Seni Keramik Nusantara:
Dilematis Antara Upaya Pelestarian dan Tuntutan Pasar
SRI ISWIDAYATI
��r�sa� S��i ��pa, Fa�����tas �ahasa da� Sasta, ��iv�rsitas ��g�ri S��ara�g, I�do��sia E-�ai�� : sriwidari@yahoo�co�id
P�����itia� i�i b�rt�j�a� ����a�����a� p��caria� id��titas ��o��a�� ���raji�a� ���ra�i�� tradisio�a�� da� p�r����ba�ga��ya pada tiap-tiap da�rah ya�g ��wa��i��i di ��sa�tara ya�g difo���s��a� pada asp���: p�rw�j�da� b��t���, p��g��ajia� f��gsi sosia�� b�daya, p�r����ba�ga� d�sai� dari t��t�ta� pasar, s�rta p��dapat dari i�sta�si t�r��ait, s��i�a� da� p�raji�� Hasi�� a�a��isis �����j���a� fa��ta-fa��ta bahwa p�raji� ���a���ai ���ra�i�� tradisio�a�� s�bagai s��b�r �ta�a ���cari �af��ah� ��daptasi �st�ti�� p�raji� da��a� ���ghadapi t��t�ta� pasar, ���y�s�ai��a� ����a�p�a��ya d��ga� p�r�i�taa� pasar� Pa�da�ga� p�jabat da� i�sta�si t�r��ait t�rhadap p����staria� id��titas ��o��a�� sa�gat ���d�����g, t�tapi i�p������tasi da� pa�da�ga��ya b����� b�ri�ba�g� ��spo� p�raji� t�rhadap p�sa�a� asi�g, s���ai� ba�gga, ��r���a b�rsi��ap ����aya�i, wa��a�p�� ba�ya�� ���ga��a�i ���s���ita�� P��gar�h cita rasa/s����ra pasar t�rhadap p�r����ba�ga� d�sai�, f��gsi da� t����i�� ���ra�i�� sa�gat t�rasa t�r�ta�a ji��a di��ihat dari pros�s da� prod��� ya�g dihasi����a� ���bih s�ri�s da� rapi �perfect�� wa��a�p�� ���ra�g s�s�ai d��ga� ��rit�ria p�sa�a� ��ar��a ���t�rbatasa� p�ra��ata� da� t����i�� p��b�ata�, b�ra��ih�ya f��gsi ���ra�i�� tradisio�a�� ���jadi ���ra�i�� hias� E��sist��si ���ra�i�� tradisio�a�� �����j���a� g�ja��a �asih b�rtaha�, t�tapi ha�ya s�batas b��t���-b��t��� dasar ���ra�i�� tradisio�a�� ya�g dijadi��a� s�bagai s��b�r i�spirasi da��a� p��g��ba�ga� d�sai� s���a�j�t�ya�
Ceramic Arts of the Archipelago:
Dilemma Between Preservation Effort and Market Demands
This r�s�arch ai�s to s�arch th� ��oca�� id��tity of traditio�a�� c�ra�ic ha�dicrafts a�d its d�v���op���t i� �ach r�gió� that r�pr�s��ts th� archip���ago which foc�s�ss o� th� asp�cts of: shap�, th� st�dy of socio-c���t�ra�� f��ctio�, th� d�v���op���t of th� d�si�g fro� th� co�s���r’s d��a�d, a�d a��so i�co�� fro� r���at�d gov�r����t, artist’s a�d crafts���t� Th� r�s���t of th� a�a��ysis shows that th� fact wh�r� �a��i�g tradtio�a�� c�ra�ics is th� so�rc� of th�ir i�co��� ���sth�tic adaptatio� i� th� �v��t of faci�g th� co�s���r’s d��a�d, sy�cro�izi�g its abi��ity with th� co�s���r’s d��a�d� Gov�r����t officia��s a�d its offic�s abo�t th� pr�s�rvatio� of ��oca�� id��tity is v�ry s�pportiv� b�t th� i�p������tatio� a�d its visió� do�s�’t �atch� Th� r�spo�s� of th� crafts���, b�sid�s pro�d, th�y act hospitab���, �v�� tho�gh ��co��t�ri�g prob����s� Th� i�f�����c� of th� tast� towards th� d�v���op���t of c�ra�ic d�sig�s, f��ctio�s a�d t�ch�iq��s is r�a����y f���t �sp�cia����y ��i��� s��� fro� th� proc�ss a�d prod�cts that ar� fi�ish�d which ar� s�ri�s a�d p�rf�ct, �v�� tho�gh it did�’t �atch o� th� ord�r b�ca�s� of th� ��ac�� of �q�ip���t a�d �a��i�g t�ch�iq��s, th� co�v�rsió� of th� f��ctio� of traditio�a�� c�ra�ics to d�corativ� c�ra�ics� Th� �xist��c� of traditio�a�� c�ra�ics shows th� sig� of d�f��c�, b�t o���y for th� basic shap�s of traditio�a�� c�ra�ics which ca� b� �s�d as a so�rc� of i�for�atio� i� th� ��xt d�v���op���t of d�sig��
��ra�i�� ��r�pa��a� sa��ah sat� b��da p��i�gga��a� �asyara��at pras�jarah� ����a���i t���a�-t���a� ���ra�i�� dapat dir���o�str�si b�b�rapa hasi�� ���giata�, ���biasaa� da� ti�g��ah ��a��� �asyara��at, t�r�as��� di a�tara�ya dig��a��a� ��t��� ����ra�g��a� t��ta�g ���s��ia�, ���p�rcayaa�, p�rdaga�ga�, p��y�bara� p��d�d���, da� ti�g��at ���pa�daia� �asyara��at ya�g b�rsa�g���ta� ��ra��r, 1969: 26; La�g�aid 1978: 9��� �h�s�s�ya ���ra�i��, ya�g b�rb��t��� wadah da� dib�at dari baha� ta�ah ��iat, s�dah di����a�� s����ja�� �a��sia ������ai ���hid�pa��ya ����tap da� b�rcoco�� ta�a�� Pada saat it� �a��sia ����ai ���ras da� t�tap taha� ��a�a ji��a diba��ar d��ga� api� P��g�tah�a� t�rs�b�t �����dia� di����ba�g��a� da��a� b��t��� ���b�at wadah-wadah dari ta�ah ��iat ya�g bisa dig��a��a� ��t��� ���asa�� da� ���yi�pa� baha�-baha� �a��a�a�, ata� p�rs�diaa� air �i���� S����ja�� it� ���ra�i�� ����ai dib�at da� dig��a��a� �a��sia �Gard��r, 1978; Tho�as, 1982���
���i��ia� ha���ya di ��sa�tara/I�do��sia b��da-b��da ya�g t�rb�at dari ta�ah ��iat biasa dis�b�t ���ra�i�� g�rabah �earthern ware�� j�ga s�dah di����a�� s�ja�� za�a� �ajapahit� �a�ya�� p��i�gga��a� ���b�dayaa� g�rabah ya�g dit�����a� di �awa Ti��r t�pat�ya di ��sa Trow���a� ya�g t�r���ta�� di a�tara ��ota �ojo���rto da� S�rabaya� S�ja�� XIV, sit�s Trow���a� ���i�gga����a� b���ti b��da-b��da ���ra�i�� g�rabah b�r�pa ��ota air Trow���a�, ya�g t�rdiri dari; ��a� ca�di, d�a g�rba�g ca�di ���tar, b��d��ga� air, sist�� sa���ra� air, s�rta b��da-b��da ��ai� s�p�rti ��oi� g�rabah, a��at r��ah ta�gga, s�rta b��da- b��da hias�
��ra�i�� g�rabah ya�g di����a�� s�ja�� za�a� Neolithicum, ��r�pa��a� ���b�dayaa� ya�g sa�gat ��iv�rsa�� ��ar��a ���ra�i�� g�rabah t�rb�at dari baha� ya�g pa��i�g d���at d��ga� ���hid�pa� �a��sia ya���i ta�ah da� api� ��ra�i�� j��is g�rabah i�i ���p��yai p�r����aa� ya�g ���dap air da� aw�t, s�hi�gga dif��gsi��a� ��t��� t��pat ���yi�pa�: caira�, air �i���, baha� �a��a�a� po��o�� �jag��g, padi ata� biji-bijia���, da� s�bagai p�ra��ata� r��ah
ta�gga, p�ra��ata� rit�a�� �isa�� ����yi�pa� ab� j��asah, �a�p�� t���a�g �a��sia��� ��daya g�rabah t�r�s b�r����ba�g ��� arah Ti��r s�ja��a� d��ga� t�rd�sa���ya ���rajaa� �ajapahit o���h b�daya Is��a� di p���a� �awa� ��daya g�rabah b�r����a dari �awa Ti��r ����j� p���a� �a��i da� Lo�bo�� ��T��� ���jadi abadi, �a��a ��wa ���b�ri��a� w�w��a�g ���pada para p�r��p�a� ��t��� ���b�at bara�g-bara�g ya�g t�rb�at dari ta�ah ��iat, t�r�as��� t��pat ���yi�pa� padi da� ja�g��g d��ga� harapa� agar hasi�� pa��� b�rta�bah ����i�pah ��icht�r, 1993: 41��� �i��a dic�r�ati s�cara s���sa�a, �i��ai-�i��ai ���p�rcayaa� it� �asih b�r��a�j�t wa��a�p�� saat i�i ���raji�a� ���ra�i�� t���ah ���ga��a�i p�r����ba�ga� da� p�r�baha� f��gsi, b��t��� �a�p�� t����o��ogi� ��b�r��a�j�ta� �i��ai-�i��ai it� t�rb���ti dari ���b�radaa� wadah/���raji�a� ���ra�i�� ya�g tida�� p�r�ah �ati sa�pai saat i�i� Wa��a�p�� s��pat tida�� dapat hid�p da� ���ga��a�i p�rg�s�ra�-p�rg�s�ra� �i��ai f��gsi da� d�sai�, ya���i dari b��da-b��da b�rb��t��� wadah disaat ���g��aa��ya hi��a�g, b�ra��ih ���jadi b��da hias� ����dia� b�r�bah ���jadi b��da sov��ir ya�g ���p��yai f��gsi ��t��� ������hi ���b�t�ha� ya�g b�r��aita� d��ga� arti sosia��, bah��a� a��hir�ya ���ra�i�� s�bagai ��arya s��i ya�g ���p��yai ���d�d���a� s��diri� P�r�baha� ata� a��ih f��gsi ya�g dis�bab��a� o���h p�r����ba�ga� za�a� da� ����aj�a� t�h�o��ogi, dapat dit�ri�a s�cara a��a�� s�hat�
��sa �aso�ga� t�rp��gar�h Sapto H�doyo, ISI Yogja��arta; ��sa �ayo�g t�rp��gar�h o���h ����s �I�IP S��ara�g�� ya�g s��pat ���b�at g��bra��a� bar� da��a� p�r���ra�i��a� di I�do��sia, ���capai p��ca���ya tah�� 1995 �Siddharta, 1997��� ����dia� s�t���ah it� p�r����ba�ga� d�sai� ata� p�rwajaha� ���ra�i�� ��sa�tara t���ah dit��t���a� o���h p�r�i�taa� pasar, ba�ya�� p�sa�a� dari �a�ca ��gara ya�g ���ga��ibat��a� t�rjadi p�r�baha� cita rasa, b��t��� da� d�sai�� P��dapata� p�raji� da� p���ri�tah da�rah ���i�g��at, dari sisi sosia�� ���o�o�i sa�gat ���g��t��g��a� t�r�ta�a bagi da�rah-da�rah ya�g ���i��i��i s��tra ���ra�i�� da� ���capai p��ca���ya s���itar tah�� 1995�
��rdasar��a� �raia� t�rs�b�t di atas p�r�asa��aha� t��ta�g ���sist��si ���ra�i�� I�do��sia ya�g saat i�i t���ah dihadap��a� pada p�rsoa��a� ���sist��si s��i ���ra�i�� ��sa�tara di a�tara p����staria� da� t��t�ta� pasar�
PENGERTIAN DAN PENGELOMPOKAN BENTUK KERAMIK
��ra�i�� ada��ah s�s�at� b��da ya�g t�rb�at dari baha�-baha� a�orga�i�� �o� ��oga� ya�g p��b�ata��ya ����a���i pros�s p��ba��ara� s�h� ti�ggi� ��a��itas ���ra�i�� t�rbagi ���jadi tiga �aca� ya���i earthenware/aardewerk ata� g�rabah ����a��, stone ware ata� b��da bat� da� pors������ ���da-b��da ya�g dihasi����a� dari ���tiga �aca� ���a��itas i�i �asi�g-�asi�g ���i��i��i �����hasa� yait� p�rta�a, earthenware ���p��yai p�r����aa� b�rpori-pori, b�rt���st�r, da� ���i��i��i str���t�r rap�h, s�rta b�r����a�p�a� s�h� ba��ar r��dah �500C-750C��, ���d�a, stoneware b�rpori-pori ha���s, ���i��i��i str���t�r ��o��oh, ���at da� b�rat s�p�rti bat�, b�r����a�p�a� s�h� ba��ar s�da�g �900C-1000C��, s�da�g��a� ���tiga ada��ah pors����� b�rstr���t�r ���ras s�p�rti g���as, ���i��i��i ����a�p�a� s�h� ba��ar ti�ggi �1100C- 1500C�� s�hi�gga sifat p�r����aa� tipis, ra�pi�g� Pada ha��i��at�ya ���ra�i�� ya�g t�rb�at dari baha� ba��� ta�ah ��iat ��r�pa��a� b��da f��gsio�a�� b�rb��t��� wadah s�bagai b��da pa��ai ya�g b�rw�j�d pottery ata� bara�g p�cah b���ah� �������th, 1983: 11���
��ra�i�� da� p�rw�j�da��ya ���p��yai �����hasa� s�s�ai d��ga� ��o�disi ��i�g����ga� a��a�, sosia�� da� ���b�dayaa� �asyara��at�ya� ��rti�ya b��t��� da� j��is ���ra�i�� ��r�pa��a� to��o�� ����r dari ti�g��at
t����o��ogi ya�g dig��a��a� �asyara��at� ��s�r-��s�r �st�ti�� ���ra�i�� t���ah ���c�r�i���a� ti�g��at ���pa�daia� t����i�� ya�g di�i��i��i o���h �asyara��at p��b�at�ya, s�da�g��a� f��gsi da� b��t��� ���ra�i�� t���ah ���c�r�i���a� gaya hid�p da��a� b�rbagai ���giata�, ���biasaa� da� ti�g��ah ��a��� �asyara��at ata� ��r�pa��a� sa��ah sat� b��t��� ��g��apa� �a���a-�a���a �����t�ra�� t�rt��t� s�p�rti ���p�rcayaa�-���p�r-cayaa�, �i��ai-�i��ai, gagasa�-gagasa� s�rta harapa� ��ai� ya�g di�i��i��i o���h �asyara��at p��d�����g s�bagai a�ggota �asyara��at �Sh�pard, 1965: 224��� L�arch �1976: 44�� t���ah ���p�rt�gas ���b�radaa� ���ra�i�� s�bagai b��da pa��ai s�dah ada da� di����a�� �a��sia s����ja�� �a��sia p�rba ���gg��a��a� api ��t��� ������hi ���b�t�ha� hid�p�ya� ��ti��a it� ��r���a ����ai hid�p ����tap ��t��� b�rcoco�� ta�a�, b�r�asyara��at s�rta ���g��ba�g��a� ���b�dayaa� pada za�a� bat� ��da ata� Neolitikum. P�r�yataa� L�arch t�rs�b�t s�bagai ta�da bahwa ���ra�i�� s�dah ada da��a� ���hid�pa� �a��sia s����ja�� za�a� bat� ��da�
ya�g b�rb��t��� b���at, si����dris� ���i��i��i b��t��� p��d��� tida�� b�r���h�r, b�ra��as rata ata� ���b���at, s�rta ���i��i��i t�pi ���bar da� b�rt�t�p; 3�� p�ri���, Proporsi�ya ti�ggi, pada bagia� bawah/dasar�ya rata ata� b���at s�rta b�rt�pia�/bagia� atas�ya s��pit; da� 5�� ����di ada��ah s�j��is wadah ��h�s�s ��t��� air �i���, b�rb��t��� b���at, ���i��i��i b��t��� ���h�r ya�g ���ci�� ���a�ja�g, pada bagia� sa��ah sat� sisi bada��ya t�rdapat c�rat, s�cara ���s����r�ha� b�rproporsi ti�ggi da� b�rvo��o�� s�da�g�
���t��� ���ra�i�� g�rabah s�p�rti ya�g did�s��ripsi��a� di atas dapat di�����o�po��a� b�rdasar��a� ���g��aa�-�ya yait� s�bagai a��at �asa��, a��at �a��a� da� �i���, a��at p��yi�pa�, da� a��at �pacara� �asi�g- �asi�g �����o�po�� a��at t�rdiri dari b�r�aca� j��is b��t��� wadah t�rt��t� s�s�ai d��ga� t����is t�rt��t� p���a� ����o�po�� a��at �asa�� t�rdiri dari j��is p�ri��� da� cawa� ya�g b�r����ra� s�da�g� ���is ���ra�i�� 500°C-900°C S���ai� it� ada �����o�po�� ���ra�i�� ya�g dif��gsi��a� s�bagai a��at �pacara, b�r�pa p�ra��ata� r��ah ta�gga s�p�rti t��paya�, piri�g, p�ri���, ����di �a�p�� cawa�� Pada �����ya ���ra�i�� ya�g dif��gsi��a� s�bagai p�ra��ata� �pacara i�i b�r����ra� ���bih ���ci�� ata� ���bih b�sar dari ����ra� biasa�ya� ��r���a��itas bai�� da� diba��ar da��a� s�h� ya�g ���bih
diri i�divid�, ����r�t �o��tjara�i�grat t�rdapat jati diri �����o�po�� d��ga� ciri-ciri s�bagai b�ri���t: 1�� gagasa� �����o�po��; 2�� gagasa� warga �����o�po��, ya�g ���c�r�i���a� ciri ��has �����o�po��; 3�� gagasa� �����o�po�� ya�g ���i��i��i �i��ai ti�ggi ya�g ���jadi ���ba�ggaa� �asyara��at s�hi�gga ��r���a ���gid��tifi��asi��a� diri�ya ��� da��a� ���s��ia�; da� 4�� ada�ya p��ga���a� dari �����o�po�� ��ai� da��a� ra�g��a i�t�ra��si sosia���ya� �ati diri ���s��ia� da��a� �����o�po�� ta�pa�� �yata pada ���s��ia� da��a� b��t��� gagasa� ya�g t�rc�r�i� da��a� pros�s p��ciptaa� da� w�j�d ��arya, a�tara ��ai� s��i t���sti�� tradisio�a��, s��i ���ir, s��i ���ra�i�� tradisio�a��� �ohidi �2000�� ���ggaris bawahi bahwa jati diri ���s��ia� ��r�pa��a� s�at� ���ba�ggaa� �asio�a��, �a��a jati diri har�s dit��pat��a� pada s�s�at� ya�g id�a��� �i��a d��i��ia� �paya p��caria� jati diri da��a� b�r���s��ia� b���a���ah s�at� ya�g dia�ggap s�bagai b�r�osta��gia ata� r���r�asi, a��a� t�tapi ��r�pa��a� �paya ya�g r�a��istis d��ga� b�rtiti�� to��a�� dari �asa ��a�pa�, b�rori��tasi ��� �asa d�pa�, da� tida�� b�rarti ���hi��a�ga� hari i�i� �paya i�i p�r��� dit�gas��a� s�iri�g d��ga� �saha p��caria� jati diri dari �asi�g-�asi�g da�rah di I�do��sia, da��a� ra�g��a ���g��ba�g��a� jati diri ���s��ia� s�cara �asio�a���
S�bagai ���spr�si b�daya, ���s��ia� da��a� b�rbagai b��t��� ata� ��g��apa��ya s��a�tiasa �����j���a� sifat�ya ya�g sp�sifi��� Ha�� t�rs�b�t dapat dipaha�i ��ar��a s�cara ��o�s�pt�a��, ���hadira� s��i diat�r, di��ihat s�bagai si�bo�� ���spr�sif ya�g s�cara �st�ti�� ��r�f�����si��a� s�at� ���b�dayaa�� �i��a ���s��ia� di��ihat ���s�jajara��ya d��ga� f��gsi ���b�dayaa�, �a��a ia s�bagai sa��ah sat� ��s�r dari ���b�dayaa�� ��s��ia� ���i��i��i f��gsi s�bagai ac�a� ata� p�do�a� ��t��� b�rti�da�� bagi para p��d�����g�ya da��a� �paya ������hi ���b�t�ha� �st�ti���ya, s�hi�gga s�cara t�or�tis ���s�jajara� ���s��ia� dapat di��ihat s�bagai sist�� b�daya �S�par��a�, 1992��� ��s��ia� s�bagai sist�� b�daya, t���ah ���jadi p��gat�r, p��ata da� p��g��da��i ata� p�do�a� bagi para p��d�����g�ya da��a� �asyara��at b�r���s��ia�, bai�� da��a� tata�a� b�r��r�asi �a�p�� da��a�
���giata� b�rapr�siasi� S�cara ��piri��, ha�� t�rs�b�t dapat dib���ti��a� t�r�ta�a da��a� b��t��� ���s��ia� tradisio�a�� ��ohidi, 1993���
d��ga� p��b���ajara� ����a���i sist�� nyantrik arti�ya b���ajar s�cara ��a�gs��g ���pada ora�g ya�g dia�ggap ���i��i��i ����a�p�a� ���bih� ����ajar d��ga� sist�� nyantrik i�i s�at� p��b���ajara� ya�g c��d�r��g dit�tap��a� s�cara rasio�a��, yait� a��ih ���tra�pi��a� p��b�ata� ���ra�i�� dari s�s�ora�g p�raji� ya�g t��ar �b���a� ora�g t�a�� ���pada ca��o� p�raji� �b���a� a�a�� ��a�d��g��, wa��a�p�� da��a� pros�s b���ajar ���gajar tida�� dapat dira�ca�g s�cara bai��� S�s�ora�g ya�g dia�ggap g�r� da��a� sist�� nyantrik i�i ada��ah s�ora�g p�raji� prof�sio�a�� ya�g ���i��i��i ���sib���a� ti�ggi, s�hi�gga tida�� dapat s�p���h�ya ���b�ri��a� wa��t��ya ��t��� ����atih da� ���gajar para ��rid/ca��o� p�raji�� �i sisi ��ai� para ca��o��i sisi ��ai� para ca��o� p�raji�/��rid t�rs�b�t ���i��i��i �otif b���ajar sa�bi�� ���cari �af��ah� ��r��aita� d��ga� �����a� b�tir p�r�asa��ah di atas, s��i ���raji�a� ���ra�i�� ya�g di�a��s�d ada��ah da��a� batasa� p��g�rtia� g�rabah �earthenware) da� stoneware. �i I�do��sia ���raji�a� ���ra�i�� i�i t�r�as��� i�d�stri ���ci�� ��ar��a p�ra��ata� da� t����i�� ya�g dig��a��a� sa�gat s�d�rha�a� �paya p����staria� ya�g t���ah di��a�����a� o���h para p�raji� ada��ah s��a�gat ���p�rtaha���a� ���ra�i�� agar tida�� �ati ��ar��a ��r���a ���p��yai ���ya��i�a� bahwa b��i ��r�pa��a� s��b�r ���-hid�pa� �a��sia, s�da�g��a� baha� ba��� ���ra�i�� b�rasa�� dari p�r�t b��i, �b��i si�bo�� wa�ita��, s�hi�gga ��t��� �����a�gs��ga� hid�p�ya para p�raji� ���ra�i�� tradisio�a�� ���b�t�h��a� pasar�
P���rapa� p��b���ajara� d��ga� ���gg��a��a� sist�� nyantrik di p�d�saa� di �awa pada �����ya, di��a��sa�a��a� d��ga� ����a�����a� p��b���ajara� ����a���i p��b�ria� p����rjaa� s�bagai ��atiha�� �a��a� p���atiha� ti�g��at ���s���ita� da� ti�g��at ��o�s��trasi dib�ri��a� s�cara b�rtahap ya���i dari p����rjaa� ya�g ���b�t�h��a� ��o�s��trasi ri�ga� sa�pai ya�g b�rat� �isa�� pada tahap awa�� ca��o� p�raji� dib�ri��a� p����rjaa� ���p�rsiap��a� baha� ba���, baha� ba��ar, ���go��ah ta�ah, ���g�ri�g��a�, da� ���p�rsiap��a� p��ba��ara�� Tahap b�ri���t�ya dib�ri��a� p����rjaa� ya�g ���b�t�h��a� ���t�ra�pi��a� d��ga� ��o�strasi ti�ggi ya���i ���b��t��� ���ra�i�� d��ga� t�h�i�� ���dia�a��ya� S�bagia� b�sar para p�raji� ���ci�� i�i
���gi�d��� ���pada p�raji� prof�sio�a�� �g�r��� ya�g ���i��i��i �saha ���bih b�sar ata� t�rgab��g da��a� s��tra-s��tra ���ra�i��� S���ai� b���ajar ����a���i sist�� nyantrik ��r���a j�ga ���gi���ti p��didi��a� ya�g b�rsifat t��por�r ya�g dis�����ggara��a� o���h �i�as P�ri�d�stria� s�t��pat, ��aboratori�� da� p�sat p�����itia� ���ra�i��, s�rta p�rg�r�a�-p�rg�r�a� ti�ggi ya�g ���i��i��i ��o�s��trasi t�rhadap ���raji�a� ���ra�i���
ta�ah ���jadi abadi, �a��a para ������h�r ���b�ri w�w��a�g ���pada para p�r��p�a� ��t��� ���b�at bara�g-bara�g ya�g t�rb�at dari ta�ah ��iat s�bagai t��pat ��t��� ���yi�pa� padi, jag��g da� ��aca�g-��aca�ga� d��ga� harapa� hasi�� pa��� b�rta�bah ����i�pah� ��b�r��a�j�ta� �i��ai-�i��ai t�rs�b�t t�rb���ti d��ga� ���b�radaa� ���raji�a� ���ra�i�� ya�g tida�� p�r�ah ”�ati” sa�pai saat i�i, wa��a�p�� ���ga��a�i p�rg�s�ra�-p�rg�s�ra� �i��ai, f��gsi da� d�sai� s�s�ai d��ga� p�r����ba�ga� za�a�� S�p�rti ya�g t���ah dia��a�i i�d�stri ���ra�i�� di b�rbagai da�rah di I�do��sia ya�g s�����a b�rjaya, �����dia� ���j���a�g awa�� tah�� 2000 ��asa ��risis�� sa�pai saat i�i �2009�� t���ah ���ga��a�i �����rosota�� S��tra-s��tra ���raji�a� ���ra�i�� di �awa a�tara ��ai�: di ��sa �i�oyo,�a��a�g; ��sa �aso�ga�, Yogya��arta; ��sa ���a�po��, �a�jar��gara; ��sa �a��ahay�, �r�b�s; ��sa Sitiwi�a�g��/��rjowi�a�g��, Cir�bo�; ��sa P���r�t, P�rwa��arta� S�da�g��a� di da�rah-da�rah ��ai� di ���ar p���a� �awa p��g�raji� ���ra�i�� t�rdapat di ��sa P�jat��, �a��i; ��sa Sa��o��, �a��i�a�ta� �arat; da� ��sa �a�y��������, Lo�bo���
�h�s�s�ya h�b��ga� ata� ���rja sa�a di a�tara para p�raji� tradisio�a�� t�rja��i� d��ga� bai�� t�r�ta�a a��hir�ya ���yat� pada da�rah ya�g sa�a� �ah��a� s�ri�g ��a��i ��r���a ���dapat p�sa�a� dari da�rah-da�rah ya�g ra�ai p��b���i s�p�rti �a��i, �ogya��arta, S��atra� Pada �����ya p�sa�a� t�rs�b�t ����a���i t��g�����a���
S��tra-s��tra ���ra�i�� di �awa s�cara tida�� ��a�gs��g t�rdiri dari p�raji� ya�g ���prod���si ��arya ���ra�i�� tradisio�a�� di��a�����a� �����o�po�� p�raji� �saha ���ci�� da� ���ra�i�� hias di��a�����a� �����o�po�� �saha �����gah atas� P�raji� ���ra�i�� tradisio�a�� pada �����ya �����o�po�� �saha ���ci�� �home industry�� ���p��yai sist�� prod���si da� distrib�si ya�g b�rb�da d��ga� ��o���po�� �saha p�raji� �����gah� �isa�� cara ��t��� ���p�ro���h baha� ba��� d��ga� cara ���y�wa s�cara ��o�����tif di s�at� p�r��ada�ga�
�i��i�� s�s�ora�g ��t��� diga��i s�cara b�rsa�aa� ata� b�rgi��ir d��ga� ���gg��a��a� a��at da� tra�sportasi s��diri� P����rjaa� ya�g b�r��aita� d��ga� pros�s Hasi�� prod���si b�r�pa ���ra�i�� kermitan da� b��t���-b��t��� ���ra�i�� tradisio�a�� ��ai�ya s�p�rti ����di, t��paya�, cob���, pot-pot b��ga da� b���a�ga pada �����ya dij�a�� ���pada t��g�����a�� bai�� b�rdasar��a� p�sa�a� ata�p�� tida��� H�b��ga� d��ga� t��g�����a�� s�dah ��r�pa��a� h�b��ga� t�ri��at a�tara p��j�a�� dasar ���ra�i�� hias ���ga�bi�� dari b��t��� ���ra�i�� tradisio�a�� s�p�rti t��paya�, p�ri���, piri�g/cob��� ya�g di����ba�g��a� d��ga� dib�b�hi hiasa� b�r�otif bati��, or�a���-or�a��� d��ga� a����a �aca� war�a� P�rg�s�ra� f��gsi t���ah t�rjadi pada ���ra�i�� hias� P��g��ba�ga� d�sai� pada ���ra�i�� hias ya�g ��r���a ��a�����a� ba�ya�� dip��gar�hi o���h para p���sa� �a�ca��gara da� para s��i�a� ata� a�����i dari p�rg�r�a� ti�ggi s��i�
�s�t���ah ��risis �i�ya����� 99% p�raji� ���ra�i�� tida�� ���gg��a��a� g��asir s�bagai p�war�a ���ra�i��, t�tapi ���gg��a��a� cat, �cat �i�ya�� da� cat t��bo���� d��ga� a��asa� biaya dapat dit���a� da� r�si��o r�sa�� ba��ar tida�� t�r��a��� ti�ggi�
Prod��� ya�g dihasi����a� para p�raji� ���ra�i�� di ��sa�tara ��h�s�s�ya di �awa f��gsi�ya t���ah b�r�bah ���jadi ���ra�i�� hias� Ha�ya s�bagia� ���ci�� p�raji� ya�g �asih b�rtaha� ���b�at b��t���-b��t��� tradisio�a�� ya�g b�rf��gsi s�bagai p�ra��ata� r��ah ta�gga s�p�rti t��paya� piri�g/cob���, cawa�/p��garo� ����di da� kermitan� P�r�baha� i�i dis�bab��a� ��ar��a ada�ya b�b�rapa a��asa�, 1�� ada baha� p��gga�ti ��t��� p�ra��ata� r��ah ta�gga ya�g ���bih pra��tis ji��a diba�di�g��a� d��ga� g�rabah �isa�� baha� p��asti�� ata� �i��a�i�; 2�� ��t� ���ra�i�� g�rabah di �awa ���ra�g bai��, ��dah p�cah, b�r�����t, daya r�sap�ya ti�ggi, air ��dah ���g�ap a��ibat dari pros�s p��ba��ara� ya�g tida�� �a��si�a��; da� 3�� ada�ya p�rsai�ga� b��t���, ���a��itas, j��is baha� da� d�sai� p�ra��ata� r��ah ta�gga d��ga� g�rabah�
���t��� da� j��is ���ra�i�� hias pada �����ya digo��o�g��a� ���jadi d�a yait� ���ra�i�� hias ya�g b��t����ya �asih b�rori��tasi pada ���ra�i�� tradisio�a�� da� ���ra�i�� hias ya�g b��t����ya b�bas tida�� t�ri��at o���h b��t���-b��t��� ���ra�i�� tradisio�a��, t����i�� p��b�ata��ya ����a���i pros�s p��ba��ara�, wa��a�p�� tida�� ���gi���ti ��aidah-��aidah f��gsi ���ra�i��, ����ai���a� ���bih c��d�r��g ���gg��a��a� t����i�� s��i pat��g, ta�ah ��iat s�bagai ��dia b�r��arya �co�toh ���o�g ��arya L��gga��, ��arya Widayato da� s�t�r�s�ya��� P��ba��ara� ha�ya sa�pai d��ga� tahapa� bisque ��ar��a p�war�aa� tida�� ���gg��a��a� baha� g��asir ����ai���a� d��ga� baha� cat t��bo��, cat ��ay� da� cat d���o �cat �obi����� ��da p���a b�b�rapa da�rah ��t��� �����j���a� ��ara��t�risti�� baha�/sifat ���a��a�ia� t���st�r g�rabah dig��a��a� PV�� ��t��� ���o���s p�r����aa� ���ra�i�� hias� ��spo� para p�raji� t�rhadap ada�ya p�r�baha� f��gsi ���ra�i��, dari hasi�� wawa�cara, pada �����ya ��r���a tida�� ���p�r�asa��ah��a� t��ta�g ada�ya p�r�baha� f��gsi ���ra�i��, ya�g t�rp��ti�g ��r���a �asih bisa b�rtaha� hid�p da� ���p�rtaha���a� ���ra�i�� s�bagai s��b�r ���hid�pa��ya� ��s��ip�� pada ����a�ya ��r���a aga�� ���s���ita� t����is ���ti��a dihadap��a� pada p�sa�a�-p�sa�a� da��a� b��t��� d�sai�-d�sai� bar�� �asa��ah p��ciptaa� d�sai� pada �����ya p�raji� ���co�toh ����a���i �od��� as��i
ata� ga�bar ya�g dibawa p���sa� s�s�ai d��ga� s����ra p���sa� ���ar �a�p�� ��o��a�� s�hi�gga p�raji� ���ra�i�� pada �����ya ha�ya ���ga�da����a� ���tra�pi��a�/skill saja�
Makna Karya Seni Keramik Tradisional Bagi Para Perajin
P�raji� ���a���ai ���ra�i�� tradisio�a�� s�bagai s��b�r �ta�a ���cari �af��ah� �paya p����staria� ya�g t���ah di��a�����a� o���h para p�raji� ada��ah s��a�gat ���p�rtaha���a� ���ra�i�� agar tida�� �ati ��ar��a ��r���a ���p��yai ���ya��i�a� bahwa b��i ��r�pa��a� s��b�r ���hid�pa� �a��sia, s�da�g��a� baha� ba��� ���ra�i�� b�rasa�� dari p�r�t b��i, �b��i si�bo�� wa�ita��, s�hi�gga ��t��� �����a�gs��ga� hid�p�ya para p�raji� ���ra�i�� tradisio�a�� ���-b�t�h��a� pasar�
Gambar 1. ��hid�pa� para p�raji� ���ci�� s�bagia� b�sar t�rdiri dari wa�ita, t����i�� p�tar di��a�����a� ��t��� p�raji� wa�ita d�wasa, �S��b�r: foto do������tasi p�����is���
Adaptasi Estetik Para Perajin
���p�ri�dah ��arya�ya d��ga� cara ���o���s��a� ata� ���y��pot��a� cat pada p�r����aa� ���ra�i�� s�bagai p��gga�ti g��asir� Pada �����ya ��r���a ���gg��a��a� b�b�rapa j��is cat ��t��� ���p�ro���h ���sa� g��asir �isa��; cat t��bo��, cat ��ay� da� cat b�si�
s�s�ai d��ga� ��rit�ria ya�g dit��t���a�, ��s��ip�� da��a� p���a��sa�aa�ya ���ghadapi b�b�rapa ����da��a t����i��� �ari s�gi prod��� p��gar�h it� t�r��ihat da��a� b�rbagai b��t��� d�sai� ���ra�i�� ya�g dib�at ���ra�g s�s�ai d��ga� crit�ria p�sa�a� ��ar��a ���t�rbatasa� p�ra��ata� da� ����a�p�a� t����i�� p��b�ata�, s���ai� it� b�ra��ih�ya f��gsi ���ra�i�� tradisio�a�� ���jadi ���ra�i�� hias� �agi p�raji� dapat ���b�at d�sai� b��t��� s�s�ai d��ga� p�sa�a� ��r�pa��a� s�at� ���ba�gaa� t�rs��diri�
Eksistensi Keramik Tradisional
�a��a� p�rsai�ga� pasar ���sist��si ���ra�i�� tradisio�a�� �����j���a� g�ja��a �asih b�rtaha�, wa��a�p�� s�batas b��t���-b��t��� dasar ���ra�i�� tradisio�a�� ya�g dijadi��a� s�bagai s��b�r i�spirasi da��a� p��g��ba�ga� d�sai� s���a�j�t�ya� Prod���-prod��� ya�g dihasi����a� t���ah ���ga��a�i p�r�baha� bai�� dari s�gi b��t���, ����ra�, �a�p�� f��gsi�ya, da��a� ��o�t���s p�r�baha� i�i b��t���-b��t��� d�sai� ���ra�i�� tradisio�a��� T�rjadi�ya p�rg�s�ra� �i��ai s��i ���raji�a� ���ra�i�� dari ���ra�i�� s�bagai b��da f��gsio�a��, dis�bab��a� ��ar��a b�b�rapa a��asa� yait� ada�ya baha� p��gga�ti ���ra�i�� ya�g ���bih ���ari��, ���bih aw�t, tida�� ��dah p�cah, ri�ga�, da� ���bih ��rah, s�p�rti p��asti��, �i��a�i�, a����i�i�� ata� ��oga� ��ai��ya� ��ga ada�ya p��gar�h �as����ya ���ra�i�� asi�g di pasara� s�p�rti ���ra�i�� Ci�a, Thai��a�d, ����a�da da� P�ra�cis� T��ta�g ���b�r��a�j�ta� p�rja��a�a� ���ra�i�� ��sa�tara r�pa-�ya a��a� ����a�g��ah ���w�s s�s�ai d��ga� t��t�ta� za�a��
SIMPULAN
��r��aita� d��ga� ��ata� ��o��a��, bahwa para p�raji� b�r�saha ��t��� ���cari ��ara��t�risti�� da�rah�ya da��a� ra�g��a b�radaptasi t�rhadap p�r�i�taa� pasar� T�tapi p�jabat da�rah ata� di�as t�r��ait b����� �����ja�g s�p���h�ya� S�hi�gga ��ata� ��o��a�� �asi�g-�asi�g da�rah b����� ta�pa�� ���o�jo��, bah��a� ����ai t�ra�ca� ���b�r��a�gs��ga��ya, ��ar��a ha�pir s�tiap da�rah ���i��i��i d�sai� prod��� ya�g sa�a, �isa�� ��oro b��o�yo, g�ci bati�� da� ���ra�i�� hias ��ai��ya bisa dit���i di b�rbagai da�rah� �a��a� ra�g��a ���a�ggapi p��ti�g�ya id��titas ��o��a�� ��t��� �asi�g-�asi�g da�rah, para p�jabat da�rah ya�g t�r��ait ���a�ggapi positif t�tapi tida�� ba�ya�� ���b�ri��a� so���si ya�g b�rarti, s����tara ya�g dit���a���a� ada��ah ���i�g��at��a� ���tra�pi��a� Pandangan Pejabat dan Instansi Terkait
Pa�da�ga� para p�jabat da�rah da� i�sta�si t�r��ait d��ga� p�r�asa��aha� �paya p��caria� id��titas ��o��a�� da��a� ���ra�i�� sa�gat ���d�����g da��a� arti ��r���a s�t�j� p�r��� di���stari��a��ya id��titas ��o��a��� �a��� d��i��ia� i�p������tasi da� pa�da�ga� it� b����� dis�rtai p��b�ria� fasi��itas p��d�����g ya�g ���adahi� S����tara para s��i�a� ���ra�i�� b�rpa�da�ga� bahwa p��caria� id��titas ��o��a�� ��r�pa��a� sa��ah sat� strat�gi b�daya ya�g p�r��� diw�j�d��a� da��a� ra�g��a ��������a� id��titas ata� jati diri�
Respon Perajin Terhadap Pesanan Asing
��spo� p�raji� t�rhadap p�sa�a� asi�g, s���ai� ba�gga, ��r���a b�rsi��ap ����aya�i, wa��a�p�� ba�ya�� ���ga��a�i ���s���ita� t�r�ta�a da��a� ha�� ya�g b�r��aita� d��ga� �asa��ah t����i�� p��b�ata�, �isa�� ������dapa� ���ra�i�� ya�g ���ya�g���t ��o�posisi baha�, ���t�ba��a� di�di�g b��da, ����ra�, ���rapia�, ���sa�aa� war�a ba��ar da� ����iri�a� d��ga� �od���.
para p�raji� agar dapat ������hi p�r�i�taa� pasar� �i��ata��a� bahwa ada r��ca�a p���ri�tah ��t��� ���g��ba�ga� s��i ���raji�a� ���ra�i�� di s�tiap da�rah di �awa, ya�g di��ait��a� d��ga� ���pariwisataa�� S���ai� it� p���ri�tah j�ga t���ah p�r�ah ���b�ri��a� b�rbagai ba�t�a� s�b����� ��risis ���pada para p�raji� b�r�pa �a�g, baha�, p�ra��ata�, p��y����ha�/p��atara�, ����j��ga�-����j��ga� r�s�i ya�g disa���r��a� ����a���i P���ri�tah �a�rah, �i�as P�ri�d�stria�, �i�as Sosia��, da� L����
Sara� dit�j���a� ���pada P���ri�tah �a�rah da� i�sta�si t�r��ait p�r��� s�g�ra ���ga�bi�� ���bija��a� po��itis da��a� ra�g��a ���ghid�p��a� ����ba��i s��i tradisio�a�� s�s�ai d��ga� t��t�ta� za�a�� ��git� j�ga s��i�a� ���ra�i�� agar ���b�ri s��ba�ga� p��i��ira�/id� da��a� b��t��� d�sai� ya�g b�r��ata� ��o��a�� s�bagai ciri ��has tiap-tiap da�rah�
DAFTAR RUJUKAN
��dyat�a�, S��arah� �1983��, Keramik Mutakhir Bergaya Antik, Hi�p��a� ��ra�i�� I�do��sia, �a��arta�
________________� �1987��, Kendi, Hi�p��a� ��ra�i�� I�do��sia, �a��arta�
��ffa�di, Y�s�f� �tt��, Dasar-Dasar Desain, Fa�����tas T���h�i�� da� P�r��ca�aa� I�stit�t T����o��ogi �a�d��g, �a�d��g�
��dhisa�toso, S� �1981��, “��s��ia� da� �i��ai-�i��ai ��daya”,da��a� Analisis Kebudayaan, ��part���� P��didi��a� da� ��b�dayaa� �I, �a��arta�
Cassir�r, E� �1987��, Manusia dan Kebudayaan: Sebuah Esai Tentang Manusia, �T�rj��aha� ����ois ��� ��groho��, Gra��dia, �a��arta�
G��rtz, C� �1973��, The Interpretation of Culture, �asic �oo��s, ��w Yor���
Ha�s, � �a��g� �2000��,Manusia, Kebudayaan dan Lingkungan,P�sta��a P���ajar, Yogja��arta�
Scar��� & �W Gri�shaw� �1972��, Physis and Chemistry of Clays and Others Raw Materials, �y ���� I�stit�t��
Siddharta, Hi��dawati� �1997��, Majapahit Terracotta Art, Hi�p��a� ��ra�i�� I�do��sia, �a��arta�
_________________� �1991��,Seni Keramik Modern dalam Perjalanan Seni Rupa Indonesia, Pa�itia Pa��ra� �ias, �a�d��g�
Irsa�, ��zhary Sa���h� �1996��,Industri Kecil:Sebuah Tinjauan dan Perbandingan, LP3ES, �a��arta� Iswidayati, Sri� �1994��, Pengaruh Zen Budhisme terhadap Estetika Keramik Jepang, �Th�sis�� �ajia� Wi��ayah ��pa�g, ��iv�rsitas I�do��sia, �a��arta� �acob�s, L����� �1968��, Estetika dan Seni,
(T�rj��aha� S�tjoat�odjo Pra�yoto�� P3T, I�IP �a��a�g�
�oh�, �� ����y� �1999��, The Complete Book of Potery Making, Chi��to� �oo��s�
�o��tjara�i�grat� �2000��, Kubudayaan Mentalitas dan Pembangunan, Gra��dia, �a��arta�
�artiwa, S�wati� �1977��,The Role of Pottery in Our Live, ��s��� P�sat, �a��arta�
���towidjoyo� �1987��, Budaya dan Masyarakat, Tiara Waca�a, Yogya��arta�
�i���s, ���� & H�b�r�a�, ��,�� �1992��, Analisis Data Kualitatif, (T�rj��aha� T��� �ohidi��, �I Pr�ss, �a��arta�
��hajir, �o��g� �1992��, Metodologi Penelitian Kualitatif, �a��� Sarasi�, Yogya��arta�
S�tris�o, ��dji, S�,� �1993��, Estetika: Filsafat Keindahan, �a�isi�s, Yogya��arta�
�orto�, FH� �1970��,Fine Ceramics, �C Graw Hi���� �oo�� Co�pa�y, ��w Yor���
����so�, G����� C� �1971��,Ceramic, ��w Yor��, �Y, �o��f �i���art a�d Wi�sto�,P�b��isti�r Phi��ad���phia a�d ��w Yor���
��ad, H�rb�rt� �1956��, Art and Society, Fab�r a�d Fab�r, Lo�do��
___________� �1959��,Pengertian Seni , (T�rj��aha� So�darso S�P���, STS�I`��S�I, Yogya��arta�
�oh��di �ohidi� �2000��, Kesenian dalam Pendekat-an KebudayaPendekat-an,STSI �a�d��g, �a�d��g�
S�par��a�, Pars�di� �1982��, Ilmu Sosial Dasar, �o�sorsi�� a�tar �ida�g ��part���� P��didi��a� da� ��b�dayaa� �I, �a��arta�
S��p��o� �1984��,Bahan Bakar Tungku,��part���� P�ri�d�stria�, �a�d��g�
Y�dhos�p�tro, Wiyoso� �1984��, Album Keramik Tradisional, �����t�ria� P��didi��a� da� ��b�dayaa�, �a��arta �
W�i�ho��d, ��do��f� �1982��, The Many Faces of Clay. Editio� L�ipizig�