingin ucap setinggi-tinggi penghargaan kepada Tuhan kerana dengan adaNya maka dapatlah saya menyiapkan kajian ini bagi melengkapkan keperluan Ijazah Sarjana Sastera dalam bidang Geografi di Universiti Malaysia Sabah, Kota Kinabalu. Seterusnya saya ingin mengucapkan ribuan terima kasih kepada Universiti Malaysia Sabah kerana memberi peluang kepada saya dalam melanjutkan pembelajaran dalam peringkat Izajah Sarjana. Dengan kesempatan ini juga saya ingin mengucapkan ribuan terima kasih kepada dua orang penyelia saya iaitu Dr Oliver Valentine Ebey and Dr Colonius Antang kerana sentiasa memberi sokongan dan bimbingan kepada saya sepangjang melaksanakan kajian ini. Penghargaan dan terima kasih juga ingin saya ucapakan kepada Jabatan Kesihatan Sarawak kerana telah memberi kebenaran kepada saya untuk memperolehi data kajian ini. Saya juga ingin mengucapakan terima kasih kepada Pegawai kesihatan iaitu Dr Huzaimah Bt Husin, selaku Pegawai Kesihatan Sahagian Mukah dan Dr Az Adibah Zubairi, selaku Pegawai Kesihatan Unit Pengawalan Penyakit Tuberkulosis Sahagian Mukah kerana sentiasa memberi kerjasama dan layanan yang baik kepada saya. Saya juga ingin mengucapkan terima kasih kepada semua responden kajian kerana sudi meluangkan masa dan memberi kerjasama yang baik semasa menjalankan temu bual. Sehubungan dengan itu, saya juga ingin ucapakan terima kasih kepada ahli keluarga saya kerana memberi sokongan moral dan kewangan kepada saya bagi menyempurnakan kajian ini. Selain itu, saya juga ingin mengucapkan terima kasih kepada kawan-kawan seperjuangan saya teruatamanya Saravanan, Andrew, Kelly, Zhan Wen, Fionna, Avie, Nadira, Melia, Wina, Linda, Jin Xin, Yee Hing dan Lee Fong . Dengan adanya sokongan moral dan bantuan daripada mereka maka kajian saya dapat dilaksanakan dengan sempurna. Akhir sekali, saya juga ingin mengucapkan terima kasih kepada pihak yang membantu saya sama ada secara langsung atau tidak langsung dalam melengkapkan kajian ini. Sekian terima kasih.. Kho Shiau Hong 27 Februari 2019. iv.

ABSTRAK. Penyakit tuberculosis merupakan salah satu penyakit berjangkit yang boleh disebar melalui udara. Statistik Jabatan Kesihatan Sarawak telah menunjukkan peningkatan kes penyakit tuberkulosis, iaitu meningkat sebanyak 70 peratus di Sarawak. Keperluan kajian ini dijalankan dengan mengunakan analisis GIS sebagai sistem tindakan sebagai salah satu pengawalan dalam mengurangkan kes tuberkulosis. Penyakit ini boleh sembuh dengan mengikuti rawatan yang telah dijalankan dengan mengambil tempoh masa yang panjang. Sehubungan dengan itu, darjah ketersampaian merupakan elemen yang penting bagi pihak tempatan untuk mengawal penyakit ini daripada disebar secara berlelusa. Tujuan kajian ini dijalankan untuk mengenal pasti hubungan jarak perjalanan dalam mepengaruhi pesakit tuberkulosis di Daerah Mukah. Dengan itu, teknik analisis Sistem Maklumat Geografi telah digunakan iaitu analisis penimbalan dan analisis jaringan bagi mengukur jarak penjalanan pesakit ke hospital. Hasil kajian ini mendapati bahawa sebahagian besar pesakit tuberkulosis tergolong dalam jarak yang bersesuaian untuk ke hospital bagi mendapatkan rawatan. Namun, masih terdapat beberapa individu pesakit tuberkulosis terletak di luar lingkungan jarak yang bersesuian untuk ke hospital. Keadaan ini telah menjadi halangan besar dalam mempengaruhi pesakit tersebut menerima rawatan di hospital. Dengan itu jelas menunjukkan bahawa ketersampaian merupakan konsep yang penting dalam mengukur halangan jarak perjalanan. Hasil paparan kajian ini boleh dijadikan sebagai panduan kepada pihak pakar perancang atau pihak berkuasa tempatan dalam perancangan fasiliti perkhidmatan kesihatan bagi mencapai status sebagai bandar pintar. Kata Kunci: Anlisis penimbalan, Analisis jaringan, Darj_ah ketersampaian, Sistem. Maklumat Geografi (GIS), Fasiliti perkhidmatan kesihatan, Tuberkulosis.. V.

ABSTRACT SPATIAL ACCESSIBILITY OF TUBERCULOSIS PATIENTS TO HOSPITAL BY USING GIS IN MUKAH DIVISION. Tuberculosis disease is one of the contagious diseases that can spread through air. Based on, statistics of Department of Health Sarawak has shown an increase in cases of tuberculosis with 70 per cent in Sarawak. This study is to use GIS analysis as an adion system as one of the controls in reducing the tuberculosis case. This disease is treatable but needs a long period of treatment to recover. Apart from that, accessibility to hospital is important for the authorities to ensure tuberculosis cases are under control. This study was conducted to identify the travel distance of the tuberculosis patients to the hospital in Mukah Divison in year 2017. Therefore, GIS technique such as Euclidean distance and network analysis were used to measure the travel distance. The results shows that, although most of the patients were still in the suitable travel distance but there were some cases in which tuberculosis patients were out of the suitable travel distance to health care facilities. This causes big travel barriers for them to obtain medical treatment. In other words, geographic accessibility is an important concept to determine the patient travel distance barriers. This output of this study can become a useful tool for decision makers or the authorities in health care facilities planning to obtain a smart city status. Key words: Accessibility, Euclidean distance, Geographic Information System (GIS), Healthcare facilities, Network analysis, Tuberculosis. vi.

SENARAI KANDUNGAN. Halaman TAJUK PENGAKUAN. II. PENGESAHAN. III. PENGHARGAAN. IV. ABSTRAK. V. ABSTRACT. vi. SENARAI KANDUNGAN. VII. SENARAI JADUAL. xii. SENARAI RAJAH. XIII. SENARAI SINGKATAN. xv. SENARAI LAMPIRAN. xvi. BAB 1:. PENGENALAN. 1.1. Pengenalan. 1. 1.2. Latar belakangkajian. 2. 1.3. Penyataanmasalah. 5. 1.4. Persoalankajian. 6. 1.5. Objektif kajian. 7. 1.6. Kerangkakonseptual. 7. 1.7. Matlamatkajian. 8. 1.8. Skop kajian. 9. 1.9. Kawasankajian VII.

1.8.1 Profil kawasankajian. 10. 1.8.2 Penempatan. 12. 1.8.3 Struktur jalan raya. 13. 1.10 Kepentingankajian. 13. 1.11 Struktur tesis. 14. 1.12 Rumusan. 15. BAB 2:. SOROTANKAJIAN. 2.1. Pengenalan. 2.2. Definisiclanhuraian konsep. 16. 2.2.1 Penyakittuberkulosis. 17. a). Jenispenyakittuberkulosis. 18. b). Faktor-faktorpenyebaranpenyakittuberkulosis. 18. c). Penyakittuberkulosisdi Malaysia. 21. 2.2.2 KonsepKetersampaiandalam bidang Geografi. 25. a) Definisi. 25. b) Faktoryang mempengaruhiketersampaian dalambidang Geografi (i) Struktur jalan raya. 27. (ii) Jarak. 27. (iii) Cuaca. 28. (iv) Sistempangangkutan. 29. (v) Topologi. 30. 2.2.3 GeographicInformation System(GIS) a). Analisisdarjah ketersampaianmenggunakan teknik penimbalan(buffer). b). Analisisdarjah ketersampaianmenggunakan VIII. 31.

teknik analisisrangkaian(network analysis). 2.3. 2.4. (i) Analisislaluan (route analysis). 31. (ii) Analisisperkhidmatan(service area). 32. Kajian-kajianlepas 2.3.1 GISdan kajian kesihatan. 33. 2.3.2 GISdan aplikasidalampenyakittuberkulosis. 36. Rumusan. 42. BAB 3:. METODOLOGIKA3IAN. 3.1. Pengenalan. 43. 3.2. Pendekatankajian. 44. 3.2.1 Rekabentuk kajian. 44. 3.3. Teknik pengumpulandata 3.3.1 Kaedahpengumpulandata bukan ruangan. 45. 3.3.2 Kaedahpengumpulandata ruangan. 47. 3.4. Teknik pembangunanpangkalandata. 48. 3.5. Teknik analisis 3.5.1 AnalisisGIS. 51. a). Multiple RingBuffer. 51. b). Analisisrangkaian(network analysis). 52. 3.5.2 Analisiskualitatif. 53. 3.6. Pengesahandata. 54. 3.7. Rumusan. 55. BAB 4:. DAPATAN KA]IAN. 4.1. Pengenalan. 56. 4.2. Taburan pesakittuberkulosis. 56 ix.

4.3. 4.4. Analisisjarak pesakit ke hospital 4.3.1 Analisispenimbalanbagijarak pejalan kaki. 63. 4.3.2 Analisispenimbalanbagijarak memandu. 64. 4.3.3 Analisisjaringan. 66. Menentukanfaktor yang mempengaruhidarjah ketersampaian pesakittuberkulosiske pusat rawatan.. 4.5. 4.4.1 Strukturjalan raya. 77. 4.4.2 Sistempengangkutan. 78. 4.4.3 Tempohperjalanan. 81. 4.4.4 Cuaca. 83. 4.4.5 Pengetahuantentang penyakittuberkulosis. 84. Rumusan. 86. BAB 5:. PERBINCANGANDAN KESIMPULAN. 5.1. Pengenalan. 5.2. Perbincangan. 87. 5.2.1 Taburan pesakitlelaki adalahtinggi. 87. 5.2.2 Golonganwarga tua mempunyaikes tuberkulosis Yang tinggi. 88. 5.2.3 Taburanetnik tidak mempengaruhikes penyakit Tuberkulosis. 89. 5.2.4 Jarak mempengaruhitempoh diagnosismengikutjenis Tuberkulosis. 90. 5.2.5 Kestuberkulosisyang tinggi di kawasanbandar. 90. 5.2.6 Kawasanluar bandar kurang penyakittuberkulosis. 92. 5.2.7 Kos pengangkutanyang tinggi di kawasanluar bandar. 93. 5.2.8 Tempohjarak perjalananyang panjangdi kawasanluar X.

Bandarke pusat rawatan kesihatan 5.2.9 Kakurangansistempengangkutanawam di daerah Mukah. 93 94. 5.2.10Cadanganmenambahbaikandarjah ketersampaian Pendudukke pusat rawatankesihatan 5.3. 95. Pencapaianobjektif 5.3.1 Pencapaianobjektif 1: Mengenalpasti taburan penyakittuberkulosisdi daerah Mukah.. 96. 5.3.2 Pencapaianobjektif 2: Menganalisisketersampaian perkhidmatankesihatanoleh pesakittuberkulosisyang terdapat di daerah Mukahdenganmenggunakananalisis penimbalandan rangkaianGIS.. 97. 5.3.3 Pencapaianobjektif 3: Menentukankeberkesanan jarak perkhidmatankesihatandalam pengawalanpenyakit tuberkulosismelaluiketersampaian.. 97. 5.4. Implikasi kajian. 98. 5.5. Limitasi kajian. 99. 5.6. Cadangan. 100. 5.7. Rumusan. 101. BIBLIOGRAFI. LAMPIRAN. XI.

SENARAI]ADUAL Halaman Jadual 1.1. : Jumlah kes tuberkulosisdi Sarawakdari tahun 2015 hingga 2018.5. Jadual 1.2. : Jumlah kes kematianbagi penyakittuberkulosis di Sarawakdari tahun 2015 hingga2018.5. Jadual 1.3. Jumlah kes tuberkulosisdi daerah Mukah.. 6. Jadual 2.1. Jumlah bilangan kes tuberkulosisdarf tahun 2013 hingga 2017 bagi Malaysia.. 22. Jadual 2.2. : Penyakittuberkulosismengikut gender di Malaysia.. 22. Jadual 3.1. : Perwakilandata reruangdalam pangkalandata. 49. Jadual 3.2. : Pengkodandata pesakittuberkulosis. 49. Jadual 4.1. : Taburan pesakittuberkulosismengikut kategori jarak di daerah Mukah. 62. Jadual4.2. : Taburan pesakittuberkulosismengikut jarak memandu. 65. Jadual4.3. : Jarakbagi setiap pesakittuberkulosiske hospital.. 67. XII.

SENARAI RAJAH Halaman Rajah1.1. : Kerangkakonseptualkajian. 8. Rajah 1.2. : Peta kawasandaerah Mukah.. 9. Rajah 1.3. : Kawasanpenempatandi daerah Mukah.. 12. Rajah2.1. : BakteriaMycobacterium.. 17. Rajah2.2. : Jumlah bilangankes penyakitTuberkulosis dari tahun 2003 hingga 2013, Malaysia.. 21. : Konsepmultidimensiketersampaian yang diubahsuaidaripadaMoseley(1979).. 26. Rajah 2.4. : Hasil paparanteknik analisispenimbalan.. 31. Rajah 2.5. : Hasil paparananalisislaluan.. 32. Rajah 2.6. : AnalisisServiceArea.. 32. Rajah3.1. : Rekabantuk kajian. 45. Rajah3.2. : carta aliran pemilihandata pesakittuberculosis.. 46. Rajah3.3. : Data atribut bagi pesakittuberkulosis.. 50. Rajah2.3. XIII.

Rajah4.1. : Taburan pesakittuberkulosismengikut jantina (a), Umur (b), etnik (c) dan jenis tuberkulosis(d).. 61. Rajah4.2. : Analisispenimbalanbagijarak pejalan kaki.. 63. Rajah4.3. : Analisispenimbalanbagi jarak memandu.. 65. Rajah4.4. : Analisislaluan DesaMerpati (i), DesaCeria(ii-iv), KampungPetanak(v) clanKampungPenakubPermai (vi) ke hospitalMukah.. Rajah4.5. 69. : Analisislaluan KampungTellian Jaya (vii), Kampung SungaiRagei(viii), KampungBedanga(ix), Kampung Seri Tellian (x), KampungTutus Hilir (xi) clanKampung Tellian Daya(xii) ke hospitalMukah.. Rajah4.6. Rajah4.7. : Analisislaluan KampungTutus Hilir (xiii), Politeknik (xiv-xv-xvii), KampungJudan (xvi) clan KampungTegak (xviii) ke hospital Mukah.. 70. 72. : Analisislaluan UiTM(xix), KampungTeh (xx), KampungTeh Labak(xxi), KampungTabo ()xii), Kampung Penipah(xxiii) clanRumahAmbang(xxiv) ke hospitalMukah.. 73. Rajah4.8. : Analisislaluan RumahTuan (xxv), RumahRimong(xxvi), RumahSelai(xxvii), clanRumahSeman(xxviii) ke hospitalMukah.75. Rajah4.9. : Analisislaluan RumahLede (xxix) clan RumahBeriak(xxx) ke hospitalMukah.. 76. : Carta aliran memperolehidata pesakit. 100. Rajah5.1. XIV.

SENARAI SINGKATAN. EPTB. -. Extrapulmonary Tuberculosis. GIS. -. GeographicInformation System. GPS. -. GeographicPositioningSystem. 3UPEM. -. JabatanUkur dan PemetaanMalaysia. MAPTB. -. Associationfor the Preventionof Tuberculosis. NMRR. -. NationalMedicalResearchRegistration. PTSN. -. Pulmonary TuberculosisSmearNegative. PTSP. -. Pulmonary TuberculosisSmear Positive. xv.

SENARAI LAMPIRAN Halaman LAMPIRANA: Surat PermintaanDokumenBagiMenilaiPenyelidikan.. 118. LAMPIRANB: Surat PemohonanDataTuberkulosis.. 119. LAMPIRANC: Surat SokonganDaripadaFakulti Kemanusiaan,Seni. danWarisan.. 121. LAMPIRAND: Surat KelulusanPenyelidikanDaripada KementerianKesihatanMalaysia.. 122. LAMPIRANE: Surat KelulusanPenyelidikanDaripada Jabatan KesihatanNegeri Sarawak.. 124. LAMPIRANF: BorangPengumpulanData. 125. LAMPIRANG: BorangTemu Bual BagiPengesahanData Kajian.. 128. LAMPIRANH: Peta KawasanKajian. 149. LAMPIRANI: Data-datapesakittuberkulosis.. 152. LAMPIRANJ: HasilAnalisisPaparanLaluan.. 153. xvi.

LAMPIRANK: Temu bual bersamaresponden. 163. LAMPIRANL: Borangtemu bual bersamaresponden. 165. xvii.

BAB 1. PENGENALAN. 1.1. PENGENALAN. Isu berkenaandenganketersampaiansebenarnyasering berlaku di mana-manasahaja di dunia in!, masalah ketersampaianmenyebabkanproses pergerakan penduduk dad satu tempat ke tempat yang lainnya tidak akan berlaku dengan balk kerana darjah ketersampaianyang rendah menyebabkankesukaran bagi mereka untuk sampai ke suatu destinasiyang hendak dituju. Darjah ketersampaian tinggi sangat diperlukan oleh pendudukagar merekamampumengakseskeinginanmereka untuk mendapatkan sesuatuperkhidmatanyang merekaperlukandalam kehidupanseharian.Justeruperkara ini perlulah mendapat perhatian khusus jabatan pengangkutanclan jabatan-jabatan yang lainnya untuk mengusahakanagar darjah ketersampaian tidak lagi menjadi dilemmayang berpanjanganbagi penduduk. Dalam kajian ini, penyelidik membangunkan kajian tentang bagaimana meningkatkandarjah ketersampaianbagi penduduk untuk mendapatkanperkhidmatan rawatan kesihatan tuberkulosis. Darjah ketersampaian yang rendah menyebabkan masalah penyakit ini tidak akan dapat diatasi dengan segera, bahkan penyakit ini menulardenganpantas kepadapenduduksekitar yang tersebar menerusiaktiviti sosial yang berlaku dalam kehidupan seharian. Oleh itu, penduduk memerlukan darjah ketersampaian yang tinggi untuk memudahkan mereka mendapat rawatan yang diperlukan sekali gus melakukan rutin temu janji untuk mendapatkan rawatan pada setiap waktu yang ditetapkan..

1.2. LATAR BELAKANGKA7IAN. Padadasamya,penyakittuberkulosismerupakanantara penyakitberjangkityang tertua di dunia. Menurutlaporanyang dikemukakanoleh WHOmenyatakanbahawapadatahun 1900 terdapat 7.5 juta kes tuberkulosisdan 2.5 juta kes kematian akibat dijangkiti oleh penyakittersebut(Shamsuleta/., 2002). Seterusnyapada awal tahun 1940-andan 1950an, penyakit tuberkulosisini menjadi punca kematian utama di Malaysia(Mohd Faiz et at., 2017). Dianggarsebanyak9 juta kes penyakit tuberkulosisdaripadaseluruh dunia pada tahun 2013 dan sebanyak1.5 juta kes kematian berpuncadaripada penyakit ini (Mohd Faiz& Jamal, 2017). Hal ini berpuncadaripadakepantasansebaranbakteriayang dikenalisebagaiMycobacteriumTuberculosismelaluiudara (Ministry of HealthMalaysia, 2012). Darjah ketersampaian seseorang individu untuk sampai ke pusat rawatan menjadi kund utama dalam mempengaruhitahap kesihatan rakyat sesebuahnegara (Stock, 1983; Mizen et al., 2015). Bagi negara sedang membangun,jarak perjalanan pesakit untuk ke pusat kesihatanyang terdekat adalah lebih jauh berbandingdengan negaramembangunyang mana mempunyaikemudahankesihatanyang lebih sistematik dan efektif. IN dapat dibuktikan menerusi kenyataan Atun et at. (2016) yang menyatakan bahawa walaupun terdapat 68 peratus penduduk Malaysia mengambil perjalananselama 30 minit untuk sampai ke pusat rawatan yang terdekat. Namun,terdapat beberapanegeri masihmempunyaidarjah ketersampaianyang rendahseperti Kelantan(54%), Terengganu(36%), Sarawak(35%), Sabah(23%) dan Pahang(19%) (Atun eta/., 2016). Aspekdarjah ketersampaianmerupakanelemenyang penting dalam memperolehiperkhidmatankesihatan.Kekuranganpusat rawatan yang berdekatan dengan penduduk merupakan penghalang utama dalam aspek ketersampaianpesakit untuk mendapatkan rawatan (Graham et al., 2010). Kesan daripadaperkara tersebut menyebabkanpesakitterpaksa mengambilmasaperjalanan yang lama dan jarak yang jauh. IN melibatkanrisiko yang tinggi kepada pesakittidak kembali ke pusat rawatan yang sama ataupun tidak mendapatkan rawatan susulan (Awoyemi etal., 2011).. 2.

Darjah ketersampaian ini penting terutamanya kepada pesakit tuberkulosis keranaia memudahkanprosespengawalanpenularanpenyakittuberkulosis.Antaracara pengawalanpenularanpenyakit tuberkulosisadalahpesakit perlu mengambilubat dan membuatpemeriksaanbadan denganmengikuti rawatan susulanyang telah ditetapkan (Kementerian KesihatanMalaysia, 2015). Arccury et at. (2005), menjelaskan kesan darjah ketersampaian pesakit yang rendah menyebabkan mereka jarang ke pusat kesihatan untuk mengambilubat dan menjalankan pemeriksabadan secara susulan. Secaratidak langsungaktiviti pengawalanpenyakit tidak dapat berjalan dengan lancar dan kemungkinanberlakunyapeningkatankes tuberkulosis. Terdapat kekurangan kajian berkenaanjarak oleh pengkaji terhadap pesakit tuberkulosisbagimendapatrawatankesihatan(Kara& Egresi,2013). Kebanyakanhanya tertumpu kepada faktor-faktor bukan faktor demografi seperti umur, jantina, tahap pendidikan, ilmu pengetahuan, status perkahwinan dan sebagainya bagi melihat hubungannya dengan status penyakit tuberkulosis. Hal ini diperkukuhkan oleh kajian yang dibuat oleh Kaonaeta/. (2004); Arccuryeta/. (2005) dan Shargie& Lindtjom (2007). Dalam kajian Kaona et at. (2004) menjelaskanbahawa faktor seperti umur, tahap pendidikandan status perkahwinantidak mempengaruhipesakitmendapatkanrawatan susulan.Walhal,faktor seperti pesakitberasa sudahsembuh,kekuranganpengetahuan tentang rawatan tuberkulosis,kehabisanubatan dan tindak balas ubat anti-tuberkulosis yang kuat menyebabkanmerekatidak mahu mengulangidalam memperolehirawatan susulan daripada pihak pusat perkhidmatan kesihatan. Arccury et at. (2005) pula, menjelaskanbahawa lesen memandu,jenis pengangkutandan jarak ke pusat rawatan penting kepadaseseorangindividu dalam memperolehrawatansusulan. Selain itu, kebanyakanpenyelidikdahulu menggunakanteknik pengukuranGIS iaitu two-step floating catchment area (2SFCA)dan gravity-based methods dalam membuat pengukuranterhadap darjah ketersampaianseperti Wang Fahui (2006),dan Jamtsho et a/.(2015). Seterusnya,penyelidik yang menggunakanperisian GIS yang berbeza dalam mengukur ketersampaian seperti ScanT. Namun dalam kajian ini, penyelidik hanya menggunakan perisian ArciGIS yang melibatkan teknik analisis penimbalan dan analisis rangkaian dalam mengkaji darjah ketersampaian pesakit tuberkulosiske pusat perkhidmatankesihatan di daerah Mukah kerana teknik analisis tersebutmembolehkanpenyelidikmengenalpasti pesakittuberkulosisdalam lingkungan 3.

jarak pejalan kaki dan jarak memandu(Mansour, 2016). Manakala,penggunaanteknik analisis rangkaianmembolehkanjarak pesakittuberkulosisdiukur berdasarkanjaringan jalan raya seperti dalam kajian Oliver(2006). Sehubungandenganitu, penggunaanperisianGISjuga dapat membericadangan dan langkah bagi menambahbaik dan mengurangkan situasi wabak penyakit tuberkulosisdengan melihat kepadasudut darjah ketersampaian.Penggunaananalisis GIS dapat mengenal pasti tahap perbezaan bagi ruang ketersampaian terhadap kemudahankesihatandi sesebuahlokasi. Keadaanini memberikelebihankepadapakar perancang dalam membuat perancangan dan keputusan yang lebih efektif dan sistematik(Delamater etal., 2012). Namundemikian,masalahkemahiranteknikal yang rendah menyebabkan kekurangan peta ketersampaian dalam memberi gambaran tentang jarak antara rumah pesakitke pusat kemudahankesihatan(Wan RuslanIsmail et al., 2014). Sehubungan dengan itu, penyakit tuberkulosis haruslah dikawal dengan melaksanakansistem tindakan yang berkesan. Sistem tindakan pula yang berkesan bergantung kepadasistem survelan penyakit yang sistematik (ShamsulAzhar Shah et a/.,2002). Sistem survelanadalah berfungsi sebagaisistem pemberianmakiumat untuk sesuatutindakan dalam pengawalanpenyakit berjangkit. Sistem survelan penting bagi pengubalanpolisi, perancangan,ramalan,penambahbaikanprogram pencegahandan pengawalanpenyakitberjangkit (ShamsulAzharShah etal., 2002). Kemajuansainsteknologiyang begitu pesatsebenarnyadapat membantudan memudahkan aktiviti sistem survelan dijalankan kerana ia boleh diganti dengan penggunaanperalatan elektronik. Salah satu kemudahanteknologi itu adalah dengan kewujudanSistem MaklumatGeografi(GIS) yang bertindak sebagaisatu aset elektronik sistem survelanmampumenerangkandan memahamiperubahanruang dalam pelbagai bidang termasuk bidang kesihatan (NorazmanMohd Rosli et al., 2018). Hal kerana ia mampu menganalisiskeperluan perkhidmatan kesihatan, hubungan dan peningkatan mutu perkhidmatan kesihatan di sesebuahlokasi. Pangkalandata boleh diwujudkan dalam sistem eletronik ini. Penggunaan sistem perisian ini mampu menghasilkan pelbagaijenis analisispaparan peta yang bertindak sebagaisalah satu tindakan sistem survelanyang penting terhadap pengawalanpenyakittuberkulosis.. 4.

1.3. PENYATAANMASALAH. Menurut PengarahJabatan KesihatanNegeri Sarawak(JKNS) iaitu Dr Jamilah Hasim menjelaskanstatistik kespenyakittuberkulosisdi Sarawaksemakinmeningkat;di mana, meningkat sebanyak 70 peratus dalam tempoh sepuluh tahun sejak tahun 2008 (Marlinda Mardzuki,2019). Tambahan beliau lagi, peningkatankes tuberkulosisadalah sebanyakenam peratus pada setiap tahun. IN dapat ditunjukkan dalam jadual 1.1 di bawah. Berdasarkanjadual tersebut kestuberkulosistelah meningkatdaripada2575 kes pada tahun 2015 hingga ke 3121 kes pada tahun 2018. Dalamtempoh empat tahun tersebut kes tuberkulosistelah meningkatsebanyak546 kes. 3adual 1.1: 7umlah kes tuberkulosis di Sarawak darf tahun 2015 hingga 2018. Tahun. 2015. 2016. 2017. 2018. 7umlah kes tuberkulosis. 2575. 2857. 2797. 3121. Sumber: MarlindaMardzuki(2019) Pertambahankes tuberkulosis telah membimbangkanpihak kerajaan. Hal ini disebabkania merupakanpenyakitberjangkityang bolehdisebarmelaluiudara. Penyakit bawaan udara ini dapat sebar secara luas. Menurut Dr Jamilah Hasim, pesakit tuberkulosis ini boleh menjangkiti sehingga 15 orang yang berada di sekelilingnya melalui ruang udara (Marlinda Mardzuki, 2019). Peningkatanjumlah kes tuberkulosis membawakepadapeningkatanjumlah kematiandisebabkanoleh penyakittuberkulosis. Berdasarkanjadual 1.2 telah menunjukkan terdapatnya peningkatan kes kematian disebabkan penyakit tuberkulosis. Dengan merujuk kepada jadual tersebut boleh mendapati kes kematian penyakit ini telah meningkat sebanyak23 kes dalam tempoh masaempat tahun. Keadaanini telah menyebabkankerisauanpihak JabatanKesihatan NegeriSarawakterhadap tahap kesihatanpendudukdi negeri ini. 7adual 1.2: 7umlah kes kematian bagi penyakit tuberkulosis di Sarawak darf tahun 2015 hingga 2018. Tahun. 2015. 2016. 2017. 2018. 7umlah kes kematian penyakit tuberkulosis. 214. 256. 272. 237. 5.

Sumber: MarlindaMardzuki(2019) Jika dilihat kes tuberkulosis dad sudut daerah Mukah pula, jadual 1.3 menunjukkanpeningkatankes tuberkulosisdad tahun 2011 hingga 2017. Di mana kes tuberkulosisdi daerah ini pernah mencapai64 kes dalam tempoh masa setahun iaitu pada tahun 2012. Sejak tahun 2014, kes tuberkulosis di daerah Mukah tidak lagi mengurangdaripada 50 kes. Tren kes tuberkulosiskonsistendalam jumlah 62 hingga 56 pada tahun 2014 hinggatahun 2017. Jadual 1.3: 7umlah kes tuberkulosis di daerah Mukah. Tahun. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016. 2017. 7umlah Kes tuberkulosis. 44. 64. 46. 62. 58. 55. 56. Sumber: DiperolehidaripadaPejabatKesihatanBahagianMukah(2017) Sehubungandengan itu, Dr Jamilah Hasim menjelaskansalah satu pengawalan bagi penyakit ini adalah penghidap penyakit tuberkulosis haruslah sentiasamenjalani pemeriksaandan rawatan susulanbagi memastikansituasi penyakit mereka di bawah kawalan ubatan anti tuberkulosis(Marlinda Mardzuki,2019). Jika situasi penyakit ini tidak dikawal maka kemungkinan besar kes penyakit tuberkulosis akan meningkat disebabkan perebakkan yang pantas dalam kalangan individu. Dengan ini boleh mengelakkanorang ramai terjangkit oleh penyakit ini. Oleh itu, darjah ketersampaian pesakit ke pusat rawatan adalah penting supaya situasi penyakit ini sentiasadi bawah kawalanpihak pusat rawatansama ada klinik ataupun hospital. Dengan itu, kajian ini dibangunkan untuk melihat sejauhmanakahpemetaan ketersampaianpesakittuberkulosisyang dapat memberimakiumat melalui penghasilan peta tematik untuk membantudalam pengawalanwabak penyakit tuberkulosis. 1.4. PERSOALANKA7IAN. Terdapatbeberapapersoalankajianyang telah dinyatakanbagimencapaiobjektif kajian ini. Persoalantersebut telah dikenalpastiiaitu: a) Bagaimanakahtaburan penyakittuberkulosisdi daerah Mukah? b) Adakah perisian GIS mampu mempersembahkantahap ketersampaianke pusat perkhidmatankesihatanmempengaruhitaburan tuberkulosisdi daerah Mukah? 6.

BIBUOGRAFI A. Boutayeb. 2010. The Impact of Infectious Diseaseson the Developmentof Africa. Dalam: Preedy VR, Watson RR. Handbook of DiseaseBurdens and Quality of Life Measures.New York: Springer. 1171-1188. Abdul Rahman Embong.2011. Pembandarandan KehidupanBandar di Semenanjung Malaysia.Akademika.81(2):23-39 Abdul RaufAbdul Rasan,NoresahMohd Shariff & Jiloris F. Dony.2019.Geospatial-Based Model For Diagnosing Potential High-Risk Areas of Tuberkulosis Diseasein Malaysia. MATECWebof Conferences266(s):1-6. Abdul Rauf Abdul Rasan,NoresahMohd Shariff, Jiloris F. Dony& Punitha Makeswaran. 2017. Mapping RiskAreas of TuberculosisUsing Knowledge-DrivenGIS Model in Shah Alam, Malaysia.PertanikaJournalsSocialSciences& Humanities.25(s):135-144. AbdullahMurad.2007. A GISapplicationfor modellingaccessibilityto health care centers in Jeddah, Saudi Arabia. In: P.C. Lai and S.H. Ann. (Eds). Public Health and the environment: developmentin the Asia PacificRegion.Springer. A.H. Rasit, M. Razak,F. S. S. Ting. 2001. The pattern of spinaltuberculosisin Sarawak generalhospital. Med J Malaysia.56(2): 143-150. Alan Walks. 2011. Assessing and Measuring The Factors Affecting Mobility, TransportationAccessibility,and SocialNeed: Barriersto Travel AmongThose With Low Income Vulnerable Groups. Dipetik dari Other and http://www. metrolinx.com/en/regionalplanning/rtp/research/Assessing_and_Measuring Accessibility_and_Social_Need. pdf. _the_Factors_Affecting_MobilityTransportation Dicetak26 January2018. Ali Moradi.2016. PredictiveMappingof MycobacteriumTuberculosisat the CountyLevel in the State of Florida.Departmentof GlobalHealth.Florida.Universityof South Florida. Allan B. Chiunda. Impact of GeographicDistanceon TB control in Kampala, Uganda. Departmentof Epidemiologyand Biostatistics,CaseWesternReserveUniversity. Amarachi Ruth Anigbo & Rishabh Charan Choudhary. 2018. The Effects Of Climate Change On Tuberculosis. Suresh Gyan Bihar University International Journal of Environment,Scienceand Technology.4(1): 33-40. AmericanHospitalAssociation.2017. Transportationand the Role of Hospital.Chicago: Health Research& Educational. Amy Mizen,RichardFry, DanielGrinnell& SarahE. Rodgers.2015. Quantifyingthe Error AssociatedWith Alternative GIS-basedTechniquesto MeasureAccess to Health Care Services.AIMS PublicHealth.2(4): 746-761. Ang Kean Hua. 2015. Sistem MaklumatGeografi(GIS): Pengenalankepada perspektif komputer. Jurnal Geografa Online.11(1):24-31. Annika K. Jagerbrand & Jonas Sjobergh. 2016. Effects of Weather Conditions, Light Conditionand Road Lighting on VehicleSpeed.SpringerPlus.5(505):1-17. 108.

Androula Pavli& HelenaMaltezou.2017. Health Problensof NewlyArrived Migrantsand Refugeesin Europe.Journalof TravelMedicine.24(2): 1-7. AngelaM/ spleen,EugeneJ. Lengerich,FabianT. Camacho& RobinC. Vanderpool.2014. Health Care Avoidance Among Rural Populations: Results From a Nationally RepresentativeSurvey.Journal Rural Health.30(1):1-17. AnnamariaUzzoli.2016. Effects of ClimateChangeon Health-AcaseStudy in Hungary. Gradus.3(1): 284-289. Antonio Paez,RubenG Mercado,Steven Farber,CatherineMorency& Matthew Roorda. 2010. Accessibilityto HealthCareFacilitiesin MontrealIsland: An Applicationof Relative Accessibility Indicators From The Perspectiveof Senior and Non-Senior Residents. International Journal of Health Geographics9(52):1-15. Ashley S. Pedigo,Ms dan AgricolaOdoi. 2010. Investigationof Disparitiesin Geographic Accessibilityto EmergencyStroke and Myocardial Infarction Care in East Tennessee UsingGeographicInformation Systemsand NetworkAnalysis.BMCPub/icHealthJournal. 20(12):924-930. Awoyemi TT, ObayeluOA, dan Opaluwa HI. 2011. Effect of Distanceon Utilization of Health CareServicesin NigeriaRural Kogi State.Journal of Human Ecology.35(1): 1-9. Bernd Recheal,AleksandarDzakula,Antonio Duran, Giovanni Fattore, Nigel Edwards, Michel Grignon, Marion Haas, Triin Habicht, Gregory P. Marchildon,Antonio Moreno, Walter Ricciardi,LouellaVaughan & Tina AndersonSmith. 2016. Hospitalsin Rural or RemoteAreas: An ExploratoryReviewof Policiesin 8 Hight-incomeCountries. Science Direct. 120(7):758-769. Brian S. Flynn, Greg S. Dana, Justine Sears,Lisa Aultman-Hall.2012. Weather Factor Impacts on Commuting Tto Work By Bicycle University of Vermont Transportation ResearchCenter. Universityof Vermont TransportationResearchCenter Bruno AbarcaTomas, ChristopherPell, Aurora BuenoCavanillas,Jose Guillen Solvas, RobertPool,Maria Roura.2013. Tuberculosisin MigrantPopuation.A SystematicReview of the Qualitative Literature. P/usOne.8(12):1-12. CA Jetan, I Jamaiah, M Rohela&V Nissapatorn.2010. Tuberculosis:An Eight Years (2000-2007) RetrospectiveStudy at the University of Malaya MedicalCentre (UMMC), KualaLumpur, Malaysia.SoutheastAsianJournalTropMedicalPublicHealth.41(2):378385. Carlosarela, SenYoung,NyengoMkandawire,ReinouS. Groen,LeonardBanza& Asgaut Viste. 2019. Transportation Berriers to Access Health Care For Surgical Conditionsin MalawiA CrossSectionalNationawideHouseholdSurvey.BMCPublicHealth. 19(264):18. CarrieHenning-Smith,Alex Evenson,AmandaCorbett,Katy Kozhimannil,Ira Moscovice. 2017. RuralTransportation:Challengesand Opportunities.Universityof Minnesota.Rural Health Researchand PolicyCenter. 1-7.. 109.

Charolotte Kelly, Claire Hulme, Tracey Farragher& Graham Clarke. Are Diffrences in Travel Time or Distanceto Healthcarefor Adults in Global North CountriesAssociated With an Impact on HelathOutcomes?A SystematicReview.BJMOpen.6(11): 1-9. Chin Mui Yoon. 2012. Accessto HealthcareA ChallengeFor Sarawak'sInterior Folk. The Stars Ching Thon Chang & Adrian Esterman. 2007. Diagnostic Delay Among Pulmonary TuberculosisPatientsin Sarawak,Malaysia:A Cross-SectionalStudy. The International Journal of Rural Health Research,Education,Practiceand Policy.7(6): 1-8. Chungyi Chiu, MalachyBishop,J.J. Pionke, David Strauser & Ryan L. Santens. 2017. Barriersto the Accessibilityand Continuityof Health-CareServicesin Peoplewith Multiple Sclerosis.IntenationalJournal of MS Care.19(6):313-321. Courtnee Melton, Laura Berlind, Mandy Pellegrin & Brains Straessle. 2017. How TransportationImpacts PublicHealth. TheSycamoreInstitute. 1-4. Dajun Dai. 2010. BlackResidentalSegregation,Disparitiesin Spatial Accessto Health Care Facilities,and Late-StageBreastCancerDiagnosisin Metropolitan Detroit. Journal of Health and place. 16(1):1038-1052. DelmelleE.M., Cassell.C. H., Dony C., Radcliff E., Tanner J.P., Seffel C. & Kirby R.S. 2013. ModelingTravel Impedanceto MedicalCareFor Childrenwith Birth defects Using GegraphicsInformation System.Birth DefectsResA Clin Ml Teratol.97(10):673-684. DiyanahInani Azmi, HafazahAbdul Karim& Mohd ZamreenMohd Amin. 2013. Walking Behaviourof Urbanand RuralResidents.Journal of ASIANBehaviourStudies 3(11):97109. DonaldSkinner& MaareliClassens.2016. It's Complicated:Why do TuberculosisPatients not Initiate or StayAdherent to Treatment?A QualitativeStudy From SouthAfrica. BMC Infectious Disease.16(712):1-19. Edgar Samarasundera,Thomas Walsh, Tao Cheng, Ariane Koenig, Kavita Jattansingh, Alex Dawe & MichaelSoljak. 2012. Methods and Tools for GeographicalMapping and Analysis in Primary Health Care. Primary Health Care Research & Development. 13(1):10-21. ESRI.2016. Dipetik dad http://resources.esri.com. E. Santos, 0 Felgueiras,0 Olieira, R Duarte. 2018. DiagnosisDelay of Tuberculosisin the Huambo Province,Angola.Journal Pulmonology.24(5): 294-299. EstifanosBiru Shargie& Bernt Lindtjorn. 2007. Determinantsof Treatment Adherence Among Smear-PositivePulmonary Tuberculosis Patient in Southern Ethiopia. PLoS Medicine.4(2): 0280-0287. FahuiWang. 2006. QuantitativeMethodsand Applicationsin GIS. United States:Taylor & FrancisGroup. Fatan Hamamah Hj. Yahaya. 2005. Kemunculan Penyakit Berjangkit dan Kesannya Terhadap Manusiadi Malaysia.Laporanpenyelidikan.23: 153-168. 110.

Fatih Kara dan Istvan Oliver Egresi. 2013. Accessibilityof Health Care Institutions: A CaseStudy By UsingGIS.InternationalJournal of ScientificKnowledge.3(4): 16-27. Fauster Agbenyo, Abraham Marshall Nunbogu & Alfred Dongzagla.2017. Accessibility Mappingof Health Facilitiesin Rural Ghana.Journal of Transportand Health. 6:73-83. FernandaMonteirode Castro Fernandes,Eder de SouzaMartins, DaniellaMelo Arnaud SampaioPedrosa& Maria do Socorro Nantua Evangelista.2017. RelationshipBetween Climate Factorsand Air Quality With Tuberculosisin the FederalDistrict Brazil, 2003, 2012. The BrazilianJournal of Infectious Disease.21(4):369-375. Fentabil Genet, MeazaDemissie,Nega Assefa, Bizatu Mengistie& AlemayehuWorku. 2017. Delay in Diagnosisof PulmonaryTuberculosisin Low-and Middle-incomeSetting: SystematicReviewand Meta-analysis.BMCPulmonaryMedicine.17(202):1-15. FrederickAD Kaona,MaryTuba, Seter Siziya& LenganjiSiikaona.2004. An Assessment of Factors Contributing to Treatment AdherenceAnd Knowledgeof TB Transmission Among Patientson TB Treatment. BMCPublicHealth.4(68):1-8. G. de Vries, N. A. H. van Hest, H. W. M. Baars,M. M. G. G. Sebek& J. H. Richardus. 2010. Factors associated with the high tuberculosis cases rate in an urban area. International Journal TuberculosisLungsDisease.14(7):859-865. Georepository.2018. ProjectedCRSusedin Asia- Bruneiand East Malaysia.Dipetik dad https://georepository.com/crs_29873/Timbalai-1948-RSO-Borneo-m. html. Dicetak 7 Julai 2019. GrahamJE, FisherSR, BergesI-M, Kou Y-F& Ostir GV. 2010. Walking SpeedThreshold for ClassifyingWalking Independencein HospitalizedOlder Adults. Physical Therapy Journals 90(11):1591-1597. GuangruCao,JingChengRao,YuQiangCai, Chong Wang, WenBoLiao,TaiYang Chen, JianPu Qin, Hao Yuan& PengWang.2018. Analysisof Treatment and Prognosisof 863 Patientswith SpinalTuberculosisin GuizhouProvince.BioMedResearchInternational. 1(1):1-8. GunMayudi.2003. PenetuanMigrasiAntarabangsadi Malaysia:Kajian KesPekerjaAsing dar/ Indonesia,Bang/adeshdan Filipina.UniversitiMalaysiaSarawak. Healthcare.bioquell. 2018. Dipetik dari http://healthcare.bioquell.com/en-uk/resourcesDicetak1 Januari2018. and-support/microbiology/mycobacterium-tuberculosis. Huairen Ye & Hyun Kim. 2014. MeasuringSpatial Health Disparity Using a NetworkBasedAccessibilityIndex Methodin a GIS Environment:A CaseStudy of Hillsborough County,Florida.InternationalJournal ofGeospatialand EnvironmentalResearch.1(1): 122. Huerta Munoz U, Kallestal CC. 2012. GeographicsAccessibilityand Spatial Coverage Modeling of the Primary Health Care Network in the Western Province of Rwanda. International Journal of HealthGeographic 11(1):40. 111.

Iacopo Baussano,BrianG. Williams,PaulNunn, MartaBeggiato,Ugo Fedeli,FabioScano. 2010. Tuberculosisincidencein prisons:A systematicreview. PLoSMed.7(12):1-10. Iraj Bargegol, Mahyar Ghorbanzadeh,Meisam Ghasedi& MohammadRastbod.2017. Evaluationof Effective Factorson Travel Time in Optimizationof Bus Stop Placement Using Genetic Algorithm. IOP Conference Series.' Materials Science and Engineering. 245(2):1-13. Jixia Huang, Jinfeng Wang, YanchenBo, ChangdongXu, Maogui Hu & DacangHuang. 2014. Identificationof HealthRisksof Hand,Foodand Mouth Diseasein ChinaUsingthe GeographicalDetectorTechnique.International Journal of EnvironmentalResearchand PublicHealth. 7(11):3407-3423. J. Kim. 2014. Is Ambient Air PollutionAnother Risk Factor of Tuberculosis?.KoreanJ Intern Med. 29: 170-172. JosephDonohoe,VincentMarhall,Xi Tan, FabianT. Camacho,RogerAnderson,& Rajesh Balkrishnan.2016. Evaluatingand ComparingMethodsfor MeasuringSpatial Accessto Mammography Centers in Appalachia (Re-Revised). Health Sevice Outcomes Res Methodol. 16(1):22-40. Julia D. Foutz,StevenA. Cohen& SarahK. Cook.2016. Challengesand Barriersto Health care and Overall Health in Older Residentsof Alaska: Evidence from a National. International Journal of CircumpolarHealth. 75:1-6. Julizaanak Kennedy.2007. KhazanahWar/sanMasyarakatEtnik Thandi Sarawak.- Satu Kajian DokumentasiHarta Inter/ek. FakultiSeni Gunaandan Kreatif. UniversitiMalaysia Sarawak. Junji Seto,Takayuki Wada,Yu Suzuki,Tatsuya Ikeda, KatsumiMizuta,Taro Yamamoto & Tadayuki Ahiko. 2017. Mycobacterium tuberkulosis Transmission Among Elderly Persons, Yamagata Prefecture, Japan, 2009-2015. Emerging Infectious Diseases. 23(3):1-8. KaraF, dan EgresiI. 2013. Accessibilityto HealthCareInstitution: A CaseStudy by Using GIS. International Journalof ScienceKnow/edge.22(6):402. KefyalewAddis Alene, Kerri Viney, Emma S. McBryde& Archie C. A. Clements. 2017. Spatial Patternof MultidrugResistantsTuberculosisand Relationshipsto Socia-Economic, Demographicand HouseholdFactorsin Northwest Ethiopia.Journal Pone.1-14. KementerianKesihatanMalaysia.2015. KenyataanAkhbar Hari Tibi Sedunia. Kementerian KesihatanMalaysia.2015. Report on SmokingStutus Among Malaysian Adults Malaysia:Institute of PublicHealth.1-48. Kok-Lim Alvin Yau, Sian Lun Lau, Hui Na Chua, Mee Hong Ling, Vahad Iranmanesh, Shwu ChenChartsKwan.2016. GreaterKualaLumpur as a Smart City: A CaseStudy on Technology Opportunities. International Conference on Knowledge and Smart Technology.8: -6.. 112.

LanceSaker, KelleyLee, BarbaraCannito,Anna Gilmore & DiarmidCampbell-Lendrum. 2004. Globalizationand infectious diseases:A Reviewof the Linkages. World Health Organization.Switzerland. Lang, L. 2000. GIS for Health Organisations.USA:ESRIPress. Lars Brabyn& Chris Skelly.(2001) Geographicalaccessto service,health (GASH): ModellingPopulationAccessto NewZealandPublicHospital.International Journal of Health Geographic.1(3):1-12. LauraTreacy, HakonA. Bolkan& Mette Sagbakken.2018. Distance,Accessibilityand Cost. Decision-makingDuring Childbirth in Rural Sierra Leone: A Qualitative Study. Journal Pone.1-17. Lebih Akibat Tibi. 2017. Ramai Maut Dipetik dari http://www. mstar.com.my/berita/berita-semasa/2017/07/19/penyakit-tb/.Dicetak 19 Julai 2017. Luo W. & Wang F. 2003. Measuresof Spatial Accessibilityto Health Care in a GIS Environment: Synthesis and a Case Study in the Chicago Region. Journals of Environmentand planningß: Planningand Design.30:865-884. MahmudMazlan.2007. PenyakitBerjangkitdi KalanganPenagihHeroinyang Menerima RawatanPesakitLuar di Muar. Jurna/AntidadahMalaysia.1(1):73-80. Marci Nielsen,Darrin D'Agostino& PaulaGregory.AddressingRural Health Challenges HeadOn. Scienceof medicine.363-366. MarlindaMardzuki.2019. KesTibi Meningkatdi Sarawak.UtusanBorneo. MeftahuddinTarip & JamsiahMustafa.2003. TinjauanWabakPenyakitTangan, Kakidan Mulut (HFMD)di DaerahHulu Langat.Journalof PublicHealth Medicine.3(1): 16-22. MichaelBlack,SteeveEbener,PatriciaNajeraAguilar, ManuelVidaurre& Zine El Modani. 2014. UsingGIS to MeasurePhysicalAccessibilityto HealthCare.1-22. Ministry of Health Malaysia. 2012. Guidelines on Prevention and Management of Tuberculosisfor HealthCare Workersin Ministryof Health Malaysia. Mirna de Abreu e Sila, ClaudiaDi LorenzoOlieira,RafaelGoncalesTeixeira Neto & Paulo AugustoCamargos.2016. Spatial Distribution of TuberculosisFrom 2002 to 2012 in a MidsizeCity in Brazil. BMCPublicHealth.16(912):1-8. Mohd Faiz Bin Mohd Yaakob& Jamal @ Nordin Bin Yunus. 2017. PenularanPenyakit Tuberculosis (TB) di Malaysia: Amalan Pencegahandan MekanismePengawalandi Institusi Pendidikan.Jurna/Sainsdan KesihatanMalaysia.15(1):131-134. Mohd Na'eim Ajis. 2009. Penyakit Ancam Keselamatan.Utusan online. Dipetik dad http://ww 1.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2009&dt=0507&pub=Utusan_M alaysia &sec=Rencana&pg=re_02. htm. Dicetak3 Jun 2009.. 113.

MohtashamGhaffari,MansourehMoradi & YadollahMehrabi.2015. Tuberculosis-related AwarenessAmong PeopleLiing in RuralAreasof GorganDistrict: A CrossSectionalStudy. Journal of ParamedicalSciences.6(2): 1-7. MuhammadAtif, SyedAzharSyedSulaiman,Asrul Akmal Shafie,Irfhan Ali & Muhammad Asif. 2012. Tracing contactsof TB patients in Malaysia:Costsand Pracality.Springerp/us 1(40):1-8. MuhammadUmair Mushtaq,UbeeraShahid,HussainMuhammadAbdullah,Anum Saeed, Fatima Omer, Mushtaq Ahmad Shad, Arif MahmoodSiddiqui & Javed Akram. 2011. Urban-rural Inequities in Knowledge,Attitudes and PracticesRegardingTuberculosisin Two Districts of Pakistan'sPunjab Province.International Journal for Equity in Health. 10(8):1-8. Narimah Samatdan Aishah Knight Abd Shattar. 2014. Spatial Accessibilityof Colorectal CancerPatientsto HealthCareFacilitiesin KelantanState:A Studyon MedicalGeography. WorldAppliedsciencesJournal 31(10): 1772-1782. NationalOceanicand AtmosphericAdministration.2018. GlobalClimate Report. Dipetik dari https://www. ncdc.noaa.gov/sotc/global/2018/04/supplemental/page-1. Dicetak Mei2018. Noor Baizura Binti Hj. Jamali. 2013. Knowledge And Seeking Behaviour Among TuberculosisPatientsAtAtas Clinic,Kuching.Masterof PublicHealth.Universiti Malaysia Sarawak. Noorsuzana Mohd Shariff, Shamsul Azhar & Fadzilah Kamaludin. 2017. Faktor Penghalangdan PenggalakKepatuhan daripada Perspektif Pesakit Tuberkulosis Cicir Rawatandi KualaLumpur. Journal SainsKesihatanMalaysia.15(1): 75-87. NorfazilaAb. Hamid& RahimAman.2016. VarianMelanauSarawak:Tinjauan di Melanau Mukah.Juma/Melayu. 15(1):99-112. NorazmanMohd Rosli,ShamsulAzharShah& Mohd Ihsani Mahmood.2018. Gegraphical Information System (GIS) application in Tuberculosis Spatial Clustering Studies: A SystematicReview.MalaysianJournal of PublicHealth Medicine.18(1): 70-80. Norzalin Mohd Nor & Er Ah Choy. 2016. AnalisisTren bilangan insiden hotspot denggi dengan penubuhan COMBIdi Malaysia:Kajian di Daerah Seremban,Negeri Sembilan. MalaysianJournal of Societyand Space.10(1):29-39. Nur Hairani Abd Rahman dan Khairiah Salwa Mokhtar. 2015. Perkembangandan Implikasi Urus Tadbir PenyakitTuberkulosis di Malaysia. Social SciencesPostgraduate International Seminar.978-967. OliverValentineEboy.2006. Determiningthe Impact of Locationon Shophouse'sRental Value Using Integration of GIS and MRA Model. Jurnal Perniagaandan Sains Sosial.. (12): 61-74. PadmanesanNarasimhan,JamesWood, ChandiniRainaMaclntyre & Dilip Mathai. 2013. Riskfactors for tuberculosis.Hindawi PublishingCorporationPulmonarymedicine.: 1-12. 114.

Paul L. Delamater, Joseph P Messina,Ashton M Shortridge & Sue C Grady. 2012. Measuring GeographicAccess to Health Care: Raster and Network-BasedMethods. International Journal of Health Geographic.11(15):1-18. Paul M. Bourdillon,CrhistinneC. M. Goncalves,DanieleMaria Pelissari,DeniseArakakiSanchez,Albert I. Ko., Julio Croda,Jason R. Andrews. 2017. Increase in Tuberculosis CasesAmong Prisoners,Brazil,2009-2014.EmergingInfectious Disease.23(3):496-499. PearceJ. 2007. Incorporating Geographiesof Health Into Public Policy Debates: The GeoHealthLaboratiry.New ZealandGeographer.63(1):149-153. PengqianFang, Shilong Han, Lu Zhao, Zi Fang YangZhang & Xiaoxu Zou. 2014. What limits the Utilization of Health Services Among the Rural Population in the Dabie Mountains- Evidence from Hubei Province, China?. BMC Health Service Research. 14(379): 1-7. Portal Data Terbuka Malaysia. 2018. Sarawak Population by District. Dipetik dari http://www. data.gov.my/data/ms_MY/dataset/sarawak-population-bydistrict/resource/9be0e25f-0589-4b3a-b109-2c43234a449a. Dicetak 1 November2018. Portal RasmiRECODA.2018. http://www. recoda.com.my Profile MukahDistrict. (2016). Departmentof MukahDivision. RahmahIsmail, Nasri Bachtiar,Zulkifly Osman & Zulridah Mohd. Noor. 2003. Peranan Buruh AsingTerhadapPertumbuhanOutput, KesempatanKerja dan Upah dalam Sektor Pembuatandi Malaysia.Jurnal EkonomiMalaysia.37(1):103-128. Ratchaphonsamphutthanon,Nitin kumar Tripathi, Sarawut Ninsawat& RaphaelDuboz. 2014. Spatiol-TemporalDistribution and Hotspot of Hand, Food and Mouth Disease (HFMD) in Northern Thailand. International Journal of EnvironmentalReasearchand PublicHealth.8(11): 312-336. Rhanim Aziza, Hammi sanae, Kouismi Hatim dan Jamal Eddine Bourkadi. 2015. PulmonaryTuberculosisSpecificitiesin Smoker. TheEgyptianSociety of ChestDisease and Tuberculosis64:929-932. Rifat Atun, Peter Berman, William Hsiao, Emily Myers & Wei Aun Yap. 2016. Malaysia HealthSystemsResearchVolum 1: ContextualAnalysisof the MalaysianHealthSystem. Ministeryof Health Malaysian. Salman Khazaei,MohammadAll Mansournia,Shahrzad Nematollahi, Eran Ayubi, All Mahin Ahmadi Pishkuhi,Hamid Salehininya& Zahiri, AbdullahMohamadian-Hafshejani, SomayehKhazaei.2016. Determinantsof Delay in TuberculosisDiagnosisin Hamadan Province,2006-2014. EgyptianJournal of ChestDiseaseand Tuberculosis 68(1):811815. S. B. Sanusi,B. A. Talip & M. Mohamed.2017. The DescriptiveStudy of Knowledgeand Awarenessof TuberculosisAmong Students in UniversitiTun HusseinOrin Malaysia. Journal of Scienceand Technology.9(1): 15-19.. 115.

SchaltenH.J, dan de LepperM.J.C. 1991.The Benefitsof the Applicationof Geographical Information System in Public and Environmental Health. Journal of WHO Statistical Quarterly.44(3):160-170. SelamParamasivan,BinaThomas, PriyaChandran,JayakrishnanThayyil, Biju George& C.P. Sivakumar.2017. Diagnostic Delay and AssociatedFactorsAmong Patients with Pulmonary Tuberculosis in Kerala. Journal of Family Medicine and Primary Care. 1(1):643-648. Shhalini Kanuganti, AK Sarkar & Ajit Pratap Singh. 2016. Quantifying Accessibilityto HealthCare UsingTwo-Step FloatingCatchmentArea Method (2SFCA):A casestudy in Rajasthan. TransportationResearchProcedia.17:391-399. ShaharudinI, ShamsulA.S., Tahir A., MariamM., AzahD. Dan Nik ShamsidahN.I. 2002. Sistem maklumat Geografi(GIS) dan Sektor KesihatanAwam: Kajian DemamDenggi di BandarBaru Bangidan Kajang.Jurna/KesihatanMasyarakatlsu Khas.8(1): 34-42. ShamsulAzharShah,Md. Idris Mohd. Nor, Abdul Hadi HarmanShah& Tahir Aris. 2002. PenggunaanAplikasiGISdalam PenyakitTuberkulosisdi Cheras,KualaLumpur,Malaysia. MalaysianJournal of PublicHealth Medicine.2(2): 15-26. ShawkyMansour.2016. Spatialanalysisof public health facilities in RiyadhGovernorate, SaudiArabia: a GIS-basedStudy To AssessGeographicVariationsof ServiceProvision and Accessibility.Journal GEO-Spatia/InformationScience.19(1):26-38. SheklonWeisgrau. 1995. Issues in Rural Health: Access,Hospital and Reform. Health CareFinancingReview. 17(1):1-14. Shyang-WoeiLin, Chia-FengYen, Tzu-YingChiu,Wen-ChouChi & Tsan-HonLiou. 2015. New Indices for Home Nursing Care ResourceDisparities in Rural And Urban Areas, Based on Geocoding and Geographic Distance Barriers: A Cross-SectionalStudy. International Journal of Health Geographic 14(28): 1-10. Simon I. Hay, KatherineE. Battle, David M. Pigott, David L. Smith, CatherineL.Moyes, Samir Bhatt, John S. Brownstein, Nigel Collier, Monica F. Myers, Dylan B. Georgeand Peter W. Gething. 2013. Global Mapping of Infectious Disease. Philosophical Transactions:BiologicalSciences 368(1641):1-11 Siriwan Hassarangsee,Nitin Kumar Tripathi & Marc Souris. 2015. Spatial pattern detection of tuberculosis: A case study of Si Sa Ket Province,Thailand. International Journal of EnvironmentResearchand PublicHealth. 12:16005-16018. Siti RohayuNorsi'ee,Rahmah Ismail dan Norlin. 2014. Impak PekerjaAsing Terhadap Upah Firma Perusahaan Kecil Sederhana Sektor Pembuatan di Malaysia. Prosiding PERKEMKe-9.104-116. SonamJamtsho, Robert Corner dan Ashraf Dewan. 2015. Spatio-TemporalAnalysisof Spatial Accessibilityto Primary Health Care in Bhutan. International Journal of GeoInformation. 4: 1584-1604. Stock R. 1983. Distanceand the Utilizationof Health Facilitiesin Rural Nigeria. Journal SocialScienceMedicine.17(9):563-70. 116.

Sudha Yerramilli dan Duber Gomez Fonseca. 2014. Assessing Geographical Inaccessibilityto Healthcare: UsingGISNetwork BasedMethod. PublicHea/thResearch. 4(5): 145-159. Tedora Estera Ursulica. 2016. The Relationship Between Health Care Needs and Accessibility to Helath Care Services in Botosani Country- Romania. Procedia EnvironmentalSciences.32:300-310. Tengku MardhiahTengku Jalal,SarimahAbdullah,FarhanahAbd Wahab, SharinaDir % Nyi Nyi Naing. 2017. Prevalenceand FactorsAssociatedwith TuberculosisTreatment Success among TB/HIV Co-Infection in North-East Malaysia. Malaysjournal Medical Science.24(6): 75-82. Tengku Intan Zarina BT Tengku Puji, Mazlan Bin Ibrahim, Zaimuariffudin Shukri Bin Nordin, Ibtisam Bt Abdullah, Nozira Bt Salleh & Munirah Binti Abd Ghani. 2014. KepecayaanEtnik MelanauDari Sudut PandangIslam: Suatu Analisa. Eproceeding of the World Conferencein Integration of Know/edge.15-16 September, 2014. Bandung Indonesia. Thahira Bt. A. Jamal Mohamed. 2015. Aksin www.myhealth.gov.my/vaksin-bcgtb/. Dicetak2 Jun 2015.. BCG.. Dipetik. dad. Thandi Kapwata, Natashia Morris, Neel R. Gandhi, Angela Campbell,Thuli Mthiyane, PrimroseMpangase,Kristin N. Nelson,Salim Allana, James C. M. Brust, Pravi Moodley, KolekaMlisana& N. SaritaShah.2017. SpatialDistribution of ExtensivelyDrug-resistant Tuberculosis(XDR-TB)Patientsin KwaZulu-Natal,SouthAfrica. Journal Pone.12(10):112. ThomasA. Arccury, Wilbert M. Gesler,John S. Preisser,Jill Sherman,John Spencer& Jamie Perin. 2005. The Effects of Geography and Spatial Behavior on Health Care UtilizationAmongthe Residentsof a Rural Region.HealthService Research.40(1): 135155. Timothy William, Uma Parameswaran,Wai Khew Lee, Tsin Wen eo, NicholasM Anstey & Anna P Ralph. 2015. Pulmonary Tuberculosis in Outpatient in Sabah, Malaysia: Advanced DiseaseBut Low Incidence of HIV Co-Infection. BMC Infectious Disease. 15(32):1-9. TK Koay.2004. Knowledgeand AttitudesTowardsTuberculosisAmongthe PeopleLiving in Kudat District, Sabah.Medica/JournalMalaysia.59(4):502-511. Tom Wingfield, Samuel G. Schumacher,Gurjinder Sandhu, Marco A. Tovar, Kanne Zevallos, Matthew R. Baldwin, Rosario Montoya, Eric S. Ramos, Chulanee Jongkaewwattana,James]. Lewis,RobertH. Gilman,Jon S. Friedland& CarltonA. Evans. 2014. The Seasonalityof tuberculosis,sunlight, vitamin D. The Journal of Infectious Disease.774-783. Trevor. J. B. Dummer. 2008. Health Geography: Supporting Public Health Policy and Planning.CanadianMedica/AssociationJournal. 178(9):1177-1180.. 117.

"Types Network Analysis Layers" Dipetik of dari http: //desktop.arcgis.com/en/arcmap/10.4/extensions/network-analyst/types1_DEAE22E63F944F6C958668B8C4AA96DA. ofnetwork-.analyses.htm#ESRI_SECTION 2016. Dicetak3 March 2016. Utusan 2018. Kajian Bangun Borneo. Rumbia. https://www. pressreader.com/malaysia/utusan-borneoDicetak 14 Januari 2018. sarawak/20180114/281509341589606.. Dipetik. dari. Utusan Penyakit Online. 2011. Tempias Pendatang Asing. http://wwl. utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2011&dt=0411&pub=Utusan_Malaysia &sec=Rencana&pg=re_01. htm. Dicetak 5 Mei 2011. Wang F. & Luo W. 2005. AssesingSpatial and NonspatialFactorsfor HealthcareAccess: Toward An Integrated Approachto DefiningHealth ProfessionalShortageAreas. Health Place. 11:131-146. Wan RuslanIsmail, NarimahSamat& NooriahYusof.2014. Teknik,ProsedurdanAp/ikasi da/am Geografi.PulauPinang.PenerbitanUniversitiSains Malaysia. World HealthOrganization.2017. Dipetik dari http://www. who.int/hospitals/en/ WHO. Health:Key issues. Dipetik 2015. Migration dari and http: //www. euro.who.int/-data/assets/pdffile/0005/293270/Migration-Health-KeyIssues-.pdf?ua=1&ua=1 WHO. 2018. Smoking and Tuberculosis: a Dangerous Combination. Dipetik dari http://www. euro.who.int/en/health-topics/communicablediseases/tuberculosis/news/news/2018/3/smoki ng-and-tuberculosis-a-da ngerous2018. Dicetak 22 March combination. WHO. 2018. Tuberculosis in prison. Dipetik dari https://www. who.int/tb/areas-ofwork/population-groups/prisons-facts/en/ World Health Organization. 2001. Infectious and Infectious Diseases.WHO Regional Office. Xiulei Zhang. 2017. SpatialTemporal EpidemiologicalCharacteristicsof Tuberculosisin ShandongProvince,Chinain 2011-2015.EC.Pulmonaryand RespiratoryMedicine.160168. Yih YuanChen,Jia Ru Chang,Chih Dawu, Yen PoYen Shiuju Yang, Chill Hao Hsu, Ming Ching Lin, Ching Fsng Tsai, Ming Shian Lin, Ih Jen Su & Horng Yunn Dou. 2017. Combining MolecularTyping and Spatial Pattern Analysis to Identify Areas of High TuberculosisTransmissionin a Moderate-IncidenceCounty in Taiwan. ScientificReports 1-8. Yeeun Kim, Young-Ji Byon & HwasooYeo. 2018. EnhancingHealthcareAccessibility MeasurementsUsingGIS: A CaseStudy in Seoul, Korea.Journal Pone.1-19. Zachary White, John Painter, Paul Douglas, Ibrahim Abubakar, Howard Njoo, Chris Archibald,JessicaHalverson,John Robson& Drew L Posey.2017. Immigrant arrival and 118.

tuberculosis among large immigrant and refugee-receiving countries, 2005-2009. Tuberculosisresearchand treatment. 1-8.. Temu bual Az Adibah Zubairi. Perempuan.Ketua Program PengawalanPenyakitTuberkulosis. 29 November2018. Wan. 27 tahun. Lelaki.KampungPenipah,Mukah.PekerjaSarawakEnegry.20 Disember 2018. John. 30 tahun. Lelaki.LadangRingwood,Mukah.PenyeliaKilang. 20 Disember2018. Siti. 27 tahun. Perempuan.RumahJati, Mukah.Suri Rumah.20 Disember2018. Umang. 31 tahun. Perempuan.KampungTellian, Mukah.Kerani.20 Disember2018.. 119.