PE W ARI SAN P ADA M ASY ARAK AT ADAT B AL I T E RK AIT AH L I W ARIS Y ANG B E RAL IH AG AM A Ol eh : Ni Ny o ma n S uk e r t i , Ida B a g us P ut r a At ma dj a , I G . A. M a s Rwa J a y a nt i a r i, I G . A. T ir t a Sa r i De wi , I G . A. B ag us Ag a st y a Pr a dny a na . A B S TR A K Pe n e l i t i a n i ni b e rt u j u a n u n t u k me n g g al i d a n men g a n l i si s t e n t a n g k e d u d uk a n a h l i wa ri s y a n g b e ra l i h a g a ma d a l a m h a l h a k d a n k e wa j i b a n n y a b a i k d a l a m k e l u a rg a ma u p u n d a l a m ma sy a ra k a t a d a t se rt a a k i b at hu k u m y a n g t i mb u l t e rk a it a h l i wa ri s y a n g b e ra l i h a g a ma t e r se b u t . Pe n e li t i a n i n i me ru p a k a n p e n e l it i a n h u k u m e mp i ri s, d e n g a n p e n d ek a t a n n o n d o k t ri n al (so c i o l e g a l re se a c h ). Da t a d i g al i de n g a n me t o de wa wa n c a ra , se l a n j u t n y a d i a n a l i si s se c a ra k u a li t a t i f. Ha si l p e n e li t i a n me n u nj u k a n b a h wa a h l i wa ri s y a n g b e ra l i h a g a ma t i d a k l a g i b e rk e d u d u k a n a h l i wa ri s. A k i b at n y a a h l i wa ri s y a n g b e rsa n g k u t a n g u g u r h a k wa ri sn y a d a ri o ra n g t u a n y a. Gu g u rn y a h a k me wa ri s b e ra k i b a t t i d a k a d a k e wa j i b a n - k e wa j i b a n y a n g h a ru s d i p i k ul n y a b ai k k e wa j i b a n t e rh a d a p k e l u a rg a ma u p u n te rh a d a p ma sy a ra k a t a d a t . A h l i wa ri s y a n g b e ra l i h a g a ma d i k a j i d a ri t e o ri n y a La wre n c e M . Fri e d ma n t e n t a n g si st e m h u k u m t e rd i ri d a ri t i g a u n su r y a i t u st ru k t u r h u k u m, su b st a n si h u k u m d a n b u d a y a h u k u m, d i ma n a d a ri k e t i g a u n su r i t u t i d ak me n g a l a mi p e rk e mb a n g a n . De n g a n de mi k i a n h u k u m a d a t wa ri s B a l i ma si h d i p e rt a h a n k a n se c ara u t u h . K a t a k unc i : Pe w a ri sa n, m a sy a ra k a t a d a t B al i , Ahl i w a ri s, b e ra l i h a g a m a A B ST R A C T Th i s st u d y a i ms t o e x p l o re a n d a n a l y ze a b o ut t h e p o si t i o n of h e i r c o n v e rt s i n t e rms o f ri g h t s a n d o b l i g a t i o n s b o t h wi t h i n t h e f a mi l y a n d i n i n d i g e n o u s c o mmu n i t i e s a s we l l a s re l e v a nt le g a l c o n se q u e nc e s a ri si n g he i r s wi t c h re l i g i o n s. Th i s st u d y i s a n e mp i ri c a l l a w, wi t h n o n - d o c t ri n a l a p p ro a c h (so c i o le g a l re se a rc h ). Da t a e xt ra c t e d wi t h i n t e rv i e ws, a n a l y ze d q u a l i t a t i v el y . Th e re su l t s sh o we d t h a t t h e h e i rs a re t u rn i n g re l i g i o n i s n o l o n g e r a re si d e n t h e i r. C o n se q ue n tl y h e i r i n q u e st i o n f a l l he i r ri g h t s o f p a re n t s. Th e d e a t h o f h ei r ri g h t s c a u se n o o b l i g a t i o n s t o b e a ssu mi n g b o t h o b l i g a t i o n s t o wa rd s t h e f a mi l y a n d t o wa rd s i n d i g e n o u s p e o p le s. He i r c o n ve rt s st u d i e d f ro m La wre n c e M . Fri e d ma n ' s t h e o ry a bo u t t h e l e g a l sy st e m c o n si st s o f t h re e e l e me n t s, n a me l y t h e le g a l st ru c t u re, t h e su b st a n c e o f t h e l a w a n d l e g a l c u lt u re , wh i c h o f t h e t h re e e l e me n t s t h a t a re n o t e x p e ri e n c i n g g ro wt h . Th u s t h e c u st o ma ry l a w o f i n h e ri t a nc e B a l i st i l l p re se rv e d i n t a c t.
K e y w o rd : Inhe ri t a nc e , B a l i i nd i g e no us c om m uni t i e s, hei r, sw i tc h re l i g i o n
I. PE NDAH UL UAN
Neg a r a In d on esi a su d a h ber u m ur 7 0 t a h un , d en g an um ur d em i k i an su d ah cu k u p ba n ya k p er a t u r an p er un d an g -u n d an gan ya n g ber h a si l d i b-u a t , n am -un d a l a m bi d an g h u k u m k el u ar ga d an h u k u m wa r i s bel u m ber h a si l d i bu a t sa m p a i sek a r an g . Ol eh k ar en a d em i k i an m a ka d a la m h u k um k el u ar g a d a n h u k um wa r i s m a sih ber l a k u b er ba g a i bi d a n g h u k u m ya i t u h u k um a d a t , h u k um i sl a m dan Ki t a b Un d a n g -Un d a n g Hu k u m Per d a ta ( KUHP er d a t a ) ba g i g ol on g a n - g ol on g an m a sya r a k a t t er t en t u. Da l a m k a ji an in i fok u s k a ji a n n ya a d a l ah t en tan g h u k u m a da t wa r i s Ba l i d a n seca r a kh u su s t er k a i t ah l i wa r i s ya n g b er a l ih a g am a d ar i a ga m a Hi n d u k e n on Hi n d u. Men g ka ji m a sal ah p e wa r i san m ak a a wa l k a ji an ti d a k d a p a t l ep a s d a r i si st em k ek er a ba t a n a t a u k ek el u a r g a an ya n g d i an u t ol eh m a s ya r a k at ya n g ber sa n g k u t an . Si st em k ek er a ba t a n ya n g d ian u t m a sya r a k a t a k an ber p en g a r uh t er h a da p ben t u k A c t a C o m i t a s ( 2 0 1 6 ) 2 : 1 3 1 – 1 4 1 I S S N : 2 5 0 2 - 8 9 6 0 I e - I S S N : 2 5 0 2 - 7 5 7 3
p er k a wi n an ya n g d i la k u k an n ya d a n b en t u k p er k a wi n an ya n g d i la k u k an a k an m em p en gar uh i ma sa l ah p ewa r i san ya n g d i an u t ol eh su a t u ma s ya r a k at a da t t er t en t u. Pa da u m umn ya d i I n d on esi a d i k en a l ti g a si st em k ek el u a r g a an ya i t u si st em k ek el u a r g aan p a tr il in ea l , si st em k ek el u a r g a an m a tr i l in ea l d an si st em k ek el u a r g a an p ar en t a l. Si st em k ek el u a r g a an p at r i l in ea l a da l ah si st em k ek er a ba t a n d im an a k et ur un an d i h i t un g m en ur u t g ar i s l a k i - l a ki ( a ya h ) sa ja . Sem en t a r a si st em k ek el u a r g a an m a tr il in ea l a d a lah si st em k ek el u a r g a an d i m an a k et ur un an dih i t un g d ar i g ar i s p er em p u a n ( i bu ) sa ja , d an si st em k ek el u a r g a an p ar en ta l a d al ah d i man a k et u r un an d il ih a t a ta u d i l a ca k ba i k d a r i g ar i s l a k i -l a k i dan p er em p u an ( a ya h - i bu ) Ma s ya r a k a t a d at Ba l i Hi n d u m en g an u t si st em k ek el u a r g aan at a u k ek er a ba t a n pa tr il in ea l ya n g l ebi h d i k en a l d en gan i st i lah si st em
”p u ru sa”, kecuali masyarakat adat
T en g an an Pa gr in g si n gan d i Ka r an g sem , d im an a m a sya r a k a t t er sebu t m en g a n u t si st em k ek el u a r g a an p ar en t a l. Ja d i m a sya r a k a t Ba l i Hi n d u t i d a k sep en u h n ya m en g an u t si st em k ek el u a r g a an p atr i l in ea l. Pa d a si st em p u ru sa g a r i s k et u r un an di l a ca k a t a u d it ar i k dar i g ar i s a ya h . I n i ber a r t i a n a k l a ki - l a k i seba g a i p el a n ju t k et u r un an . Kon sek u n sin ya a n a k la k i -l a k i ya n g ber k ed u d u k a n seba g a i a h -l i wa r i s, n am un d em i k i an a d a k a lan ya a n a k p er em p u a n ju g a d a p a t b er k ed u d u k a n seba g a i ah li wa r i s d en g an car a m el a k u k an p er ka wi n an n y e b u ri n. C ar a p er k a wi n an n y e b u ri n d i t em p u h k ar en a t i d a k a d an ya a n a k l a k i - l a ki seba g a i p el a n ju t k et u r un an . I n i ber ar ti ca r a p er ka wi n an ny e b u ri n se ja t i n ya a d a l ah un t u k m em p er t ah a n kan si st em p u ru sa. Ol eh k a r en a d em i k ian m a ka t i d a k ser t a m er t a sem u a an a k p er em p u an Ba l i d a p a t m el a k u kan p er k a wi n an ny e b u ri n d a n ber k ed u d u k a n seba g a i ah l i wa r i s k a r en a un t u k d a p at m el a k u k an p er k a wi n an n ye b u ri n h ar u s a d a b e ber a p a p er sya r a t an ya n g m est i d i p en uh i .
Un t u k d a p a t ber l an g su n gn ya p r oses p e wa r i sa n a d a t i ga u n sur ya n g sa n g at esen si a l ya n g h ar u s d i p en uh i ya i t u p e wa r i s, h ar t a wa r i san dan ah l i wa r i s. Ap a bi l a sa lah sa t u dar i un sur es en si a l t i d a k a d a m a ka p ewa r i san t i d a k da p a t d i la k san a k an . Da l am h a l p r oses p e wa r i sa n d im an a a d a ah l i wa r i s ber a l ih a g a ma d ar i a ga ma Hi n d u m en ja d i n on Hi n d u d a p a t m en i m bu l k an p er soa l a n ba i k d al a m k el u ar g a m a u p un d a l a m ma s ya r a k a t a da t t er k ai t d en g an h a k -h a k d an k ewa ji ba n - k e wa ji ba n n ya k a r en a h a k d an k ewa ji ba n sel a l u b er d a m p in gan t er l ebi h ya n g m en ya n g k u t k e wa ji ba n k ea g a m a an d an k em a s ya r a k a t an . Seh u bu n g an d en g an a d an ya d u a h al ya n g t i da k d a pa t d i p i sa h kan ya k n i h a k d an k ewa ji ba n t er sebu t m a k a p en el i t i an in i m en ja d i p en t in g d i la k u k an un t u k m en em u k an ja wa ba n n ya . 2 . Ru m u sa n Ma sa l ah
Berdasarkan apa yang sudah diuraikan di atas maka masalah penting yang menjadi fokus pada penelitian ini yaitu bagaimanakah kedudukan hukum ahli waris yang beralih agama dan akibat hukum apakah yang timbul terkait ahli waris beralih agama pada masyarakat adat Bali ?
II. M E TO DE PE NE L IT IAN 1 . Je ni s da n Si f a t Pe ne l i t i a n
Pen el i t i an t en t an g p ewa r i san p a da m a s ya r a k at a d a t Ba l i t er k a i t ah l i wa r i s ya n g p er al ih a ga ma a da l ah m er u pa k an p en el i t i an h u k um em p ir i s ya n g m er u p a k an d a ta la p an g an seba g a i d a t a p r im er . Pen el i ti an in i t i d a k a k an m en g u ji h i p ot esi s, a k a n t et a p i m en g g a li in for m a si se ba n ya k m u n g k in seh u bu n g a n d en gan p e wa r i san p a d a m a s ya r a k at a d a t Ba l i t er k a i t ah l i wa r i s ya n g ber a l ih a g am a . Ol eh k ar en an ya p en el i t i an in i ber si fa t d esk r i t i f, ya i t u m en g g am ba r k an a ta u m en jel a sk a n t en t an g k ed u d u k an ah l i wa r i s ya n g b er a l ih a g am a dan a k i ba t - a ki ba t ya n g t i m bu l t er k a it d en g an h a k -h a k d an k e wa ji ba n - k e wa ji ba n n ya s e ba g a i a h l i wa r i s. 2 . J e ni s da n Sumbe r Da t a Da l a m p en el it i an in i d a t a ya n g d i g a l i d an d i k um p u l k an a d a l ah ber u p a d a t a pr i m er d an d a ta sek u n d er . Dat a p r im er ya k n i d a t a ya n g d i p er ol eh d ar i su m b er d a t a l a pan g an d i Desa Pa k r am an C an g g u , Ku t a Ut a r a , Ba d u n g . Lok a si p en el i t i a n di t en t u k an se ca r a p ur p osi f d en g a n d a sar p er t i m ban g an ba h wa d i d esa p a k r am an t er sebu t a d a wa r g a Hi n d u ya n g ber a l ih a g a m a k e n on Hi n d u . Pen en t u an i n for m an n ya d i t en t u k a n d en gan t ek n i k sn o w b a l l ( b ol a sa l ju ) , i n f or m an ya n g d i p i l ih a d a lah t ok oh ma s ya r a k at , b en d esa d a n be ber a p a wa r g a m a s ya r a k at h u k u m a d a t a ta u Desa Pa k r am an Can g g u , ya n g ber a sa l d ar i Ba n ja r Ka yu T u l a n g , Ba n jar Pi p i t an , Ba n ja r T eg a l Gun d u l d an Ba n jar Pen g i l i an seba g a i sa m p el . Di m an a d esa p a k r a m an t er sebu t se ca r a a d min i st ar si b er a d a d i Keca m a t an Ku ta Ut a r a , Ka bu p a t en Ba d u n g . Da t a sek u n d er d i p er ol eh d a r i ba h an ba h an t er t ul i s at a u d ok u m en -d ok u m en ya n g m em u a t in for m a si sep er t i bu k u , k a m u s, l a p or an p en el i t i an seh u bu n gan d en g an p e wa r i san p a d a u m u mn ya d a n p a d a m a s ya r a k at a da t Ba l i kh u su sn ya . 3 . T ek ni k Pe ng ump ul a n Da t a . Un t u k m en d a p a t kan d a t a ya n g d i p er l u k an dan d at a ya n g a k ur at , t ek n i k p en g u m p u lan da t a ya n g d i g u n a k an d a la m p en el i t ian in i a d al ah t ek n i k wa wa n ca r a (i n t e rv ie w) ya n g b er p ed om a n p a d a p ed om a n p er t an ya a n (i n t e rv i e w g u i d e) . 4 . T ek ni k Pe ng ol a ha n Da t a Set el a h d a t a ya n g d i p er l u kan t er k u m p u l ma k a l an g kah sel a n ju tn ya a d a l ah t ah a p p en g ol a h a n d an an a l i si s d a t a . Da l am p en gl ah an d an an a l i si s d a t a d i la k u k an d en gan m en g g un a k an m et od e ya n g ber si fa t k u a l i t a t i f d i l en g k a p i d en gan an a l i si s si t u a si on al . Met od e i n i a k an d a p at m en un ju k an t en t an g p ewa r i sa n p a da m a sya r a k a t a d a t Ba l i d a l am h a l in i d i Desa Pa k r am an C an g g u t er k a it a h l i wa r i s ya n g b er a l ih a g am a d ar i a ga m a Hi n d u m en ja d i n on Hin d u .
III. H ASIL DAN PE M B AH ASAN 1 . T i nj a ua n U m um H uk um Ada t W a r i s B a l i. Men g k a ji h u k um a da t wa r i s Ba l i, k a ji a n m an a ti d a k da p a t l ep a s d ar i h u k u m a d a t wa r i s I n d on esi a . In d on esi a m er u p a k an n eg a r a ya n g p en d u d u k an t er d ir i d ar i ber m a cam - m a ca m su k u ba n g sa d an ma sin g - m a sin g su k u ba n g sa m em p u n ya i t a t a a t ur an d i bi d a n g wa r i s, ya n g t en t un ya t i d a k
sa m a sa t u d en g an ya n g l a in n ya , in i t er g an t un g dar i si st em k ek el u r a ga an d a n ben t u k p er k a wi n an ya n g d i an u t ol eh m a s ya r a k a t h u k u m a d a t ya n g b er sa n g k ut an . Ber l a k un ya h u k u m a da t wa r i s ya n g ti d a k sam a an tar a su k u ba n g sa ya n g sa t u d en g an su k u ba n g sa ya n g l a in n ya d i k ar en a kan bel u m b er h a si ln ya p em er i n t ah m em bu a t h u k u m wa r i s ya n g ber l a k u seca r a n a si on a l . Seb en ar n ya g a g a sa n un t u k m em bu a t h u k u m k el u ar g a dan h u k um wa r i s n a si on a l su d ah a da seja k l a m a se ba g i m a n a d i ur a i kan ol eh Ha z a i r in . Un t u k m em bu a t h u k u m wa r i s n a si on a l su d a h di g a g a s seja k t ah un 1 9 60 , sep er t i d i am an at k an ol eh T AP MP RS Nom or I I T ah un 1 9 6 0 , pa d a an g k a 4 0 2 h ur u f c su b 2 Ket et a p a n MPRS t er sebu t d i n ya t a k a n bah wa p er l un ya p er u n dan g - un d an g an m en g en a i h u k um wa r i s ya n g ber l a n da sk an pr in si p -p r in si -p k ewa r i sa n -p ar en ta l bi l a t er al1. Ap a ya n g d i a man a t kan ol eh T AP MPR S t er se bu t b el u m t er wu ju d sa m p a i sek a r an g ba h k an d i u si a n eg ar a k it a su d a h ber u m ur 7 0 t ah un , wa l a u p un d em i k i an d a l am bi d a n g h u k u m l ain n ya ba n ya k p er a t u r an p er un d an g - un dan g an ya n g b er h a si l d i bu a t n ya . T er k a i t bel u m a d an ya h u k u m wa r i s n a si on a l ma k a d a l a m bi d a n g k ewa r i san ber l a k u h u k u m wa r i s a da t d i sa m p in g h u k um wa r i s I sl a m d an h u k um wa r i s Ba r a t a t a u Ki ta b Un d an g - Un d an g Hu k u m Per d a t a ( KUHPer d a t a ) d en gan k at a l a in d a l am bi d a n g h u k u m wa r i s m a sih b er l a k u p l ur al i sm e h u k um d an p l u r a l i sm e h u k um t er sebu t b er l a k u t er h a d a p g ol on g a n - g ol on g an m a s ya r a k at t er t en t u . Da l am k a i tan in i 1
Hazairin, Hukum Kekeluargaan Nasional,
Tintamas, Jakarta, 1982, h. 1. ya n g m en ja d i f ok u s k a ji a n d i t ek an k an p a d a h u k u m a d a t wa r i s Ba l i . Hu k u m a d a t wa r i s Ba l i ya n g m en u r u t Win d ia , h u k u m wa r i s ba g i or an g Ba l i a d al ah h u k u m a da t wa r i s Ba l i2. So ep om o m en g a t a kan h u k u m a d at wa r i s a d a l ah m em ua t p er at ur an -p er a t ur an ya n g m en g a t ur pr oses p en er u sk an ser t a m en g op er k an ba r an g -ba r an g h ar t a ben d a d an -ba r an g - -bar an g ya n g t i d a k be wu ju d ben d a (i mma t e ri e l e g o e d re n) d ar i su a t u a n g ka t an m an u si a (g e n e ra t ie) k ep a d a t u r un an n ya3. Sem en t a r a Sur oj o Wi g n j od i p u r o m en g a ta k an ba h wa h u k u m a d a t wa r i s m el i p u t i n or m a -n or m a h u k u m ya n g m en et a p k an h ar t a k ek a ya a n ba i k ya n g m a t er i i l m a u p un ya n g i mm a t er i i l ya n g m an a k ah d ar i sese or a n g ya n g d a p a t d i ser ah k an k ep a d a k et u r un an n ya s e r t a ya n g sek a l i g u s ju g a m en g a t ur sa at , ca r a dan pr oses p er a l i h an n ya4.
Men cer m a t i d efi n i si d ar i k ed u a sa r jan a t er sebu t d i a t a s p a d a da sar n ya t i d a k ja uh ber b ed a k a r en a seca r a g ar i s b esa r n ya d i k em u k a k a n ba h wa h u k u m a d a t wa r i s m em u at p er a t ur an ya n g m en g a t ur pr oses p en g op er a n h ar t a k ek a ya a n ba i k ya n g b er wu ju d m a u p u n t i d a k ber wu ju d d a r i sa t u an g k at an m an u si a k ep a d a k et u r un an n ya . Ma sa l ah p r oses p en g op er a n h ar ta k ek a ya a n m en u r ut Soep om o su d a h d a p a t d im u l ai sem a si h or an g t u a h i d up .
Proses tersebut menjadi ”akuut” ol eh 2
Wayan Windia dan Ketut Sudantra,
Pengantar Hukum Adat Bali, Lembaga
Dokumentasi dan Publikasi, Fakultas Hukum, Universitas Udayana, 2006, h.115..
3
R. Soepomo, Bab-Bab tentang Hukum Adat, Pradnya Paramita, Jakarta, 1986, h. 79.
4
Surojo Wignjodipuro, Pengantar dan
Asas-Asas Hukum Adat, Gunung Agung,
se ba b or a n g t u a m en in g g a l d un i a5. Ha l d em i k i an ju g a di an u t d a la m h u k um a d a t wa r i s Ba l i d i m an a p r oses p em ba g i a n wa r i san su d ah di m u la i sem a si h p ewa r i s h i d u p d an ba g i an m an a n an t in ya d i p er h i t un g k an d a l am p em ba g i a n seca r a t et a p set el a h p ewa r i s m en in g g al d un ia . Se ca r a u m um un t u k d a p at b er ja l an n ya p e wa r i sa n a d a t i ga u n sur p en t in g ya n g h ar u s d i p en uh i ya i t u a d an ya p e wa r i s, h ar ta wa r i san d an a h l i wa r i s. Pe wa r i s a d a l ah or an g ya n g m en in g g l kan wa r i san sed a n g k an h ar t a wa r i sa n a d al ah h ar t a ya n g d it in g g al k an ol eh p e wa r i s ba i k ya n g ma t er ii l m a u p un i m m at er ii l . Sem en t ar a ah l i wa r i s a d a l ah or an g - or an g ya n g m en er im a h ar ta wa r i san . Un su r ya n g p a l in g t er a kh ir in i lah ya n g d om in an m en ja d i m a sa lah d a l a m p ewa r i san a k an t et a p i un su r l a in n ya ju g a t i d a k k al ah p en t in gn ya k a r en a sa l ah sat u d ar i u n sur - un su r p ewa r i sa n t i d a k a d a ma k a p e wa r i san t i d a k da p a t d i la k san a k an . Ha n ya sa ja ya n g p a l in g k r u sia l a d al ah p a d a un sur ah l i wa r i s. Si a p a i t u p e wa r i s? Ma s ya r a k a t a d a t Ba l i ya n g m en g an u t si st em k ek el u a r g a an pa tr i lin ea l m eman d an g p e wa r i s a d a l ah a ya h . Pan d an g an in i d i d a sar i p em i k ir an k ar en a la k i - la k i m en er im a wa r i san da r i a ya h n ya d a n su d a h ber l an g sun g seca r a t ur un t em u r un . Ha l sen a d a ju g a d i k a t a k an ol eh wi n d i a ba h wa p ewa r i s a d al ah se or a n g a ya h ( l a k i la k i ) k ar en a la k i -l a k i p em i l i k h ar ta k el u r a ga ya n g d i wa r i si se ca r a t ur un t em ur un d an l a k i - l a ki ju g a p eca r i n a fk a h seh in g g a sem u a h ar ta m i li k l a ki - l a k i sem en tar a
5 Soepomo, loc.cit. p er em p u a n t i da k p em i li k h ar t a6. Pa n d an gan h an ya l a k i - la k i (a ya h ) se ba g a i p e wa r i s, n a m pa kn ya m u l a i t er ba n tah k an m en g in ga t k em a ju an ja m a n dan p er k em ba n g an i lm u p en g et a h uan ya n g ber p en g ar uh t er h a d a p p ol a p i k ir a t a u mi n d ze t se ba g i a n an g g ot a m a sya r a k a t ( p er em p u a n ) seh in g ga m er ek a ti d a k l a g i ber k u t a t pa d a p ek er ja an di sek t or d om e st i k ( r um ah t an g ga ) m el ain k an ju g a i k u t m en ca r i n a fk ah d en g an b ek er ja d i sek t or p u bl i k seh in g g a m em p u n ya i p en gh a si l an ya n g n an tin ya d a p a t d i wa r i sk an k ep a d a an a k -a n -a kn y-a . D en g -an d em i k i -an p er em p u -an ju g a d a p a t seba g a i p e wa r i s k ar en a m em p u n ya i h ar t a. Ha l t er se bu t s el a r a s d en g an ya n g d i k em u k a k an ol eh Wi r t a Gr i a dh bah wa i bu p u n seba g a i p e wa r i s sel a i n a ya h7. Ja d i p ewa r i s t i d a k l a gi h an ya l a k i - l a k i (a ya h ) t et a p i or a n g t u a ya k n i a ya h d an i bu .
Sel a i n p ewa r i s, u n sur p en tin g l a in n ya u n t u k ber ja l an n ya p e wa r i sa n a d a l ah h ar ta wa r i san . Hi l m an Ha d i k u su m a m en g em u k a k an bah wa wa r i sa n a d a lah ba r an g - ba r an g ber u p a h ar t a ben d a ya n g d it in g g al k an ol eh se or a n g p ewa r i s8. Sem en t ar a R et n o wu l a n Su t an t i o m en g a ta k an ba h wa h a r t a wa r i san a d a lah h ar t a ya n g d i t in g g a l kan ol eh p ewa r i s set el a h d i k u r an g i h i ba h h i ba h d an h ut an g -h u tan g a lm ar -h u m, bi a ya p en g u bu r an ,
6
Wayan P. Windia dan Ketut Sudantra,
Loc.Cit. 7
Ketut Wirta Gridhi, “Sikap Masyarakat Bali Terhadap Kemungkinan Terwujudnya Sistem Hukum Waris Bilateral Individual”,
Laporan Penelitian, Fakultas Hukum
Universitas Udayana, Denpasar, 1990, h. 17. 8
Hilman Hadikusuma, Pengantar Ilmu Hukum Adat, CV Mandar Maju, Bandung, 2003, h. 35.
sel a m a t an , bi a ya - bi a ya l a i n n ya seh u bu n g a n d en g an k em a ti an9. Kor n m en g a ta k an ba h wa m en ur ut Hu k u m Ad a t Ba l i , war i san a d a l ah sem u a h ar t a k ek a ya a n ber u p a m a t er i a l ( ya n g b er wu ju d ) ya n g d i t i n g ga l k an ol eh p e wa r i s10. Men cer m a t i p en d a p a t d ar i p ar a sa r jan a ya n g su d ah d i un g ka p k an t er sebu t d i a t a s, da p a t d i k a ta k an bah wa h ar t a wa r i sa n a d al ah seg a l a k e k a ya a n ya n g d i t in g ga l k an ol eh p ewa r i s ba i k ya n g b er wu ju d b en d a m a u p un ya n g t i d a k ber wu ju d b en d a . Da l a m h u k u m a d a t Ba l i , wa r i san t i d a k sa ja be wu ju d b en d a - ben d a sep er t i h ar t a k el u ar g a t et a p i ju g a h a k -h a k k em a sya r a k a t an sep er t i -h a k a t a s t an ah k ar an g d esa , h a k m em an fa a k an k u bu r a n d an h a k u n t u k ber sem ba h ya n g d i p u r a Kah ya n g an Desa d a n l a in -l a in n ya . Den g an a dan ya h a k -h a k ya n g d i t er im an ya t en t u n ya d i ba r en g in d en g an k e wa ji ba n - k ewa ji ba n ya n g m el ek a t se ba g a i a k i ba t d i t er i man ya h a k -h a k t er sebu t . Ha r t a wa r i san k el u ar g a ya n g b er wu ju d b en d a d a p at d i g ol on g an se ba g a i ber i k u t11: 1 . Te t a mi a n ( h ar ta p u sa k a ) , ya i t u b er u p a h ar ta ya n g d i p er ol eh k a r en a p ewa r i san seca r a t ur un t em u r un ya n g m el i p ut i h ar t a ya n g t i d a k d a p at d i ba g i - ba g i ya k n i h ar t a ya n g m em p u n ya i n i l ai
9
Retnowulan Sutantio,Wanita dan
Hukum, Alumni, Bandung, 1979, h.86.
10
V.E Korn, V E Korn, Hukum Adat Waris Bali (Het Adatrecht van Bali Bab IX)
diterjemahkan dan diberi catatan-catatan oleh I Gde Wayan Pangkat, Fakultas Hukum & Pengetahuan Masyarakat, Universitas Udayana, Denpasar, 1972, h. 46.
11
Wayan Windia dan Ketut Sudantra,
Op.Cit, h. 117. r el i g i u s sep er t i t e m p at p er sem ba h ya n g an k el u a r ga (sa n g g a h / me ra j a n) d a n l ain -l a in n ya d a n t et a m ian ya n g d a p at d i ba g i - ba g i ya i t u h a r ta wa r i san ya n g t i d a k m em p un ya i n i l ai r el i g i u s sep er t i sa wa h , l a d an g, d an l a in - l in n ya . 2 . Te t a t a d a n, ya i t u h ar ta ya n g d i ba wa ol eh m a sin g - m a sin g su a mi i st r i ya n g d i ba wa m a su k k e d a l am p er k a wi n an ba i k ya n g d i p er ol eh k a r en a u sah an ya s en d i r i (se k a y a) m a u p un p em ber i an /h i bah (j i wa d a n a) . 3 . Pe g u n a k a y a / g u n a k a y a, ya i t u h ar ta ya n g d i p er ol eh su a mi i str i sel a ma p er k a wi n an ber l an g sun g .
Da l a m Peswa r a Pe wa r i san tah un 1 9 0 0 d i se bu t k a n ba h wa h ar ta wa r i san t er ja d i d a r i h a si l ber si h k ek a ya a n p e wa r i s set el a h d i p ot on g h u tan gn ya t er m a su k h u tan g -h u t an g ya n g d i bu a t u n t u k on g k os p en yel en g g a r a an p e n g a b e n a n p e wa r i s12. T er h a d a p h al t er sebu t t er d a p a t p en a fsi r an bah wa h u tan g h u t an g p ewa r i s t i d a k d i t an g g un g ol eh ah li wa r i sn ya ji k a h ar t a wa r i san t i d a k m en cu k u p i13. Sem en t a r a Kor n , m en u l i s ba h wa ti d a k sa ja si sa ya n g b er a l ih d ar i h ar t a wa r i sa n ya n g d i t er im a t et a p i ju g a t er m a su k h u tan g -h u t an g p ewa r i s d i wa r i sk an k ep a d a ah l i wa r i sn ya 12
Peswara Pewarisan Tahun 1900 dikeluarkan tanggal 13 Oktober 1900 oleh Residen Bali dan Lombok dengan permusyawarahan bersama-sama pedanda-pedanda dan punggawa-punggawa. Semula diberlakukan bagi Hindu Bali dari Kabupaten Buleleng, tetapi pada tahun 1915 diberlakukan pula untuk seluruh Bali Selatan.
13
Gde Panetja, 1986, Aneka Catatan
Tentang Hukum Adat Bali, CV. Kayumas,
k ecu a l i h u t an g -h u t an g k ar en a p er ju d i a n .14 Un su r l a in n ya ya n g p a l in g esen si a l a d a l ah ah li wa r i s. Da l a m h u k u m a da t Ba l i m an a k a la t i d a k a d a ah li wa r i s m a k a a kan d i l a k u kan p er bu a t an h u k um m en g an g k at an a k or an g la in ya n g d i ja d i k a n an a k sen d ir i d i u ta ma k an a n a k d ar i k al an g an k el u ar g a sen d ir i , k a l a u t i d a k a da m a ka p en g an g k at an d a p a t di l a k u kan t er h a d a p or an g d i l u ar k a l an g an k el u ar g a. Ba h k an un t u k m em en uh i un su r k et i g a t er sebu t t i d a k ja r an g san g su a m i m el a k u k an p er k a wi n an p ol i g a mi un t u k m en gh in d ar i k ep u n ah an k et u r un an at a u m el a n ju t k an g en er a si, beg i t u p en t in gn ya u n su r ya n g k et i g a t e r sebu t . Si a p a i t u ah l i wa r i s ? Ah l i wa r i s a d a l ah or an g at a u or an g - or an g ya n g m en er im a h a r t a wa r i san . Ak i ba t or an g m en ja d i ah li wa r i s ma k a ia d i be ba n i k e wa ji ba n - k e wa ji ba n ba i k k e wa ji ba n k el u a r g a ma u p un k ewa ji ba n m a s ya r a k at a d a t. Ad a p un k ewa ji ba n -k e wa ji ba n ah li wa r i s ya i t u : 1 . Mem el i h ar a p ewa r i s k et i k a p e wa r i s d a l a m k ea d a an t i da k m a m p u seca r a fi si k ;
2 . Men g u bu r k a n jen az ah p ewa r i s a t a u m en g a ben k an p e wa r i s ser t a m en yem a ya m k a n ar wa h n ya d i sa n g g a h / me ra j a n; 3 . Men yem ba h ar wa h l el uh ur ya n g b er sem a ya n d i sa n g g a h / me ra j a n; 4 . Mel a k sa n a k an k ewa ji ba n k em a s ya r a k a t an a d at ber u p a a y a h a n t er h a d a p ban ja r / d esa a d a t. T i d a k di l a k san a kan n ya k e wa ji ba n -k e wa ji ba n se ba g a i m an a t er sebu t d i a t a s d a p at m en g a k i ba t k an di ca bu t n ya 14
V.E. Korn, Op. Cit., h. 8-10.
h a k -h a k ya n g m est i d i t er i man ya , h a l m an a sesu a i d en gan a sa s k es e ba n d in g an ya k n i a p a bi l a seor a n g a h l i wa r i s t i d a k m el a k san a k an k e wa ji ba n ma k a i a ti d a k ju g a m en d a p at k an h a k -h a kn ya . Ah l i wa r i s a da l ah an a k ya n g l a h ir d a r i p er ka wi n an sya h or an g t u an ya , ya n g m en ur u t h u k u m a da t Ba l i a h l i wa r i s i t u a d al ah an a k l a ki - l a k i d an a n a k p er em p u an ya n g d ir u ba h st a t u sn ya d en g an m el a k u k an p er k a wi n an n ye b u ri n. Mel a l u i p er k a wi n an n ye b u ri n san g i str i b er u ba h st a t u s h u k um m en ja d i p u ru sa ya n g m an a se bel u m n ya i a b er st a t u s h u k u m p re d a n a sem en t ar a san g su am i b er st a t u s p re d a n a. Pu ru sa bu k a n b er ar t i l a k i -l a k i, k ar en a p er em p u an ya n g k a wi n k e ce b u ri n ju g a ber st a t u s p u ru sa. Ma k n a p u ru sa d a n p re d a n a a d a l ah st a t u s, bu k a n jen i s k el am in . Se b en ar n ya k a l a u a h li wa r i s d i ar t i k an an a k , an a k it u a d a b er m a ca m -m a ca m ya i t u an a k k an d un g , a n a k t ir i, an a k an g k at , an a k p iar a d an a n a k l u ar k a wi n . Dar i jen i s a n a k -an a k t er sebu t m em p u n ya i h a k m ewa r i s ya n g b er bed a s esu a i d en g a n st a t u sn ya . An a k k a n d un g m em p un ya i h a k p en uh t er h a d a p wa r i san or an g t u an ya . Sem en t a r a an a k - an a k l ain n ya m em p u n ya i h a k ya n g t er ba t a s m en ur u t si st em k ek el u a r g a an ya n g d i an u t ol eh su a t u m a s ya r a k a t t er t en t u . Men ur u t h u k u m a da t Ba l i , sel a in an a k k an d un g m em p u n ya i h a k wa r i s p en u h t er h a d a p h ar t a wa r i san or an g t u an ya , an a k a n g ka t ju g a m em p u n ya i h a k wa r i s p en u h t er h a d a p h ar t a wa r i san or an g t u a a n g ka tn ya . Sa n g a t ber bed a d en g a n a n a k an g k a t p a da m a sya r a k a t p ar en ta l
d i Ja wa , d i m an a an a k an g k a t h an ya b er h a k t er ba t a s t er h a da p h ar t a g on o g i n i or an g t u a an g k at . Set el a h t er p en uh in ya u n su r - un sur d a l a m p ewa r i san ya i t u p e wa r i s, h ar t a wa r i sa n dan ah l i wa r i s m a k a pr oses p e wa r i san d a pa t di l a k u k an . Ma sa l ah n ya k a p a n p en g op er a n h ar t a k ek a ya a n a t a u p ewa r i san i t u d im u l ai , a p a m en un g g u si p ewa r i s m en in g ga l d u n ia ?. P r oses p e wa r i san su d ah d a pa t d i m u l ai sem a si h or an g t u a h i d up .
Proses tersebut menjadi ”akuut” oleh
se ba b or an g t ua m en in g g a l d un i a15. Ha l d em i k i an ju g a di an u t d a la m h u k um a d a t wa r i s Ba l i d i m an a p r oses p em ba g i a n wa r i san su d ah d a pa t d i m u l ai sem a sih si p ewa r i s h i d up . Pem ba g i a n h ar t a wa r i san sem a si h p e wa r i s h i d u p d a pa t ber u p a p e d u m p a mo n g a t a u p e d u n g ra k sa, p e n g u p a j i wa, ya n g m er u p a k an p em ber i an ya n g b er si fa t s em en t ar a k ep a d a ah l i wa r i s ya n g t u ju a n n ya u n t u k d i man fa a t k an ol eh a h l i wa r i s d a la m p en gh i d u p an k el u a r g an ya sa m p i a d a n ya p em ba g i a n h ar t a wa r i san seca r a t et a p . Pe n g u p a j i wa t et a p d i p er h i t un g k an d a l am p em ba g i a n h ar t a wa r i san seca r a t et a p . Ha r t a wa r i san d i ba g i ol eh p ar a ah l i wa r i s seca r a t et a p a da l ah set el a h p e wa r i s m en in g g al d u n ia . Set el a h p em ba g i a n h ar t a wa r i san seca r a t et a p m a k a p ar a ah li ber h a k seca r a m u tl a k a t a s ba g i an wa r i san t er sebu t se su a i d en g an p or si n ya m a si n g -m a sin g k ar en a p em ba g i a n wa r i san seca r a h u k u m a da t d i l a k u k an a ta s a sa s k er u k un an , l ar a s d a n p a t ut at a u t i d a k ber d a sa r kan i lm u h it un g a ta u ma t em a t i k a ya n g t en t un ya d i ba r en g i d en g an k ewa ji ba n - k ewa ji ba n 15 Soepomo, loc.cit. ya n g h ar u s d i la k u k an ol eh p ar a ah l i wa r i s. Ja d i t i d a k a d a at ur an a ta u k et en t u an ya n g t eg a s t en t an g ba g i an m a sin g - m a sin g ah l i wa r i s, k ecu a l i p er ba n d in g an ba g i a n an tar a an a k la k i -l a k i d an p er em p u an ya n g be-l u m k a wi n , ya i t u d u a ber ba n d in g sa t u a ta u a te g e n a su u n16 Ba g a i m an a ji k a ah l i wa r i s m en in g g al seb el u m h ar ta wa r i san d i ba g i ? T er h a d a p h a l d em i k i an ti d a k m en i m bu l k an ma sa l ah k ar en a k ed u d u k a n ah l i wa r i s a k an d i t u t u p a t a u d i i si ol eh a h l i wa r i s p en g g an ti . Ah l i wa r i s p en g g an t i a d al ah an a k d ar i a h l i ah li wa r i s ya n g se ben a r n ya , d i m an a ah l i wa r i s p en g gan t i a k an m en g g an ti k an p osi si sa n g a ya h d a n p osi si n ya sa m a d en g a n sa u dar a -sa u d a r a a ya h n ya . Ha r t a wa r i san ya n g d a p a t d i ba g i se ca r a in d i vi d u ol eh p a r a ah l i wa r i s a d a l ah h ar t a wa r i san ya n g t i d a k b er n i l a i re l i gi o ma g i s sep er t i sa wah , l a d an g , d ep osi t o, d a n l a in - la in n ya . Sem en t a r a h ar t a wa r i san ya n g ber n i la i
re l i g i o ma g i s sep er t i t em p a t p em u ja an a t a u t em p a t p er sem ba h ya n g an ya i t u sa n g g a h / me ra j a n t i d a k d a p at d i wa r i si se ca r a in d i vi d u , m el a in kan t er h a d a p h al t er sebu t d i wa r i si seca r a k ol ek t i f ol eh p a r a ah l i wa r i s. 2 . K e dud uk a n Ahl i W a r i s Y a ng B er a l i h Ag a ma da n Ak i ba t H uk um ny a. Da l a m h u k um a da t u m umn ya d a n d a l a m h u k um a d at Ba l i kh u su sn ya p a d a p e wa r i san an tar a h a k -h a k d an k e wa ji ba n - k e wa ji ba n t er u t am a k e wa ji ba n t er h a d a p k el u a r ga ya k n i 16
Wayan Windia dan Ketut Sudantra,
k e wa ji ba n t er h a d a p or an g t u a at a u p e wa r i s sel a l u b er g an d en g an . Man a k a l a ah li wa r i s t i d a k m el a k san a k an k e wa ji ba n sep er t i m em el i h ar a or an g t u a , m en g u bu r k an at a u me n g a be n k a n
( m em ba k a r jen a zah ) p ewa r i s set el a h m en in g g al d un i a, m en yem a ya m k a n a r wa h n ya d i sa n g g a h / me ra j a n d an m em u ja a t a u m en yem ba h ar wa h l el uh ur su d a h t en t u t er h a da p ah l i wa r i s d em i k i an ber a k i ba t t i d a k p a t u t d an p a n t a s m en da p a t kan m en ja d i h a k h a kn ya . T er ka i t d en g an k ewa ji ba n -k e wa ji ba n ya n g h ar u s d i t an g g un g ah l i wa r i s t er se bu t l a n t a s ba g a i man a d en g an ah l i wa r i s ya n g ber a l ih a g am a d a r i a g am a Hi n d u m en ja d i n on Hi n d u d a p a t k ah d i la k u k an n ya ? Ha si l p en el i t i a n m en un ju k an ba h wa d a r i p ar a in for m an ya n g d i m in ta i p en da p a tn ya d a p a t d i si m p u l k an ba h wa a h li wa r i s ya n g b er a l ih a g a ma t i da k la g i ber k ed u d u k a n se ba g a i a h l i wa r i s seh in g g a i a ti d a k d a p a t m el a k san a k an k ewa ji ba n -k e wa ji ba n n ya se ba g a i m an a m est in ya sep er t i m em el ih ar a or an g t ua , m en g u bu r k an at a u m en g a ben k an /m em ba k a r jen az ah p e wa r i s set el a h m en in g g a l d un ia ser t a m en yem a ya m k a n ar wa h l el uh ur d i sa n g g ah / m er a ja n , m en yem ba h ar wa h l el u h ur , d an m el a k san a k an k ewa ji ba n a d a t sep er t i n g a y a h d i ba n jar a ta u d i d esa . D en g an d em i k i an ma k a h a k -h a kn ya ju g a t i d a k d i d a pa tn ya a t a u -h a k m ewa r i sn ya t el a h g u g ur d en g an ber a l ih a g a m a dar i ah l i wa r i s ya n g b er sa n g k ut an , k ecu a l i a dan ya p em b er i an d ar i or an g t u a a t a s k es ep a k a n k el u ar ga . Pem ber i an h an ya b er si fa t m an u si a wi k a r en a p em ber i an bu k a n l ah h a k . T er k a i t d en gan h a l i t u A yu Na n tr i m en g em u k a k an ba h wa a lh i wa r i s ya n g ber a l ih a g am a ti d a k b er k ed u d u k a n seba g a i ah li wa r i s seh i n g ga ti d a k ber h a k m ewa r i s17.
Gu g u r n ya h a k m ewa r i s d ar i ah li wa r i s d a p a t d i seba bk a n ol eh b e b er a p a h al , seba g a i m an a di sebu t k a n d a l am d i sk u si Hu k u m Ad a t Wa r i s Ba l i t ah un 1 9 7 1 ba h wa a h l i wa r i s t er p u t u s h a kn ya m en er im a h ar t a wa r i san an ta r a la in :18 1 . An a k l a ki - l a ki ya n g k a wi n n ye bu r in ; 2 . An a k l a ki - l a k i ya n g t i d a k m el a k sa n a k an dh ar m an in g an a k, m i sa ln ya d u r h a ka t er h a da p l el u h ur , t er h a d a p or an g t ua ;
3 . Sen t an a r a jeg ya n g k a wi n k e l uar . Men cer m a t i h a si l d i sk u si h u k um a d a t Ba l i t er sebu t , d i m an a ah l i wa r i s ya n g ber a l ih a g a ma d a pa t di a su m si ba h wa a h l i wa r i s ya n g b er sa n g k ut an t i d a k m el a k san a k an dh ar man in g an a k ya i t u d u r h a k a t er h a da p l el uh ur seh i n g ga t er h a d a pn ya t i d a k p a t u t d an p a n t a s m en er im a h a k -h a kn ya d a l a m m ewa r i s. Sem en t a r a t er h a da p an a k l a k i - l a ki ya n g k a wi n n ye b u ri n g u g ur h a k wa r i sn ya sek a r an g su d ah m en g a la m i p er u ba h an ber d a sar k an h a si l k ep u t u san Pesa m u h an Ag u n g I I I Ma jel i s Ut a m a Desa Pa k r am an ( MUDP) Pr op i n si Ba l i t a h un 2 0 10 . Da l a m k ep u t u san sa lah sa t u bu t ir n ya d i se bu t k a n bah wa an a k l a k i - la k i ya n g k a wi n n y e b u ri n b er h a k a t a s h ar t a g u n a k a y a or an g t u an ya d en g an p er ba n d in g an d u a ba g i an un t u k an a k 17 Ayu Putu Nantri, “Kedudukan Ahli Waris Yang Beralih Agama di Kabupaten
Badung”, Laporan Penelitian, Fakultas Hukum,Universitas Udayana, Denpasar, 1982, h. 14.
18
l a k i - l a ki ya n g t i d a k ka wi n n y e b u ri n d a n sat u ba g i a n un t u k an a k la k i - la k i k a wi n n y e b u ri n set el a h d i k u r an g i sep er t i g a un t u k h ar t a ber sa m a . Ba g i an h a k t er sebu t a d a l a h sa m a p or sin ya d en g an ba g i an h a k an a k p er em p u an . Den g a n g u g ur n ya h a k m ewa r i s d a r i ah l i wa r i s ya n g b er a l ih a g am a m a k a i a ti d a k ber h a k t er h a d a p h ar t a wa r i sa n wa r i san or an g t uan ya d a n se ca r a ot om a t i s t i da k ju g a a d a k e wa ji ba n - k e wa ji ba n ya n g h ar u s d i l a k u k an n ya , k ecu a l i k e wa ji ba n m or a l a t a u m an u si a wi t er h a d a p or an g t uan ya ya n g t el ah m el ah ir k an d an m em be sa r k an n ya .
Men cer m a t i ah l i wa r i s ber a l ih a g a m a, d i k a ji ber d a sa r k an T eor i Si st em Hu k u m d a r i L a wr en ce M. Fr i ed m an19, si st em h u k u m t er d ir i dar i t i g a un sur ya u t u su t r u kt ur h u k um , su b st a n si h u k u m , dan bu d a ya h u k u m , d i m an a d ar i k et i g a u n sur t er sebu t t i d a k m en g a la m i p er k em ba n g an . Ar tin ya h u k u m a d at wa r i s Ba l i m a sih t e t a p d i p er t ah an k an seca r a u t uh .
IV. K E SIM PUL AN DAN SA RAN 1 . Ke si mp ul a n. Da r i beb er a p a p a p ar an a ta u ur a ian t er sebu t d i a t a s m a k a d a p a t d i si m p u l k an seba g a i se ba g a i ber i k u t : 1 . Ah l i wa r i s ya n g ber a l i h a g a ma d a r i a ga m a Hi n d u k e n on Hi n d u t i d a k l a g i ber k ed u d u k a n seba g a i a h l i wa r i s k a r en a ba g i ah l i wa r i s ya n g ber a l ih a ga m a t i d a k d a p at m el a k sa n a k an k ewa ji ba n -k e wa ji ba n -k el u a r ga seca r a a d at d a n a g am a Hi n d u . 19
Lawrence M. Friedman, Law and Society, An Introduction, Prenitice Hall, New Jersey, 1977, h. 7. 2 . Ak i ba t h u k um ya n g d i ti m bu l k an d en g an a dan ya a h l i wa r i s ya n g b er a l ih a g am a a d al ah g u g ur n ya h a k m ewa r i s t er h a d a p h ar ta k ek a ya a n or an g t u a dar i ah li wa r i s t er sebu t . Gu g u r n ya h a k m ewa r i s d a r i ah l i wa r i s ya n g b er sa n g k u tan t en t un ya t i d a k a d a n ya k e wa ji ba n -k e wa ji ba n ya n g d i p i -k u ln ya ba i -k k e wa ji ba n k el u a r ga ma u p un k e wa ji ba n k em a s ya r a k at an . 2 . Sa r a n Mel a l u i l a p or an p en el i t ian i n i d i sa r an k an k ep a d a m a sya r a k a t a da t Ba l i u m u mn ya d a n ma s ya r a k at a da t a t a u Desa Pa k r a m an Can g g u k h u su sn ya a g ar t et a p m en ja g a h u k u m a d a t Ba l i se ba g a i ci r i kh a s ya n g d i ji wa i ol eh a g a m a Hi n d u. I n i ber a r t i ti d a k m en u t u p dir i dar i p er k em ba n g an ja m an m en g in g at h u k u m a da t seba g a i h u k u m ya n g h i d u p m em p un ya i si fa t l u we s d a n d i n a m i s. Di sa m p in g i t u d a l am h a l a d an ya a h l i wa r i s ber a l ih a g am a h en da kn ya d i a t u r seca r a t eg a s d an jel a s d a l a m a wi g - a wi g d esa p a k r am an ba h wa h a k -h a kn ya g u g u r dan ti d a k d i be ba n i k ewa ji ba n - k e wa ji ba n .
V. DAFT AR PUST AK A
Gridhi, Ketut Wirta, 1990, “Sikap Masyarakat Bali Terhadap Kemungkinan Terwujudnya Sistem Hukum Waris Bilatral Individual”, Laporan Penelitian, Facultas Hukum Universitas Udayana, Denpasar. Friedman, Laurence M., 1977, Law and Society, An Introduction, Prenitice Hall, New Jersey.
Hadikusuma, Hilman, 2003, Pengantar Ilmu Hukum Adat, CV Mandar Maju, Bandung. Hazairin, 1982, Hukum Kekeluargaan Nasional, Tintamas, Jakarta.
Nantri, Ayu Putu, 1982, ”Kedudukan Ahli Waris Yang Beralih Agama di Kabupaten Badung”, Laporan
Penelitian, Fakultas Hukum, Universitas Udayana, Denpasar.
Panetja, Gde, 1986, Aneka Catatan Tentang Hukum Adat Bali, CV. Kayumas, Denpasar. Sutantio, Retnowulan, 1979, Wanita dan Hukum, Alumni, Bandung.
R. Soepomo, R, 1986, Bab-Bab tentang Hukum Adat, Pradnya Paramita, Jakarta.
Korn, V.E, 1972, Hukum Adat Waris di Bali(Het Adatrecht Van Bali-Bab IX), diterjemahkan dan diberi catatan-catatan oleh I Gde Wayan Pangkat, Fakultas Hukum & Pengetahuan Masyarakat, Universitas Udayana, Denpasar.
Wignjodipuro, Surojo, 1967, Pengantar Dan Asas-Asas Hukum Adat, Gunung Agung, Jakarta.
Windia, I Wayan P., I Ketut Sudantra, 2006, Pengantar Hukum Adat Bali, Lembaga Dokumentasi dan Publikasi Hukum, Fakultas Hukum Universitas Udayana.
……...., Peswara Pewarisan Tahun 1900 dikeluarkan tanggal 13 Oktober 1900 oleh
R esi d en Ba l i d a n Lom b ok d en g a n p er m u sya wa r ah an ber sa m a sam a p ed an d a -p ed a n d a d an -p un g ga wa - -p u n g g a wa . Sem u l a d i ber l a k u k an ba g i Hi n d u Ba l i d ar i Ka bu p a t en Bu l el en g , t et a p i p a d a t ah un 1 9 1 5 di ber l a k u k an p u l a un t u k sel u r uh Ba l i Sel a t an .
