PANDUAN PEMBERIAN INFORMASI DAN EDUKASI PANDUAN PEMBERIAN INFORMASI DAN EDUKASI
BAGI PASIEN DAN KELUARGA BAGI PASIEN DAN KELUARGA
RUMAH S
RUMAH SAKIT AKIT BHAYBHAYANGKARA LUMAJANGANGKARA LUMAJANG 2013
2013 KEPOLISI
KEPOLISIAN AN DAERAH DAERAH JAWA JAWA TIMURTIMUR BIDANG KEDOKTERAN DAN KESEHATAN BIDANG KEDOKTERAN DAN KESEHATAN RUMAH SAKIT BHAYANGKARA LUMAJANG RUMAH SAKIT BHAYANGKARA LUMAJANG
Jalan
KATA PENGANTAR KATA PENGANTAR
Pui syu%u& %' (a)i&a* Tu(an Yan! Ma(a Esa+ a*as &a(ma* )an %a&unia,Nya -an)uan Pui syu%u& %' (a)i&a* Tu(an Yan! Ma(a Esa+ a*as &a(ma* )an %a&unia,Nya -an)uan K.
K.mumunini%a%asi si E/E/'%'%*i*i/ / TT''nana!a !a %'%'s's'(a(a*a*an,n,-a-asisi'n 'n )a)a-a-a* * )i)is.s.sisialalisisasasi%i%anan PaPan)n)uauan n ininii )ima%su)%an s'1a!ai -'nam1a(an -'n!'*a(uan m'n!'nai %.muni%asi+ %(ususnya )alam )ima%su)%an s'1a!ai -'nam1a(an -'n!'*a(uan m'n!'nai %.muni%asi+ %(ususnya )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )i &uan! i!)+ -.li%lini%+ &a2a* ina-+&uma( sa%i*+ )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )i &uan! i!)+ -.li%lini%+ &a2a* ina-+&uma( sa%i*+ )alam %'a)aan 1iasa
%'a)aan 1iasa+ 1u%an yan! 1'&si/a* !a2+ 1u%an yan! 1'&si/a* !a2a* )a&u&a* Pa-a&an *'.&i )is'a* )a&u&a* Pa-a&an *'.&i )is'&*ai &*ai -'n'lasan s'&-'n'lasan s'&*a*a 3.n*.( -&a%*is )i%'mu%a%an )'n!an ma%su) a!a& m'ma(ami la*a& 1'la%an! -'nyusunan 3.n*.( -&a%*is )i%'mu%a%an )'n!an ma%su) a!a& m'ma(ami la*a& 1'la%an! -'nyusunan -an)uan ini )an m'mu)a(%an *'&a-annya )alam %.n)isi )an si*uasi yan! 1isa )ium-ai -an)uan ini )an m'mu)a(%an *'&a-annya )alam %.n)isi )an si*uasi yan! 1isa )ium-ai )alam -&a%*i% %'s'(
)alam -&a%*i% %'s'(a*an )i In).n'sia a*an )i In).n'sia 4a&a -'nulisan *'&s4a&a -'nulisan *'&s'1u* )i(a&a-%an )a-'1u* )i(a&a-%an )a-a* m'man)ua* m'man)u -'mi
-'mi%i&an %i&an *'na!*'na!a a %'s'%'s'(a*a(a*an n m'n!m'n!'na'nai i %.mu%.muni%ani%asi si )ala)alam m (u1u(u1un!an n!an *'na*'na!a !a %'s'%'s'(a*an(a*an,, -asi'n )an m'n!!am1a&%an %'*'&am-ilan yan! )i-'&lu%an a!a& %.muni%asi 1isa '/'%*i/ -asi'n )an m'n!!am1a&%an %'*'&am-ilan yan! )i-'&lu%an a!a& %.muni%asi 1isa '/'%*i/
K.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )alam sa*u %'s'm-a*an *'n*unya *i)a% )a-a* K.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )alam sa*u %'s'm-a*an *'n*unya *i)a% )a-a* m'n
m'nun*un*as%as%an an s'ms'mua ua u-u-aya aya unun*u% *u% m'mm'm1'&1'&i%ai%an n in/in/.&m.&masiasi+ + m'lm'la%ua%u%an %an ')')u%au%asi si a*aa*auu m'm.*i5asi -asi'n )alam &an!%a m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*annya T'na!a %'s'(a*an m'm.*i5asi -asi'n )alam &an!%a m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*annya T'na!a %'s'(a*an m'm'&lu%an )u%un!an -&.!&am %.muni%asi+ in/.&masi+ ')u%asi yan! )a-a* )ila%u%an .l'( m'm'&lu%an )u%un!an -&.!&am %.muni%asi+ in/.&masi+ ')u%asi yan! )a-a* )ila%u%an .l'( s'm
s'mua ua -i(-i(a%+ a%+ anan*a&*a&a a lalain in .&.&!a!anisnisasi asi -&.-&./'s/'si i maumau-un -un l'ml'm1a!1a!a a lailainnynnya a 1'1'&sa&sama ma m')m')iaia massa+ 1ai% 3'*a% mau-un 'l'%*&.ni% P'n!'m1an!an -'&a!a a*au m.)'l u!a )i(a&a-%an massa+ 1ai% 3'*a% mau-un 'l'%*&.ni% P'n!'m1an!an -'&a!a a*au m.)'l u!a )i(a&a-%an )a-a* m'l'n!%a-i -'&an!%a* %.muni%asi '/'%*i/
)a-a* m'l'n!%a-i -'&an!%a* %.muni%asi '/'%*i/ *'na!a %'s'(a*an,-asi'n*'na!a %'s'(a*an,-asi'n P'ny
P'nyusunusunan an -an)-an)uan uan ini ini m'lim'li1a*%a1a*%an n -a&a -i(a% -a&a -i(a% yan! )ian!!ayan! )ian!!a- - m'mam'ma(ami %.n)isi (ami %.n)isi )an)an si*ua
si*uasi si -'l-'layanaayanan n m')im')is s )i )i In).In).n'sin'sia+ a+ 1ai% )a&i 1ai% )a&i sisi m')is sisi m')is -a&a-a&am')im')is s mau-mau-un un -asi-asi'n'n K'&a!aman unsu& yan! 1'&%ai*an )'n!an -'layanan m')is *'la( )i1a(as )alam %'!ia*an K'&a!aman unsu& yan! 1'&%ai*an )'n!an -'layanan m')is *'la( )i1a(as )alam %'!ia*an -'nyusunan -an)uan ini K.n*&i1u*.& )alam -'nyusunan nas%a( *'&)i&i a*as -a&a *'na!a -'nyusunan -an)uan ini K.n*&i1u*.& )alam -'nyusunan nas%a( *'&)i&i a*as -a&a *'na!a %'s'
%'s'(a*a(a*an n yan! yan! 1'&-1'&-'n!a'n!alamalaman n )ala)alam m -'n!-'n!'m1a'm1an!an n!an -&.!-&.!&am &am %.mu%.muni%ani%asi+ si+ in/.in/.&masi&masi++ ')u
')u%as%asi i un*un*u% u% m'nm'n!u1!u1a( a( -'-'&il&ila%u a%u masmasyaya&a%&a%a* a* )i )i 1i)1i)an! an! %'s%'s'('(a*aa*an6 n6 a(a(li li (u%(u%um um yanyan!! 1'&
1'&%ai%ai*an *an )'n)'n!an !an -'-'nyunyusunsunan an unun)an)an! ! un)un)anan! ! )an )an -'-'&a*&a*u&au&an n -'-'m'&m'&in*in*a( a( )i )i 1i)1i)an!an! %'s'(a*an
%'s'(a*an
Tim -'nyusun m'nyam-a
Tim -'nyusun m'nyam-ai%an *'&ima %asi( %'-a)a s'mua -i(a% i%an *'&ima %asi( %'-a)a s'mua -i(a% yan! *'la( m'm1'&iyan! *'la( m'm1'&i mas
masu%au%an+ n+ sa&sa&an+ an+ %&i%&i*i% *i% S'S'mua mua masmasu%u%an an *'&*'&s's'1u* 1u* m'm'm1'm1'sa&sa&%an %an (a*(a*i i )a)an n m'nm'nam1am1a(a( %'ya
%'ya%ina%inan n 1a(21a(2a a -an-an)uan )uan ini ini )i-')i-'&lu%a&lu%an n )ala)alam m &an!&an!%a %a -'ni-'nin!%an!%a*an *an %uali%uali*as *as -'la-'layanyananan m')
m')is is )i )i In)In).n'.n'siasia S'S'm.!m.!a a -a-an)un)uan an ini ini m'm'm1am1an*u -a&a n*u -a&a *'n*'na!a %'s'a!a %'s'(a*(a*an an )al)alamam m'n!
m'n!'m1an'm1an!%an !%an %.mu%.muni%ani%asi si '/'%*'/'%*i/ i/ )'n!)'n!an an -asi-asi'n 'n P'&uP'&u1a(a1a(an n si%asi%a- - )an )an -'ni-'nin!%an!%a*an*an %'*'&am-ilan 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n s'%a&an! ini m'man! m'na)i *un*u*an yan! %'*'&am-ilan 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n s'%a&an! ini m'man! m'na)i *un*u*an yan! *i)
*i)a% a% *'&*'&'la'la%%a%%an n A)A)a a )ua )ua %'u%'un*un*un!an!an n yayan! n! 1i1isa sa )i&)i&aiai( ( )a)a&i &i %.m%.muniuni%as%asi i '/''/'%*i%*i/ / *'n*'na!aa!a %'s'
%'s'(a*a(a*an,-asn,-asi'n i'n P'&*aP'&*ama+ ma+ *'na!*'na!a a %'s'%'s'(a*an (a*an )a-a)a-a* * m'mam'ma(ami (ami %.n)%.n)isi isi -asi-asi'n 'n s'3as'3a&a&a l'n!%a- yan! )i-'&lu%annya )alam -'n'!a%an )ia!n.sis )an -'&'n3anaan *in)a%an un*u% l'n!%a- yan! )i-'&lu%annya )alam -'n'!a%an )ia!n.sis )an -'&'n3anaan *in)a%an un*u% m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*an -asi'n K')ua+ -asi'n m'&asa )im'n!'&*i )an )i1an*u m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*an -asi'n K')ua+ -asi'n m'&asa )im'n!'&*i )an )i1an*u
m'ma
m'ma(ami (ami %.n)%.n)isinisinya ya s'(is'(in!!a )a-a* n!!a )a-a* 1'%'1'%'&a &a sama sama )'n!)'n!an an *'na*'na!a !a %'s'%'s'(a*an (a*an )ala)alamm u-aya -'n'!a%an )ia!n.sis )an -'m1'&ian *'&a-i
u-aya -'n'!a%an )ia!n.sis )an -'m1'&ian *'&a-i
S'm.!a -an)uan ini )a-a* m'nam1a( %(asana( -'n!'m1an!an %.muni%asi *'na!a S'm.!a -an)uan ini )a-a* m'nam1a( %(asana( -'n!'m1an!an %.muni%asi *'na!a %'s
%'s'('(a*aa*an n )a)an n -a-asi'si'n n )i )i In)In).n.n'si'sia a MasMasu%au%an+ n+ sa&sa&an+ an+ %&i%&i*i% *i% sansan!a!a* * )i()i(a&aa&a-%a-%an n a!a!a& a& s'lanu*nya 1isa )i-'&1ai%i )an )il'n!%a-i Mu)a(, mu)a(an %uali*as -'layanan %'s'(a*an s'lanu*nya 1isa )i-'&1ai%i )an )il'n!%a-i Mu)a(, mu)a(an %uali*as -'layanan %'s'(a*an )i In).n'sia )a-a* *'&us
)i In).n'sia )a-a* *'&us m'nin!%a*m'nin!%a*
Lumaan!+ Janua&i 0$# Lumaan!+ Janua&i 0$#
DAFTAR ISI Halaman Ka*a P'n!an*a& Da/*a& Isi P'n!'&*ian Ba1 $ PENDAHULUAN $$ La*a& 1'la%an! $ Tuuan
Ba1 KOMUNIKASI E8EKTI8 $ Dasa&,)asa& %.muni%asi
El'm'n,'l'm'n )alam m.)'l -&.s's %.muni%asi
# K.muni%asi '/'%*i/ )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n 9 Tuuan )an man/aa*
Ba1 # APLIKASI KOMUNIKASI E8EKTI8 TENAGA KESEHATAN,PASIEN #$ Si%a- -&./'si.nal *'na!a %'s'(a*an
# S'si -'n!um-ulan in/.&masi ## S'si -'nyam-aian in/.&masi #9 Lan!%a( lan!%a( %.muni%asi
#: P&.s's 5'&i/i%asi *'&(a)a- in/.&masi ya! )i1'&i%an Ba1 9 ASPEK ETIK DAN MEDI4OLEGAL
9$ As-'% '*i% 9 As-'% (u%um
9# K'2ai1an )an (a% -asi'n
99 K'2ai1an )an (a% *'na!a %'s'(a*an Ba1 : PENUTUP
:$ M'n!'m1an!%an %.muni%asi '/'%*i/ 1a!i *'na!a %'s'(a*an,-asi'n : P'n)i)i%an -&./'si.nal 1'&%'lanu*an
:# Kia* -'nyam-aian in/.&masi s'3a&a '/'%*i/ Da/*a& Pus*a%a
Pengertin
S'*ia- .&an! yan! m'la%u%an %.nsul*asi masala( %'s'(a*annya un*u% m'm-'&.l'( -'layanan %'s'(a*an yan! )i-'&lu%an 1ai% s'3a&a lan!sun! mau-un *i)a% lan!sun!
T'na!a %'s'(a*an
S'%'l.m-.% .&an! yan! m'm1'&i%an -'layanan yan! (.lis*i3 )alam 1'n*u% %'s'(a*an yan! m'n)u%un! *'&3a-ainya -'m'nu(an %'s'(a*an -asi'n
K.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n
Hu1un!an yan! 1'&lan!sun! an*a&a *'na!a %'s'(a*an+-'&a2a* a*au *'na!a %'s'(a*an lainnya )'n!an -asi'nnya s'lama -&.s's -'m'&i%saan;-'n!.1a*an;-'&a2a*an yan! *'&a)i )i &uan! -&a%*i% -'&.&an!an+ -.li%lini%+ &uma( sa%i*+ )an -us%'smas )alam &an!%a m'm1an*u m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*an -asi'n
K.muni%asi '/'%*i/ *'na!a %'s'(a*an,-asi'n
P'n!'m1an!an (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n s'3a&a '/'%*i/ yan! 1'&lan!sun! s'3a&a '/isi'n+ )'n!an *uuan u*ama -'nyam-aian in/.&masi a*au -'m1'&ian -'n'lasan yan! )i-'&lu%an )alam &an!%a m'm1an!un %'&a sama an*a&a *'na!a %'s'(a*an )'n!an -asi'n K.muni%asi yan! )ila%u%an s'3a&a 5'&1al )an n.n,5'&1al m'n!(asil%an -'ma(aman -asi'n *'&(a)a- %'a)aan %'s'(a*annya+ -'luan! )an %'n)alanya+ s'(in!!a )a-a* 1'&sama,sama *'na!a %'s'(a*an m'n3a&i al*'&na*i/ un*u% m'n!a*asi -'&masala(annya
Anamn'sis
P&.s's -'n!!alian &i2aya* -'nya%i* -asi'n .l'( *'na!a %'s'(a*an Anamn'sis m'&u-a%an 1a!ian )a&i %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n
4a&a;T'%ni% K.muni%asi
P'n!'*a(uan )an %'*'&am-ilan m'n!'nai %.muni%asi yan! m'n!i%u*i lan!%a(, lan!%a( %.muni%asi yai*u m'm1'&i -'&(a*ian+ m'm1u%a )ial.!+ m'n3a&i s.lusi a*au al*'&na*i/ -'m'3a(an masala(+ )an m'nyim-ul%an (asilnya
M')ia P'n)u%un! K.muni%asi
M')ia -'n)u%un! %.muni%asi )a-a* 1'&1'n*u% m')ia 3'*a%+ 'l'%*&.ni%+ )an -'&a!a yan! 1isa 1'&u-a m.)'l a*au 3.n*.( nya*a un*u% %'samaan -'&s'-si yan! m'n!(asil%an -'ma(aman yan! sama )alam %.muni%asi
$$ La*a& B'la%an!
Dalam -&./'si *'na!a %'s'(a*anan+ %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n m'&u-a%an sala( sa*u %.m-'*'nsi yan! (a&us )i%uasai *'na!a %'s'(a*an K.m-'*'nsi %.muni%asi m'n'n*u%an %'1'&(asilan )alam m'm1an*u -'ny'l'saian masala( %'s'(a*an -asi'n S'lama ini %.m-'*'nsi %.muni%asi )a-a* )i%a*a%an *'&a1ai%an+ 1ai% )alam -'n)i)i%an mau-un )alam -&a%*i% %%'s'(a*anan
Di In).n'sia+ s'1a!ian *'na!a %'s'(a*an m'&asa *i)a% m'm-unyai 2a%*u yan! 3u%u-un*u% 1'&1in3an!,1in3an! )'n!an -asi'nnya+ s'(in!!a (anya 1'&*anya s'-'&lunya A%i1a*nya+ *'na!a %'s'(a*an 1isa saa *i)a% m'n)a-a*%an %'*'&an!an yan! 3u%u- un*u% m'n'!a%%an )ia!n.sis )an m'n'n*u%an -'&'n3anaan )an *in)a%an l'1i( lanu* Da&i sisi -asi'n+ umumnya -asi'n m'&asa )alam -.sisi l'1i( &'n)a( )i (a)a-an *'na!a %'s'(a*an <su-'&i.&,in/'&i.&=+ s'(in!!a *a%u* 1'&*anya )an 1'&3'&i*a a*au (anya m'na2a1 s'suai -'&*anyaan *'na!a %'s'(a*an saa
Ti)a% mu)a( 1a!i *'na!a %'s'(a*an un*u% m'n!!ali %'*'&an!an )a&i -asi'n %a&'na m'man! *i)a% 1isa )i-'&.l'( 1'!i*u saa P'&lu )i1an!un (u1un!an salin! -'&3aya yan! )ilan)asi %'*'&1u%aan+ %'uu&an )an -'n!'&*ian a%an %'1u*u(an+ (a&a-an+ mau-un %'-'n*in!an masin!,masin! D'n!an *'&1an!unnya (u1un!an salin! -'&3aya+ -asi'n a%an m'm1'&i%an %'*'&an!an yan! 1'na& )an l'n!%a- s'(in!!a )a-a* m'm1an*u *'na!a %'s'(a*an )alam m'n)ia!n.sis -'nya%i* -asi'n s'3a&a 1ai% )an m'm1'&i .1a* yan! *'-a* 1a!i -asi'n
K.muni%asi yan! 1ai% )an 1'&lan!sun! )alam %')u)u%an s'*a&a <*i)a% su-'&i.&, in/'&i.&= san!a* )i-'&lu%an a!a& -asi'n mau;)a-a* m'n3'&i*a%an sa%i*;%'lu(an yan! )ialaminya s'3a&a uu& )an 'las K.muni%asi '/'%*i/ mam-u m'm-'n!a&u(i 'm.si -asi'n )alam -'n!am1ilan %'-u*usan *'n*an! &'n3ana *in)a%an s'lanu*nya>s'(in!!a Pasi'n mau 1'%'&a sama )'n!an *'na!a %'s'(a*an )alam m'nalan%an s'mua u-aya -'n!.1a*an;-'&a2a*an %'s'(a*annya+ s')an!%an %.muni%asi *i)a% '/'%*i/ a%an m'n!un)an! masala(
4.n*.( Hasil K.muni%asi Ti)a% E/'%*i/? > Pasi'n *'*a- *i)a% m'n!'&*i %'a)aannya %a&'na *'na!a %'s'(a*an *i)a% m'n'las%an+ (anya m'n!am1il anamn'sis a*au s's'%ali 1'&*anya+ sin!%a* )an m'n3a*a* s'-'&lunya+ m'la%u%an -'m'&i%saan+ m'nulis &'s'-+ m'm'san%an un*u% %'m1ali+ a*au m'm'&i%sa%an %' la1.&a*.&ium;/.*. &.n*!'n+ )an s'1a!ainya > Pasi'n m'&asa *'na!a %'s'(a*an *i)a% m'm1'&inya %'s'm-a*an un*u% 1i3a&a+ -a)a(al ia yan! m'&asa%an a)anya -'&u1a(an )i )alam *u1u(nya yan! *i)a% ia m'n!'&*i )an %a&'nanya ia -'&!i %' *'na!a %'s'(a*an Ia m'&asa usa(anya sia,sia %a&'na s'-ulan! )a&i *'na!a %'s'(a*an ia *'*a- *i)a% *a(u a-a,a-a+ (anya m'n)a-a* &'s'- saa > Pasi'n m'&asa *i)a% )i-a(ami )an )i-'&la%u%an s'ma*a s'1a!ai .1'%+ 1u%an s'1a!ai su1'% yan! m'mili%i
*u1u( yan! s')an! sa%i* ƒ Pasi'n &a!u+ a-a%a( ia (a&us m'ma*u(i anu&an *'na!a %'s'(a*an a*au *i)a% > Pasi'n m'mu*us%an un*u% -'&!i %' *'na!a %'s'(a*an lain ƒ Pasi'n m'mu*us%an un*u% -'&!i %' -'n!.1a*an al*'&na*i/ a*au %.m-l'm'n*'& a*au m'ny'm1u(%an s'n)i&i <s'l/ *('&a-y=
4.n*.( Hasil K.muni%asi E/'%*i/? > Pasi'n m'&asa *'na!a %'s'(a*an m'n'las%an %'a)aannya s'suai *uuannya 1'&.1a* B'&)asa&%an -'n!'*a(uannya *'n*an! %.n)isi %'s'(a*annya+ -asi'n -un m'n!'&*i anu&an *'na!a %'s'(a*an+ misalnya -'&lu m'n!a*u& )i'*+ minum a*au m'n!!una%an .1a* s'3a&a *'&a*u&+ m'la%u%an -'m'&i%saan <la1.&a*.&ium+ /.*.;&.n*!'n+ s3an= )an m'm'&i%sa%an )i&i s'suai a)2al+ m'm-'&(a*i%an %'!ia*an <m'n!(in)a&i %'&a 1'&a*+ is*i&a(a* 3u%u-+ )an s'1a!ainya= > Pasi'n m'ma(ami )am-a% yan! m'na)i %.ns'%u'nsi )a&i -'nya%i* yan! )i)'&i*anya <m'm1a*asi )i&i+ 1iaya -'n!.1a*an=+ s'suai -'n'lasan *'na!a %'s'(a*an > Pasi'n m'&asa *'na!a %'s'(a*an m'n)'n!a&%an %'lu(annya )an mau m'ma(ami %'*'&1a*asan %'mam-uannya lalu 1'&sama m'n3a&i al*'&na*i/ s'suai %.n)isi )an si*uasinya+ )'n!an s'!ala %.ns'%u'nsinya
K.muni%asi '/'%*i/ )i(a&a-%an )a-a* m'n!a*asi %'n)ala yan! )i*im1ul%an .l'( %')ua -i(a%+ -asi'n )an *'na!a %'s'(a*an O-ini yan! m'nya*a%an 1a(2a m'n!'m1an!%an %.muni%asi )'n!an -asi'n (anya a%an m'nyi*a 2a%*u *'na!a %'s'(a*an+ *am-a%nya (a&us )ilu&us%an S'1'na&nya 1ila *'na!a %'s'(a*an )a-a* m'm1an!un (u1un!an %.muni%asi yan! '/'%*i/ )'n!an -asi'nnya+ 1anya% (al,(al n'!a*i/ )a-a* )i(in)a&i T'na!a %'s'(a*an )a-a* m'n!'*a(ui )'n!an 1ai% %.n)isi -asi'n )an %'lua&!anya )an -asi'n -un -'&3aya s'-'nu(nya %'-a)a *'na!a %'s'(a*an K.n)isi ini ama* 1'&-'n!a&u( -a)a -&.s's -'ny'm1u(an -asi'n s'lanu*nya Pasi'n m'&asa *'nan! )an aman )i*an!ani .l'( *'na!a %'s'(a*an s'(in!!a a%an -a*u( m'nalan%an -'*unu% )an nasi(a* *'na!a %'s'(a*an %a&'na ya%in 1a(2a s'mua yan! )ila%u%an a)ala( un*u% %'-'n*in!an )i&inya Pasi'n -'&3aya 1a(2a *'na!a %'s'(a*an *'&s'1u* )a-a* m'm1an*u m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*annya
Ku&*@ <$= m'nya*a%an 1a(2a %.muni%asi '/'%*i/ us*&u *i)a% m'm'&lu%an 2a%*u lama K.muni%asi '/'%*i/ *'&1u%*i m'm'&lu%an l'1i( s')i%i* 2a%*u %a&'na *'na!a %'s'(a*an *'&am-il m'n!'nali %'1u*u(an -asi'n <*i)a% (anya in!in s'm1u(= A*as )asa& %'1u*u(an -asi'n+ *'na!a %'s'(a*an m'la%u%an mana'm'n -'n!'l.laan masala( %'s'(a*an 1'&sama -asi'n K.muni%asi '/'%*i/ *'na!a %'s'(a*an,-asi'n a)ala( %.n)isi yan! )i(a&a-%an )alam -'m1'&ian -'layanan m')is namun )isa)a&i 1a(2a *'na!a %'s'(a*an )an *'na!a %'s'(a*an !i!i )i In).n'sia 1'lum )isia-%an un*u% m'la%u%annya Un*u% i*u )i&asa%an -'&lunya m'm1'&i%an -').man <!ui)an3'= un*u% *'na!a %'s'(a*an !una m'mu)a(%an 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n )an a*au %'lua&!anya M'lalui -'ma(aman *'n*an! (al,(al -'n*in! )alam -'n!'m1an!an %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )i(a&a-%an *'&a)i -'&u1a(an si%a- )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n
$ Tuuan
S'3a&a umum *uuan -'nyusunan -an)uan ini a)ala( m'm1'&i%an -'n!'*a(uan )an -').man 1a!i *'na!a %'s'(a*an m'n!'nai 3a&a 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n )an a*au %'lua&!anya S'lain i*u u!a )i(a&a-%an )a-a* m'm1an*u *'na!a %'s'(a*an )alam m'la%u%an %.muni%asi s'3a&a '/'%*i/ )'n!an -asi'n;%'lua&!anya+ un*u% )a-a* *'&3a-ainya -'layanan m')is s'3a&a .-*imal
Ku&*@ <$= ?
“Dengan kemampuan mengerti harapan, kepentingan, kecemasan, dan kebutuhan pasien, maka patient-centered communication style tidak memerlukan waktu lebih lama daripada komunikasi berdasarkan kepentingan tenaga kesehatan untuk menegakkan diagnosis (doctor-centered communication style) “
Hi--.3&a*'s ? CThe best physician is the one who has providence to tell to the patients according to his knowledge the present situation, what has happened before and what is going to happen in the future C
$ Dasa&,)asa& K.muni%asi
Pa)a )asa&nya+ s'*ia- .&an! m'm'&lu%an %.muni%asi s'1a!ai sala( sa*u ala* 1an*u )alam %'lan3a&an 1'%'&a sama )'n!an .&an! lain )alam 1i)an! a-a-un K.muni%asi 1'&1i3a&a *'n*an! 3a&a m'nyam-ai%an )an m'n'&ima -i%i&an,-i%i&an+ in/.&masi+ -'&asaan+ )an 1a(%an 'm.si s's'.&an!+ sam-ai -a)a *i*i% *'&3a-ainya -'n!'&*ian yan! sama an*a&a -'nyam-ai -'san )an -'n'&ima -'san
S'3a&a umum+ )'/inisi %.muni%asi a)ala( CS'1ua( -&.s's -'nyam-aian -i%i&an, -i%i&an a*au in/.&masi )a&i s's'.&an! %'-a)a .&an! lain m'lalui sua*u 3a&a *'&*'n*u s'(in!!a .&an! lain *'&s'1u* m'n!'&*i 1'*ul a-a yan! )ima%su) .l'( -'nyam-ai -i%i&an,-i%i&an a*au in/.&masi <K.ma&u))in+ $96 S3('&m'&(.&n+ Hun* Os1.&n+ $96 K..n*@ W'i(&i3(+ $=
A-li%asi )'/inisi %.muni%asi )alam in*'&a%si an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n )i *'m-a* -&a%*i% )ia&*i%an *'&3a-ainya -'n!'&*ian )an %'s'-a%a*an yan! )i1an!un *'na!a %'s'(a*an 1'&sama -asi'n -a)a s'*ia- lan!%a( -'ny'l'saian masala( -asi'n
Un*u% sam-ai -a)a *a(a- *'&s'1u*+ )i-'&lu%an 1'&1a!ai -'ma(aman s'-'&*i -'man/aa*an 'nis %.muni%asi <lisan+ *ulisan;5'&1al+ n.n,5'&1al=+ m'na)i -'n)'n!a& yan! 1ai% <a3*i5'
lis*'n'&=+ a)anya -'n!(am1a* -&.s's %.muni%asi <n.is'=+ -'mili(an ala* -'nyam-ai -i%i&an a*au in/.&masi yan! *'-a* <3(ann'l=+ )an m'n!'nal m'n!'%s-&'si%an -'&asaan )an 'm.si S'lanu*nya )'/inisi *'&s'1u* m'na)i )asa& m.)'l -&.s's %.muni%asi yan! 1'&/.%us -a)a -'n!i&im -i%i&an,-i%i&an a*au in/.&masi <s'n)'&;s.u&3'=+ salu&an yan! )i-a%ai <3(ann'l= un*u% m'nyam-ai%an -i%i&an,-i%i&an a*au in/.&masi+ )an -'n'&ima -i%i&an,-i%i&an a*au in/.&masi <&'3'i5'&= M.)'l *'&s'1u* u!a a%an m'n!ilus*&asi%an a)anya -'n!(am1a* -i%i&an,-i%i&an a*au in/.&masi sam-ai %' -'n'&ima <n.is'=+ )an um-an 1ali% </'')1a3%= yan! m'm/asili*asi %'lan3a&an %.muni%asi i*u s'n)i&i S'n)'&+ 3(ann'l+ &'3'i5'&+ n.is'+ )an /'')1a3% a%an )i1a(as -a)a su11a1 1'&i%u*
El'm'n,'l'm'n )alam M.)'l P&.s's K.muni%asi
K.muni%asi )a-a* '/'%*i/ a-a1ila -'san )i*'&ima )an )im'n!'&*i s'1a!aimana )ima%su) .l'( -'n!i&im -'san+ -'san )i*in)a%lanu*i )'n!an s'1ua( -'&1ua*an .l'( -'n'&ima -'san )an *i)a% a)a (am1a*an un*u% (al i*u <Ha&)ana+ 00#=
Sum1'& <s.u&3'= a*au %a)an! )is'1u* u!a -'n!i&im -'san a)ala( .&an! yan! m'nyam-ai%an -'mi%i&an a*au in/.&masi yan! )imili%inya P'n!i&im -'san 1'&*an!!un!a2a1 )alam m'n'&'ma(%an i)' a*au -'mi%i&an <'n3.)in!= m'na)i s'sua*u
yan! 1'&a&*i+ )a-a* 1'&u-a -'san 5'&1al+ *ulisan+ )an a*au n.n 5'&1al+ a*au %.m1inasi )a&i %'*i!anya P'san ini )i%.muni%asi%an m'lalui salu&an <3(ann'l= yan! s'suai )'n!an %'1u*u(an
P'san )i*'&ima .l'( -'n'&ima -'san <&'3'i5'&= P'n'&ima a%an m'n'&'ma(%an -'san *'&s'1u* <)'3.)in!= 1'&)asa&%an 1a*asan -'n!'&*ian yan! )imili%inya D'n!an )'mi%ian )a-a* saa *'&a)i %'s'nan!an an*a&a yan! )ima%su) .l'( -'n!i&im -'san )'n!an yan! )im'n!'&*i .l'( -'n'&ima -'san yan! )is'1a1%an %'mun!%inan (a)i&nya -'n!(am1a* <n.is'= P'n!(am1a* )alam -'n!'&*ian ini 1isa )ia%i1a*%an .l'( -'&1')aan su)u* -an)an!+ -'n!'*a(uan a*au -'n!alaman+ -'&1')aan 1u)aya+ masala( 1a(asa+ )an lainnya
Pa)a saa* m'nyam-ai%an -'san+ -'n!i&im -'&lu m'mas*i%an a-a%a( -'san *'la( )i*'&ima )'n!an 1ai% S'm'n*a&a -'n'&ima -'san -'&lu 1'&%.ns'n*&asi a!a& -'san )i*'&ima )'n!an 1ai% )an m'm1'&i%an um-an 1ali% </'')1a3%= %'-a)a -'n!i&im Um-an 1ali% -'n*in! s'1a!ai -&.s's %la&i/i%asi un*u% m'mas*i%an *i)a% *'&a)i sala( in*'&-&'*asi
Dalam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n+ 1ai% *'na!a %'s'(a*an mau-un -asi'n )a-a* 1'&-'&an s'1a!ai sum1'& a*au -'n!i&im -'san )an -'n'&ima -'san s'3a&a 1'&!an*ian Pasi'n s'1a!ai -'n!i&im -'san+ m'nyam-ai%an a-a yan! )i&asa%an a*au m'na2a1 -'&*anyaan *'na!a %'s'(a*an s'suai -'n!'*a(uannya S'm'n*a&a *'na!a %'s'(a*an s'1a!ai -'n!i&im -'san+ 1'&-'&an -a)a saa* m'nyam-ai%an -'n'lasan -'nya%i*+ &'n3ana -'n!.1a*an )an *'&a-i+ '/'% sam-in! .1a* yan! mun!%in *'&a)i+ s'&*a )am-a% )a&i )ila%u%an a*au *i)a% )ila%u%annya *'&a-i *'&*'n*u Dalam -'nyam-aian ini+ *'na!a %'s'(a*an 1'&*an!!un! a2a1 un*u% m'mas*i%an -asi'n m'ma(ami a-a yan! )isam-ai%an
S'1a!ai -'n'&ima -'san+ *'na!a %'s'(a*an -'&lu 1'&%.ns'n*&asi )an m'm-'&(a*i%an s'*ia- -'&nya*aan -asi'n Un*u% m'mas*i%an a-a yan! )ima%su) .l'( -asi'n+ *'na!a %'s'(a*an s's'%ali -'&lu m'm1ua* -'&*anyaan a*au -'&nya*aan %la&i/i%asi M'n!in!a* %'s'nan!an in/.&masi )an -'n!'*a(uan yan! a)a an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n+ *'na!a %'s'(a*an -'&lu m'n!am1il -'&an a%*i/ K'*i%a -asi'n )alam -.sisi s'1a!ai -'n'&ima -'san+ *'na!a %'s'(a*an -'&lu s'3a&a -&.a%*i/ m'mas*i%an a-a%a( -asi'n 1'na&, 1'na& m'ma(ami -'san yan! *'la( )isam-ai%annya
Misalnya )alam m'n!in*'&-&'*asi%an %a*a C-anas T'na!a %'s'(a*an yan! m'm-unyai -asi'n 1'&umu& )ua *a(un m'm'san%an %'-a)a i1u -asi'n+ CKalau )ia -anas+ 1'&i%an .1a*nya P'n!'&*ian -anas .l'( i1u -asi'n mun!%in saa 1'&1')a )'n!an yan! )ima%su)%an .l'( *'na!a %'s'(a*an T'na!a %'s'(a*an -'&lu m'n3a&i 3a&a un*u% m'mas*i%an si i1u m'm-unyai -'ma(aman yan! sama+ misalnya )'n!an m'n!!una%an u%u&an yan! *'-a*+ yai*u *'&m.m'*'& T'na!a %'s'(a*an m'n!aa&%an 3a&a m'n!!una%an *'&m.m'*'& un*u% m'n!'*a(ui %'a)aan ana%nya Si i1u )imin*a m'm1'&i%an .1a* yan! *'la(
)i&'s'-%an *'na!a %'s'(a*an %'-a)a ana%nya a-a1ila su(u *u1u( ana% m'n3a-ai an!%a *'&*'n*u yan! )ima%su) *'na!a %'s'(a*an m'n!alami C-anas
Dalam )unia m')i%+ 2a&na yan! 1'&1')a+ u%u&an yan! 1'&1')a+ &asa yan! 1'&1')a 1isa a)i m'&u-a%an (al yan! ama* 5i*al+ %a&'na 1isa m'm1')a%an in*'nsi*as &a)an!+ in*'nsi*as ny'&i+ yan! -a)a a%(i&nya 1'&mua&a -a)a -'&1')aan )ia!n.sis mau-un 'nis .1a* yan! (a&us )iminum P'&an *'na!a %'s'(a*an s'1a!ai /asili*a*.& -'m1i3a&aan ama* -'n*in! a!a& *i)a% *'&a)i sala( in*'&-&'*asi
# K.muni%asi E/'%*i/ )alam Hu1un!an T'na!a %'s'(a*an,-asi'n
K.muni%asi '/'%*i/ )i(a&a-%an )a-a* m'n!a*asi %'n)ala yan! )i*im1ul%an .l'( %')ua -i(a%+ -asi'n )an *'na!a %'s'(a*an O-ini yan! m'nya*a%an 1a(2a m'n!'m1an!%an %.muni%asi )'n!an -asi'n (anya a%an m'nyi*a 2a%*u *'na!a %'s'(a*an+ *am-a%nya (a&us )ilu&us%an S'1'na&nya 1ila *'na!a %'s'(a*an )a-a* m'm1an!un (u1un!an %.muni%asi yan! '/'%*i/ )'n!an -asi'nnya+ 1anya% (al,(al n'!a*i/ )a-a* )i(in)a&i T'na!a %'s'(a*an )a-a* m'n!'*a(ui )'n!an 1ai% %.n)isi -asi'n )an %'lua&!anya )an -asi'n -un -'&3aya s'-'nu(nya %'-a)a *'na!a %'s'(a*an K.n)isi ini ama* 1'&-'n!a&u( -a)a -&.s's -'ny'm1u(an -asi'n s'lanu*nya Pasi'n m'&asa *'nan! )an aman )i*an!ani .l'( *'na!a %'s'(a*an s'(in!!a a%an -a*u( m'nalan%an -'*unu% )an nasi(a* *'na!a %'s'(a*an %a&'na ya%in 1a(2a s'mua yan! )ila%u%an a)ala( un*u% %'-'n*in!an )i&inya Pasi'n -'&3aya 1a(2a *'na!a %'s'(a*an *'&s'1u* )a-a* m'm1an*u m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*annya
Ku&*@ <$= m'nya*a%an 1a(2a %.muni%asi '/'%*i/ us*&u *i)a% m'm'&lu%an 2a%*u lama K.muni%asi '/'%*i/ *'&1u%*i m'm'&lu%an l'1i( s')i%i* 2a%*u %a&'na *'na!a %'s'(a*an *'&am-il m'n!'nali %'1u*u(an -asi'n <*i)a% (anya in!in s'm1u(= Dalam -'m1'&ian -'layanan m')is+ a)anya %.muni%asi yan! '/'%*i/ an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n m'&u-a%an %.n)isi yan! )i(a&a-%an s'(in!!a *'na!a %'s'(a*an )a-a* m'la%u%an mana'm'n -'n!'l.laan masala( %'s'(a*an 1'&sama -asi'n+ 1'&)asa&%an %'1u*u(an -asi'n
Namun )isa)a&i 1a(2a *'na!a %'s'(a*an )i In).n'sia 1'lum )isia-%an un*u% m'la%u%annya Dalam %u&i%ulum *'na!a %'s'(a*anan )an *'na!a %'s'(a*anan !i!i+ m'm1an!un %.muni%asi '/'%*i/ *'na!a %'s'(a*an,-asi'n 1'lum m'na)i -&i.&i*as Un*u% i*u )i&asa%an -'&lunya m'm1'&i%an -').man <!ui)an3'= un*u% *'na!a %'s'(a*an !una m'mu)a(%an 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n )an a*au %'lua&!anya M'lalui -'ma(aman *'n*an! (al,(al -'n*in! )alam -'n!'m1an!an %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )i(a&a-%an *'&a)i -'&u1a(an si%a- )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n
Tuuan )a&i %.muni%asi '/'%*i/ an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'nnya a)ala( un*u% m'n!a&a(%an -&.s's -'n!!alian &i2aya* -'nya%i* l'1i( a%u&a* un*u% *'na!a %'s'(a*an+
l'1i( m'm1'&i%an )u%un!an -a)a -asi'n+ )'n!an )'mi%ian l'1i( '/'%*i/ )an '/isi'n 1a!i %')uanya <Ku&*@+ $=
M'nu&u* Ku&@* <$=+ )alam )unia *'na!a %'s'(a*anan a)a )ua -'n)'%a*an %.muni%asi yan! )i!una%an? - Disease centered communication style a*au doctor centered communication style K.muni%asi 1'&)asa&%an %'-'n*in!an *'na!a %'s'(a*an )alam usa(a m'n'!a%%an )ia!n.sis+ *'&masu% -'ny'li)i%an )an -'nala&an %lini% m'n!'nai *an)a )an !'ala,!'ala , Illness centered communication style atau patient centered communication style K.muni%asi 1'&)asa&%an a-a yan! )i&asa%an -asi'n *'n*an! -'nya%i*nya yan! s'3a&a in)i5i)u m'&u-a%an -'n!alaman uni% Di sini *'&masu% -'n)a-a* -asi'n+ %'%(a2a*i&annya+ (a&a-annya+ a-a yan! m'na)i %'-'n*in!annya s'&*a a-a yan! )i-i%i&%annya
D'n!an %'mam-uan *'na!a %'s'(a*an m'ma(ami (a&a-an+ %'-'n*in!an+ %'3'masan+ s'&*a %'1u*u(an -asi'n+ -a*i'n* 3'n*'&') 3.mmuni3a*i.n s*yl' s'1'na&nya *i)a% m'm'&lu%an 2a%*u l'1i( lama )a&i -a)a ).3*.& 3'n*'&') 3.mmuni3a*i.n s*yl'
K'1'&(asilan %.muni%asi an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n -a)a umumnya a%an m'la(i&%an %'nyamanan )an %'-uasan 1a!i %')ua 1'la( -i(a%+ %(ususnya m'n3i-*a%an sa*u %a*a *am1a(an 1a!i -asi'n yai*u 'm-a*i Em-a*i i*u s'n)i&i )a-a* )i%'m1an!%an a-a1ila *'na!a %'s'(a*an m'mili%i %'*&am-ilan m'n)'n!a& )an 1'&1i3a&a yan! %')uanya )a-a* )i-'laa&i )an )ila*i(
4a&ma L Bylun) G&'!.&y Ma%.ul )alam *ulisannya *'n*an! mphatic !ommunication in "hysician-"atient ncounter <00=+ m'nya*a%an 1'*a-a -'n*in!nya 'm-a*i ini )i%.muni%asi%an Dalam %.n*'%s ini 'm-a*i )isusun )alam 1a*asan )'/inisi 1'&i%u*?
<$= %'mam-uan %.!ni*i/ s'.&an! *'na!a %'s'(a*an )alam m'n!'&*i %'1u*u(an -asi'n <a -(ysi3ian 3.!ni*i5' 3a-a3i*y *. un)'&s*an) -a*i'n*Fs n'')s=+
<= m'nunu%%an a/'%*i/i*as;s'nsi*i/i*as *'na!a %'s'(a*an *'&(a)a- -'&asaan -asi'n <an a//'3*i5' s'nsi*i5i*y *. -a*i'n*Fs /''lin!s=+
<#= %'mam-uan -'&ila%u *'na!a %'s'(a*an )alam m'm-'&li(a*%an;m'nyam-ai%an 'm-a*inya %'-a)a -asi'n <a 1'(a5i.&al a1ili*y *. 3.n5'y 'm-a*(y *. -a*i'n*=
S'm'n*a&a+ Bylun) Ma%.ul <00= m'n!'m1an!%an " *in!%a* 'm-a*i yan! )i%.)'%an )alam sua*u sis*'m <The mpathy !ommunication !oding #ystem (!!#) $evels = B'&i%u* a)ala( 3.n*.( a-li%asi 'm-a*i *'&s'1u*?
L'5'l 0? T'na!a %'s'(a*an m'n.la% su)u* -an)an! -asi'n M'n!a3u(%an -'n)a-a* -asi'n M'm1ua* -'&nya*aan yan! *i)a% m'ny'*uui -'n)a-a* -asi'n s'-'&*i CKalau s*&'ss ya+ m'n!a-a )a*an! %' sini A*au CYa+ l'1i( 1ai% .-'&asi saa s'%a&an!
L'5'l $? T'na!a %'s'(a*an m'n!'nali su)u* -an)an! -asi'n s'3a&a sam1il lalu CA (a+ *a-i *'na!a %'s'(a*an m'n!'&a%an (al lain? m'nulis+ m'm1ali%%an 1a)an+ m'nyia-%an ala*+ )an lain,lain
L'5'l ? T'na!a %'s'(a*an m'n!'nali su)u* -an)an! -asi'n s'3a&a im-lisi* Pasi'n+ CPusin! saya ini m'm1ua* saya suli* 1'%'&a T'na!a %'s'(a*an+ CYa Ba!aimana 1isnis An)a a%(i&,a%(i& ini
L'5'l #? T'na!a %'s'(a*an m'n!(a&!ai -'n)a-a* -asi'n CAn)a 1ilan! An)a san!a* s*&'s )a*an! %' sini A-a An)a mau m'n3'&i*a%an l'1i( au( a-a yan! m'm1ua* An)a s*&'s L'5'l 9? T'na!a %'s'(a*an m'n!%.n/i&masi %'-a)a -asi'n CAn)a s'-'&*inya san!a* si1u%+ saya m'n!'&*i s'1'&a-a 1'sa& usa(a An)a un*u% m'ny'm-a*%an 1'&.la( &a!a
L'5'l :? T'na!a %'s'(a*an 1'&1a!i -'&asaan )an -'n!alaman <s(a&in! /''lin!s an) '-'&i'n3'= )'n!an -asi'n CYa+ saya m'n!'&*i (al ini )a-a* m'n!%(a2a*i&%an An)a 1'&)ua B'1'&a-a -asi'n -'&na( m'n!alami a1.&si s-.n*an+ %'mu)ian s'*'la( %'(amilan 1'&i%u*nya m'&'%a san!a*+ san!a*+ %(a2a*i&
Em-a*i -a)a l'5'l # sam-ai : m'&u-a%an -'n!'nalan *'na!a %'s'(a*an *'&(a)a- su)u* -an)an! -asi'n *'n*an! -'nya%i*nya+ s'3a&a '%s-lisi*
9 Tuuan )an man/aa* T!"!n
*uuan %.muni%asi yan! &'l'5an )'n!an -&./'si *'na!a %'s'(a*an a)ala(?
a= M'm/asili*asi *'&3i-*anya -'n3a-aian *uuan %')ua -i(a% <*'na!a %'s'(a*an )an -asi'n=
1= M'm1an*u -'n!'m1an!an &'n3ana -'&a2a*an -asi'n 1'&sama -asi'n+ un*u% %'-'n*in!an -asi'n )an a*as )asa& %'mam-uan -asi'n+ *'&masu% %'mam-uan /inansial
3= M'm1an*u m'm1'&i%an -ili(an )alam u-aya -'ny'l'saian masala( %'s'(a*an -asi'n
)= M'm1im1in! -asi'n sam-ai -a)a -'n!'&*ian yan! s'1'na&nya *'n*an! -'nya%i*;masala( yan! )i(a)a-inya
'= M'm1an*u m'n!'n)ali%an %in'&a *'na!a %'s'(a*an )'n!an a3uan lan!%a(,lan!%a( a*au (al,(al yan! *'la( )is'*uui -asi'n
Mn#t
B'&)asa&%an (a&i -'n'li*ian+ man/aa* %.muni%asi '/'%*i/ *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )i an*a&anya?
a= M'nin!%a*%an %'-uasan -asi'n )alam m'n'&ima -'layanan m')is )a&i *'na!a %'s'(a*an a*au ins*i*usi -'layanan m')is
1= M'nin!%a*%an %'-'&3ayaan -asi'n %'-a)a *'na!a %'s'(a*an yan! m'&u-a%an )asa& (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n yan! 1ai%
3= M'nin!%a*%an %'1'&(asilan )ia!n.sis *'&a-i )an *in)a%an m')is
)= M'nin!%a*%an %'-'&3ayaan )i&i )an %'*'!a&an -a)a -asi'n /as' *'&minal )alam m'n!(a)a-i -'nya%i*nya
“%ita harus menga&arkan kepada mereka tentang berkomunikasi dengan pasien, terutama dalam hal mendengarkan secara aktif' enar-benar mendengarkan Tidak hanya yang sudah diucapkan pasien, melainkan hal-hal yang tidak terucapkan oleh pasien'*
+hitcomb, ''( ...)
“Dalam kurikulum tradisional pendidikan tenaga kesehatan, keterampilan komunikasi ditu&ukan untuk menggali riwayat penyakit' %ita harus menga&arkan kepada mahasiswa untuk mengerti bahwa hal itu merupakan bagian yang termudah'*
BAB 3 APLIKASI KOMUNIKASI EFEKTIF TENAGA KESEHATAN$PASIEN
#$ Si%a- P&./'si.nal T'na!a %'s'(a*an
Si%a- -&./'si.nal s'.&an! *'na!a %'s'(a*an )i*unu%%an %'*i%a *'na!a %'s'(a*an 1'&(a)a-an )'n!an *u!asnya <)'alin! 2i*( *as%=+ yan! 1'&a&*i mam-u m'ny'l'sai%an *u!as,*u!asnya s'suai -'&an )an /un!sinya6 mam-u m'n!a*u& )i&i s'n)i&i s'-'&*i %'*'-a*an
2a%*u+ -'m1a!ian *u!as -&./'si )'n!an *u!as,*u!as -&i1a)i yan! lain <)'alin! 2i*( .n', s'l/=6 )an mam-u m'n!(a)a-i 1'&1a!ai ma3am *i-' -asi'n s'&*a mam-u 1'%'&a sama )'n!an -&./'si %'s'(a*an yan! lain <)'alin! 2i*( .*('&s= Di dalam proses komunikasi tenaga kesehatan-pasien, sikap profesional ini penting untuk membangun rasa nyaman, aman, dan percaya pada tenaga kesehatan, yang merupakan landasan bagi berlangsungnya komunikasi secara efektif (#ilverman, /001) Si%a- -&./'si.nal ini ('n)a%nya )ialin *'&us,m'n'&us s'a% a2al %.nsul*asi+ s'lama -&.s's %.nsul*asi 1'&lan!sun!+ )an )i a%(i& %.nsul*asi
4.n*.( si%a- *'na!a %'s'(a*an %'*i%a m'n'&ima -asi'n? o M'nyila%an masu% )an m'n!u3a-%an salam
o M'man!!il;m'nya-a -asi'n )'n!an namanya
o M'n3i-*a%an suasana yan! nyaman <isya&a* 1a(2a -unya 3u%u- 2a%*u+ m'n!an!!a--'n*in! in/.&masi yan! a%an )i1'&i%an+ m'n!(in)a&i *am-a% l'la(=
o M'm-'&%'nal%an )i&i+ m'n'las%an *u!as;-'&annya <a-a%a( *'na!a %'s'(a*an umum+ s-'sialis+ *'na!a %'s'(a*an %'lua&!a+ *'na!a %'s'(a*an -alia*i/+ %.nsul*an !i@i+ %.nsul*an *um1u( %'m1an!+ )an lain,lain=
o M'nilai suasana (a*i la2an 1i3a&a
o M'm-'&(a*i%an si%a- n.n,5'&1al <&au* 2aa(;mimi%+ !'&a%;1a(asa *u1u(= -asi'n
o M'na*a- ma*a -asi'n s'3a&a -&./'si.nal yan! l'1i( *'&%ai* )'n!an ma%na m'nunu%%an -'&(a*ian )an %'sun!!u(an m'n)'n!a&%an
o M'm-'&(a*i%an %'lu(an yan! )isam-ai%an *an-a m'la%u%an in*'&u-si yan! *i)a% -'&lu o A-a1ila -asi'n ma&a(+ m'nan!is+ *a%u*+ )an s'1a!ainya ma%a *'na!a %'s'(a*an
*'*a-m'nunu%%an &au* 2aa( )an si%a- yan! *'nan!
o M'li1a*%an -asi'n )alam &'n3ana *in)a%an m')is s'lanu*nya a*au -'n!am1ilan %'-u*usan
o M'm'&i%sa ulan! s'!ala s'sua*u yan! 1'lum 'las 1a!i %')ua 1'la( -i(a%
o M'la%u%an n'!.siasi a*as s'!ala s'sua*u 1'&)asa&%an %'-'n*in!an %')ua 1'la( -i(a% o M'm1u%a%an -in*u+ a*au 1'&)i&i %'*i%a -asi'n ('n)a% -ulan!
# S'si P'n!um-ulan In/.&masi
Di )alam %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n+ a)a )ua s'si yan! -'n*in!+ yai*u s'si -'n!um-ulan in/.&masi yan! )i )alamnya *'&)a-a* -&.s's anamn'sis+ )an s'si -'nyam-aian in/.&masi Tan-a -'n!!alian in/.&masi yan! a%u&a*+ *'na!a %'s'(a*an )a-a* *'&'&umus %' )alam s'si -'nyam-aian in/.&masi <*'&masu% nasi(a*+ su!'s*i a*au m.*i5asi )an %.ns'lin!= s'3a&a -&'ma*u& A%i1a*nya -asi'n *i)a% m'la%u%an s'suai anu&an *'na!a %'s'(a*an
Dalam )unia *'na!a %'s'(a*anan+ m.)'l -&.s's %.muni%asi -a)a s'si -'n!!alian in/.&masi *'la( )i%'m1an!%an .l'( an Dal'n <00:= )an )i!am1a&%an )alam s'1ua( m.)'l yan! san!a* s')'&(ana )an a-li%a*i/
$ #
#
K.*a% $ ? Pasi'n m'mim-in -'m1i3a&aan m'lalui -'&*anyaan *'&1u%a yan! )i%'mu%a%an .l'( *'na!a %'s'(a*an ("atient takes the lead through open ended 2uestion by the doctor) K.*a% ? T'na!a %'s'(a*an m'mim-in -'m1i3a&aan m'lalui -'&*anyaan *'&*u*u-;*'&s*&u%*u& yan! *'la( )isusunnya s'n)i&i <Doctors takes the lead through closed 2uestion by the doctor)'
K.*a% # ? K's'-a%a*an a-a yan! (a&us )an a%an )ila%u%an 1'&)asa&%an n'!.siasi %')ua 1'la( -i(a% <3egotiating agenda by both)
S'si -'n!!alian in/.&masi *'&)i&i )a&i?
a= M'n!'nali alasan %')a*an!an -asi'n+ )imana 1'lum *'n*u %'lu(an u*ama s'3a&a m')is <Sil5'&man+ $= Inila( yan! )is'1u* )alam %.*a% -'&*ama m.)'l an Dal'n <00:= Pasi'n m'n3'&i*a%an %'lu(an a*au a-a yan! )i&asa%an s'suai su)u* -an)an!nya <illn'ss -'&s-'3*i5'= Pasi'n 1'&a)a -a)a -.sisi s'1a!ai .&an! yan! -alin! *a(u *'n*an! )i&inya %a&'na m'n!alaminya s'n)i&i S'si ini a%an 1'&(asil a-a1ila *'na!a %'s'(a*an mam-u m'na)i -'n)'n!a& yan! a%*i/ <a3*i5' lis*'&n'&= P'n)'n!a& yan! a%*i/ a)ala( /asili*a*.& yan! 1ai% s'(in!!a -asi'n )a-a* m'n!un!%a-%an %'-'n*in!an+ (a&a-an+ %'3'masannya s'3a&a *'&1u%a )an uu& Hal ini a%an m'm1an*u *'na!a %'s'(a*an )alam m'n!!ali &i2aya* %'s'(a*annya yan! m'&u-a%an )a*a,)a*a -'n*in! un*u% m'n'!a%%an )ia!n.sis
1= P'n!!alian &i2aya* -'nya%i* <an T(i'l+ 000=
P'n!!alian &i2aya* -'nya%i* <anamn'sis= )a-a* )ila%u%an m'lalui -'&*anyaan, -'&*anyaan *'&1u%a )a(ulu+ yan! %'mu)ian )ii%u*i -'&*anyaan *'&*u*u- yan! m'm1u*u(%an a2a1an ya a*au *i)a% Inila( yan! )ima%su) )alam %.*a% %')ua )alam m.)'l an Dal'n <00:= T'na!a %'s'(a*an s'1a!ai s'.&an! yan! a(li+ a%an m'n!!ali &i2aya* %'s'(a*an -asi'n s'suai %'-'n*in!an m')is <)is'as' -'&s-'3*i5'=
S'lama -&.s's ini+ /asili*asi *'&us )ila%u%an a!a& -asi'n m'n!un!%a-%an %'lu(annya )'n!an *'&1u%a+ s'&*a -&.s's n'!.siasi saa* *'na!a %'s'(a*an ('n)a% m'la%u%an %.muni%asi sa*u a&a( mau-un &'n3ana *in)a%an m')is
P'&*anyaan,-'&*anyaan *'&1u%a yan! )a-a* )i*anya%an? 6 Ba!aimana -usin! *'&s'1u* An)a &asa%an+ )a-a* )i3'&i*a%an l'1i( au( 6 M'nu&u* An)a -usin! *'&s'1u* &')a 1ila An)a m'la%u%an s'sua*u+ m'minum .1a* *'&*'n*u+ a*au 1a!aimana m'nu&u* An)a
S')an!%an -'&*anyaan *'&*u*u- yan! m'&u-a%an in*i )a&i anamn'sis m'li-u*i? 6 E%s-l.&asi *'&(a)a- &i2aya* -'nya%i* )a(ulu 6 E%s-l.&asi *'&(a)a- &i2aya* -'nya%i* %'lua&!a 6 E%s-l.&asi *'&(a)a- &i2aya* -'nya%i* s'%a&an!+ 3.n*.( m'n!!una%an -').man Ma3l'.)Fs 3lini3al 'amina*i.n s'-'&*i )is'1u*%an )alam Ku&*@ <$=
Ma3l'.)Fs 3lini3al 'amina*i.n6 Di mana )i&asa%an <si*'= 6 Sam-ai )i 1a!ian *u1u( mana (al *'&s'1u* )i&asa%an <&a)ia*i.n= 6 Ba!aimana %a&a%*'&is*i% )a&i ny'&inya+ 1'&)'nyu*, )'nyu* Hilan! *im1ul Ny'&i *'&us m'n'&us <3(a&a3*'&= 6 Ny'&i Ama* ny'&i Sam-ai *i)a% )a-a* m'la%u%an %'!ia*an m'n!aa& <s'5'&i*y= 6 B'&a-a lama ny'&i 1'&lan!sun! S'1'n*a& B'&am,am B'&(a&i,(a&i <)u&a*i.n= 6 S'*ia- 2a%*u *'&*'n*u ny'&i *'&s'1u* )i&asa%an B'&ulan!,ulan! Ti)a% *'n*u </&'u'n3y= 6 A-a yan! m'm1ua*nya &')a A-a yan! m'm1ua*nya %uma* Saa* is*i&a(a* K'*i%a %'&a S'2a%*u minum .1a* *'&*'n*u <a!!&a5a*in! an) &'li'5in! /a3*.&s= 6 A)a%a( %'lu(an lain yan! m'ny'&*ainya <ass.3ia*') -('n.m'n.n=
## S'si P'nyam-aian In/.&masi
S'*'la( s'si s'1'lumnya )ila%u%an )'n!an a%u&a*+ ma%a *'na!a %'s'(a*an )a-a* sam-ai %'-a)a s'si m'm1'&i%an -'n'lasan Tan-a in/.&masi yan! a%u&a* )i s'si s'1'lumnya+ *'na!a %'s'(a*an )a-a* *'&'1a% %')alam %'3u&i!aan yan! *i)a% 1'&alasan S'3a&a &in!%as a)a " <'nam= (al yan! -'n*in! )i-'&(a*i%an a!a& '/'%*i/ )alam 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n+ yai*u?
$ Ma*'&i In/.&masi a-a yan! )isam-ai%an
a Tuuan anamn'sis )an -'m'&i%saan /isi% <%'mun!%inan &asa *i)a% nyaman;sa%i* saa* -'m'&i%saan=
1 K.n)isi saa* ini )an 1'&1a!ai %'mun!%inan )ia!n.sis
3B'&1a!ai *in)a%an m')is yan! a%an )ila%u%an un*u% m'n'n*u%an )ia!n.sis+ *'&masu% man/aa*+ &isi%.+ s'&*a %'mun!%inan '/'% sam-in!;%.m-li%asi
) Hasil )an in*'&-&'*asi )a&i *in)a%an m')is yan! *'la( )ila%u%an un*u% m'n'!a%%an )ia!n.sis
' Dia!n.sis+ 'nis a*au *i-'
/ Pili(an *in)a%an m')is un*u% *uuan *'&a-i <%'%u&an!an )an %'l'1i(an masin!,masin! 3a&a=
! P&.!n.sis
( Du%un!an <su--.&*= yan! *'&s')ia Sia-a yan! )i1'&i in/.&masi
a Pasi'n+ a-a1ila )ia m'n!( 'n)a%i )an %.n)isinya m'mun!%in%an 1 K'lua&!anya a*au .&an! lain yan! )i*unu% .l'( -asi'n
3 K'lua&!anya a*au -i(a% lain yan! m'na)i 2ali;-'n!am-u )an 1'&*an!!un! a2a1 a*as -asi'n %alau %.n)isi -asi'n *i)a% m'mun!%in%an un*u% 1'&%.muni%asi s'n)i&i s'3a&a lan!sun!
a Un*u% -asi'n? s'1anya% yan! -asi'n %'('n)a%i+ yan! *'na!a %'s'(a*an m'&asa -'&lu un*u% )isam-ai%an+ )'n!an m'm'&(a*i%an %'sia-an m'n*al -asi'n
1 Un*u% %'lua&!a? s'1anya% yan! -asi'n;%'lua&!a %'('n)a%i )an s'1anya% yan! *'na!a %'s'(a*an -'&lu%an a!a& )a-a* m'n'n*u%an *in)a%an s'lanu*nya
9 Ka-an m'nyam-ai%an in/.&masi ?S'!'&a+ i%a %.n)isi )an si*uasinya m'mun!%in%an : Di mana m'nyam-ai%annya
a Di &uan! -&a%*i% *'na!a %'s'(a*an
1 Di 1an!sal+ &uan!an *'m-a* -asi'n )i&a2a* 3 Di &uan! )is%usi
) Di *'m-a* lain yan! -an*as+ a*as -'&s'*uuan 1'&sama -asi'n;%'lua&!a )an *'na!a %'s'(a*an
" Ba!aimana m'nyam-ai%annya
a In/.&masi -'n*in! s'1ai%nya )i%.muni%asi%an s'3a&a lan!sun!+ *i)a% m'lalui *'l-.n+ u!a *i)a% )i1'&i%an )alam 1'n*u% *ulisan yan! )i%i&im m'lalui -.s+ /a%simil'+ sms+
in*'&n'*
1 P'&sia-an m'li-u*i?
$= ma*'&i yan! a%an )isam-ai%an <1ila )ia!n.sis+ *in)a%an m')is+ -&.!n.sis su)a( )is'-a%a*i .l'( *im=6
= &uan!an yan! nyaman+ m'm-'&(a*i%an -&i5asi+ *i)a% *'&!an!!u .&an! lalu lalan!+ sua&a !a)u( )a&i *5;&a)i.+ *'l'-.n6
#= 2a%*u yan! 3u%u-6
9= m'n!'*a(ui .&an! yan! a%an (a)i& <s'1ai%nya -asi'n )i*'mani .l'( %'lua&!a;.&an! yan! )i*unu%6 1ila (anya %'lua&!a yan! (a)i& s'1ai%nya l'1i( )a&i sa*u .&an!=
3 Jaa%i s'au( mana -'n!'&*ian -asi'n;%'lua&!a *'n*an! (al yan! a%an )i1i3a&a%an ) Tanya%an %'-a)a -asi'n;%'lua&!a+ s'au( mana in/.&masi yan! )iin!in%an )an ama*i
%'sia-an -asi'n;%'lua&!a m'n'&ima in/.&masi yan! a%an )i1'&i%an #9 SAJI+ Lan!%a(,lan!%a( K.muni%asi
A)a 'm-a* lan!%a( yan! *'&an!%um )alam sa*u %a*a un*u% m'la%u%an %.muni%asi+ yai*u #45I ("oernomo, Ieda ##, "rogram 6amily 7ealth 3utrition, Depkes 8I, /000)'
S Salam A Aa% Bi3a&a J J'las%an I In!a*%an S'3a&a &in3i -'n'lasan m'n!'nai SAJI a)ala( s'1a!ai 1'&i%u*
Salam? B'&i salam+ sa-a )ia+ *unu%%an 1a(2a An)a 1'&s')ia m'luan!%an 2a%*u un*u% 1'&1i3a&a )'n!annya
Aa% Bi3a&a? Usa(a%an 1'&%.muni%asi s'3a&a )ua a&a( Jan!an 1i3a&a s'n)i&i D.&.n! a!a& -asi'n mau )an )a-a* m'n!'mu%a%an -i%i&an )an -'&asaannya Tunu%%an 1a(2a *'na!a %'s'(a*an m'n!(a&!ai -'n)a-a*nya+ )a-a* m'ma(ami %'3'masannya+ s'&*a m'n!'&*i -'&asaannya T'na!a %'s'(a*an )a-a* m'n!!una%an -'&*anyaan *'&1u%a mau-un *'&*u*u-)alam usa(a m'n!!ali in/.&masi
J'las%an? B'&i -'n'lasan m'n!'nai (al,(al yan! m'na)i -'&(a*iannya+ yan! in!in )i%'*a(uinya+ )an yan! a%an )ialani;)i(a)a-inya a!a& ia *i)a% *'&'1a% .l'( -i%i&annya s'n)i&i Lu&us%an -'&s'-si yan! %'li&u B'&i%an -'n'lasan m'n!'nai -'nya%i*+ *'&a-i+ a*au a-a-un s'3a&a 'las )an )'*il
In!a*%an? P'&3a%a-an yan! *'na!a %'s'(a*an la%u%an 1'&sama -asi'n mun!%in m'masu%%an 1'&1a!ai ma*'&i s'3a&a luas+ yan! *i)a% mu)a( )iin!a*nya %'m1ali Di 1a!ian a%(i& -'&3a%a-an+ in!a*%an )ia un*u% (al,(al yan! -'n*in! )an %.&'%si un*u% -'&s'-si yan! %'li&u S'lalu m'la%u%an %la&i/i%asi a-a%a( -asi'n *'la( m'n!'&*i 1'na&+ mau-un %la&i/i%asi *'&(a)a- (al,(al yan! masi( 1'lum 'las 1a!i %')ua 1'la( -i(a% s'&*a m'n!ulan! %'m1ali a%an -'san,-'san %'s'(a*an yan! -'n*in!
#: P&.s's 5'&i/i%asi *'&(a)a- in/.&masi yan! )i1'&i%an
P&.s's 5'&i/i%asi s'*'la( -'m1'&ian ')u%asi )an in/.&masi yan! )i1'&i%an a)ala( )'n!an m'm1'&i%an um-an 1ali% 1'&u-a -'&*anyaan %'-a)a -asi'n ; %'lua&!anya D'n!an 3a&a *'&s'1u* )i(a&a-%an -asi'n ; %'lua&!anya mam-u m'n'las%an %m1ali *'n*an! ma*'&i yan! 1a&u saa )i1'&i%an -&.s's 5'&i/i%asi s'lanu*nya a)ala( 1'&u-a *in)a%an *'&*ulis 1'&u-a -'&s'*uuan -asi'n; in/.&m') 3.n3'n*
BAB % ASPEK ETIK DAN HUKUM
9$ As-'% E*i%
Pa)a %.)' '*i% *'na!a %'s'(a*anan s'3a&a *'&si&a* *i)a% *'&3an*um '*i%a 1'&%.muni%asi S'3a&a *'&su&a* )i%a*a%an s'*ia- *'na!a %'s'(a*an )i*un*u* m'la%sana%an -&./'sinya s'suai )'n!an s*an)a& -&./'si yan! *'&*in!!i a*au m'nalan%annya s'3a&a .-*imal Pa)a Un)an!, Un)an! N.m.& Ta(un 009 *'n*an! P&a%*i% T'na!a %'s'(a*anan Pasal #: )is'1u*%an %.m-'*'nsi )alam -&a%*i% *'na!a %'s'(a*anan an*a&a lain )alam (al %'mam-uan m'2a2an3a&ai -asi'n
P'&a*u&an yan! m'n!a*u& *'n*an! *an!!un! a2a1 '*i% )a&i s'.&an! *'na!a %'s'(a*an a)ala( K.)' E*i% T'na!a %'s'(a*anan In).n'sia K.)' E*i% a)ala( -').man -'&ila%u *'na!a %'s'(a*an K.)' E*i% (a&us m'mili%i si/a*,si/a* s'1a!ai 1'&i%u*?
<$= K.)' '*i% (a&us &asi.nal+ *'*a-i *i)a% %'&in! )a&i 'm.si6 <= K.)' '*i% (a&us %.nsis*'n+ *'*a-i *i)a% %a%u6
K.)' E*i% T'na!a %'s'(a*anan In).n'sia )i%'lua&%an )'n!an Su&a* K'-u*usan M'n*'&i K's'(a*an N.m.& 9#9;M'n%'s;SK;;$# K.)' E*i% T'na!a %'s'(a*anan In).n'sia )isusun )'n!an m'm-'&*im1an!%an In*'&na*i.nal 4.)' ./ M')i3al E*(i3s )'n!an lan)asan i)iil Pan3asila )an lan)asan s*&u%*u&il Un)an! Un)an! Dasa& $9: K.)' E*i% T'na!a %'s'(a*anan In).n'sia ini m'n!a*u& (u1un!an an*a& manusia yan! m'n3a%u- %'2ai1an umum s'.&an! *'na!a %'s'(a*an+ (u1un!an *'na!a %'s'(a*an )'n!an -asi'nnya+ %'2ai1an *'na!a %'s'(a*an *'&(a)a- s'a2a*nya )an %'2ai1an *'na!a %'s'(a*an *'&(a)a- )i&i s'n)i&i P'lan!!a&an *'&(a)a- 1u*i&,1u*i& K.)' E*i% T'na!a %'s'(a*anan In).n'sia a)a yan! m'&u-a%an -'lan!!a&an '*i% s'ma*a,ma*a )an a)a -ula yan! m'&u-a%an -'lan!!a&an '*i% )an s'%ali!us -'lan!!a&an (u%um
S'lama ini 2a2an3a&a *'&(a)a- -asi'n )i*'%an%an -a)a -'n!um-ulan in/.&masi )a&i sisi -'nya%i* <)is'as'= un*u% m'n'!a%%an )ia!n.sis )an *in)a%an l'1i( lanu* In/.&masi sa%i* )a&i -asi'n <illn'ss= %u&an! )i-'&(a*i%an S'3a&a 'm-i&i%+ %.muni%asi yan! 1ai% )an '/'%*i/ an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n san!a* m'm1an*u %'-uasan -asi'n *'&(a)a--'layanan m')i% )an m'nin!%a*%an -'ny'm1u(an s'&*a %'-a*u(an -asi'n *'&(a)a- *'&a-i
9 As-'% Hu%um
Hu1un!an an*a&a *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )ia*u& )'n!an -'&a*u&an,-'&a*u&an *'&*'n*u a!a& *'&a)i %'(a&m.nisan )alam -'la%sanaannya S'-'&*i )i%'*a(ui (u1un!an *an-a -'&a*u&an a%an m'ny'1a1%an %'*i)a%(a&m.nisan )an %'sim-an!siu&an Namun )'mi%ian (u1un!an an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n *'*a- 1'&)asa& -a)a %'-'&3ayaan *'&(a)a-%'mam-uan *'na!a %'s'(a*an un*u% 1'&u-aya s'ma%simal mun!%in m'm1an*u m'ny'l'sai%an masala( %'s'(a*an yan! )i)'&i*a -asi'n Tan-a a)anya %'-'&3ayaan ma%a u-aya -'ny'm1u(an )a&i *'na!a %'s'(a*an a%an %u&an! '/'%*i/ Un*u% i*u *'na!a %'s'(a*an )i*un*u* m'la%sana%an (u1un!an yan! s'*a&a )'n!an )asa& %'-'&3ayaan s'1a!ai %'2ai1an -&./'sinya
Hu1un!an an*a&a *'na!a %'s'(a*an )'n!an -asi'n yan! s'im1an! a*au s'*a&a )alam ilmu (u%um )is'1u* (u1un!an %.n*&a%*ual Hu1un!an %.n*&a%*ual a*au %.n*&a% *'&a-'u*i% *'&a)i %a&'na -a&a -i(a%+ yai*u *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n masin!,masin! )iya%ini m'm-unyai %'1'1asan )an m'm-unyai %')u)u%an yan! s'*a&a K')ua 1'la( -i(a% lalu m'n!a)a%an sua*u -'&i%a*an a*au -'&anian )i mana masin!,masin! -i(a% (a&us m'la%sana%an -'&anan a*au /un!sinya sa*u *'&(a)a- yan! lain P'&anan *'&s'1u* 1'&u-a (a% )an %'2ai1an
Hu1un!an %a&'na %.n*&a% a*au %.n*&a% *'&a-'u*i% )imulai )'n!an *anya a2a1 <anamn'sis= an*a&a *'na!a %'s'(a*an )'n!an -asi'n+ %'mu)ian )ii%u*i )'n!an -'m'&i%saan /isi% Ka)an!,%a)an! *'na!a %'s'(a*an m'm1u*u(%an -'m'&i%saan )ia!n.s*i% un*u% m'nunan! )an m'm1an*u m'n'!a%%an )ia!n.sisnya yan! an*a&a lain 1'&u-a
-'m'&i%saan &a)i.l.!i a*au -'m'&i%saan la1.&a*.&ium+ s'1'lum a%(i&nya *'na!a %'s'(a*an m'n'!a%%an sua*u )ia!n.sis S'1a!aimana *'la( )i%'mu%a%an+ *in)a%an m')i% m'n!(a&us%an a)anya -'&s'*uuan )a&i -asi'n <in/.&m') 3.ns'n*= yan! )a-a* 1'&u-a *'&*ulis a*au lisan P'&s'*uuan *in)a%an *'na!a %'s'(a*anan a*au in/.&m') 3.ns'n* (a&us )i)asa&%an a*as in/.&masi )a&i *'na!a %'s'(a*an 1'&%ai*an )'n!an -'nya%i* Hal ini )ia*u& )alam Un)an!,Un)an! N.m.& Ta(un 009 T'n*an! P&a%*i% ).%*'&+ Pa&a!&a/ + Pasal 9:
K.muni%asi an*a&a *'na!a %'s'(a*an )'n!an -asi'n m'&u-a%an s'sua*u yan! san!a* -'n*in! )an 2ai1 K'2ai1an ini )i%ai*%an )'n!an u-aya ma%simal yan! )ila%u%an *'na!a %'s'(a*an )alam -'n!.1a*an -asi'nnya K'1'&(asilan )a&i u-aya *'&s'1u* )ian!!a-*'&!an*un! )a&i %'1'&(asilan s'.&an! *'na!a %'s'(a*an un*u% m'n)a-a*%an in/.&masi yan! l'n!%a- *'n*an! &i2aya* -'nya%i* -asi'n )an -'nyam-aian in/.&masi m'n!'nai -'na*ala%sanaan -'n!.1a*an yan! )i1'&i%an *'na!a %'s'(a*an M'li(a* -'n*in!nya %.muni%asi *im1al 1ali% yan! 1'&isi in/.&masi ini+ ma%a s'3a&a 'las )an *'!as )ia*u& )alam Un)an!,Un)an! N.m.& Ta(un 009 T'n*an! P&a%*i% T'na!a %'s'(a*anan Pa&a!&a/ + Pasal 9: aya* <=+ <#=+ Pa&a!&a/ "+ Pasal :0 (u&u/ <3=+ Pa&a!&a/ 7+ Pasal : (u&u/ <a=+ <1=+ )an Pasal :# (u&u/ <a= Pa&a!&a/ " )an 7 )alam Un)an! Un)an! N.m.& Ta(un 009 T'n*an! P&a%*i% T'na!a %'s'(a*anan s'3a&a 'las m'ny'1u*%an m'n!'nai (a% )an %'2ai1an *'na!a %'s'(a*an )an (a% )an %'2ai1an -asi'n yan! )i an*a&anya m'm1'&i%an -'n'lasan )an m'n)a-a*%an in/.&masi Ha% -asi'n s'1'na&nya m'&u-a%an (a% yan! asasi yan! 1'&sum1'& )a&i (a% )asa& in)i5i)ual )alam 1i)an! %'s'(a*an <T(' Ri!(* ./ S'l/ D'*'&mina*i.n= M's%i-un s'1'na&nya sama /un)am'n*alnya+ (a% a*as -'layanan %'s'(a*an s'&in! )ian!!a- l'1i( m'n)asa&
Dalam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n+ s'3a&a &'la*i/ -asi'n 1'&a)a )alam -.sisi yan! l'1i( l'ma( K'%u&an!mam-uan -asi'n un*u% m'm1'la %'-'n*in!annya yan! )alam (al ini )is'1a1%an %'*i)a%*a(uan -asi'n -a)a masala( -'n!.1a*an+ )alam si*uasi -'layanan %'s'(a*an m'ny'1a1%an *im1ulnya %'1u*u(an un*u% m'm-'&masala(%an (a%, (a% -asi'n )alam m'n!(a)a-i *in)a%an a*au -'&la%uan )a&i -a&a -&./'si.nal %'s'(a*an
B'&)asa&%an (a% )asa& manusia yan! m'lan)asi *&ansa%si *'&a-'u*i% <-'ny'm1u(an=+ s'*ia- -asi'n 1u%an (anya m'm-unyai %'1'1asan un*u% m'n'n*u%an a-a yan! 1.l'( )ila%u%an *'&(a)a- )i&inya a*au *u1u(nya+ *'*a-i ia u!a *'&l'1i( )a(ulu 1'&(a% un*u% m'n!'*a(ui (al,(al m'n!'nai )i&inya Pasi'n -'&lu )i1'&i *a(u *'n*an! -'nya%i*nya )an *in)a%an,*in)a%an a-a yan! )a-a* )ila%u%an *'na!a %'s'(a*an *'&(a)a- *u1u(nya un*u% m'n.l.n! )i&inya s'&*a s'!ala &isi%. yan! mun!%in *im1ul %'mu)ian
9# K'2ai1an )an Ha% Pasi'n
Un)an!,un)an! N.m.& Ta(un 009 T'n*an! P&a%*i% T'na!a %'s'(a*anan Pa&a!&a/ 7 m'n!a*u& %'2ai1an )an (a% -asi'n s'1a!ai 1'&i%u*?
K'2ai1an Pasi'n?
a m'm1'&i%an in/.&masi yan! l'n!%a- )an uu& *'n*an! masala( %'s'(a*annya6 1 m'ma*u(i nasi(a* )an -'*unu% *'na!a %'s'(a*an6
3 m'ma*u(i %'*'n*uan yan! 1'&la%u )i sa&ana -'layanan %'s'(a*an6 )an ) m'm1'&i%an im1alan asa a*as -'layanan yan! )i*'&ima
Ha% Pasi'n ?
a M'n)a-a*%an -'n'lasan s'3a&a l'n!%a- *'n*an! *in)a%an m')is
1 M'min*a -'n)a-a* *'na!a %'s'(a*an a*au *'na!a %'s'(a*an !i!i lain <s'3.n) .-ini.n=
3 M'n)a-a*%an -'layanan s'suai )'n!an %'1u*u(an m')is6 ) M'n.la% *in)a%an m')is6 )an
' M'n)a-a*%an isi &'%am m')is
99 K'2ai1an )an Ha% T'na!a %'s'(a*an
S'1a!aimana la@imnya sua*u -'&i%a*an+ -'&anian m')i% -un m'm1'&i%an (a% )an %'2ai1an 1a!i *'na!a %'s'(a*an Dalam Un)an!,Un)an! N.m.& Ta(un 009 T'n*an! P&a%*i% T'na!a %'s'(a*anan+ (a% )an %'2ai1an *'na!a %'s'(a*an a*au *'na!a %'s'(a*an !i!i *'&)a-a* )alam -a&a!&a/ "+ yai*u6
K'2ai1an T'na!a %'s'(a*an?
a m'm1'&i%an -'layanan m')is s'suai )'n!an s*an)a& -&./'si )an s*an)a& -&.s')u& .-'&asi.nal s'&*a %'1u*u(an m')is -asi'n6
1 m'&uu% -asi'n %' *'na!a %'s'(a*an lain yan! m'm-unyai %'a(lian a*au %'mam-uan yan! l'1i( 1ai%+ a-a1ila *i)a% mam-u m'la%u%an sua*u -'m'&i%saan a*au -'n!.1a*an6 3 m'&a(asia%an s'!ala s'sua*u yan! )i%'*a(uinya *'n*an! -asi'n+ 1a(%an u!a s'*'la(
-asi'n m'nin!!al )unia
) m'la%u%an -'&*.l.n!an )a&u&a* a*as )asa& -'&i%'manusiaan+ %'3uali 1ila ia ya%in a)a .&an! lain yan! 1'&*u!as mam-u m'la%u%annya6
' m'nam1a( ilmu -'n!'*a(uan )an m'n!i%u*i -'&%'m1an!an ilmu *'na!a %'s'(a*anan Ha% T'na!a %'s'(a*an;T'na!a %'s'(a*an Gi!i?
a m'm-'&.l'( -'&lin)un!an (u%um s'-anan! m'la%sana%an *u!as s'suai )'n!an s*an)a& -&./'si )an s*an)a& -&.s')u& .-'&asi.nal6
1 m'm1'&i%an -'layanan m')is m'nu&u* s*an)a& -&./'si )an s*an)a& -&.s')u& .-'&asi.nal6
3 m'm-'&.l'( in/.&masi yan! l'n!%a- )an uu& )a&i -asi'n a*au %'lua&!anya6 )an ) m'n'&ima im1alan asa
9: P'n*in!nya in/.&masi Unsu&,unsu& yan! -'&lu )iin/.&masi%an
M'li-u*i -&.s')u& yan! a%an )ila%u%an+ &isi%. yan! mun!%in *'&a)i+ man/aa* )a&i *in)a%an yan! a%an )ila%u%an+ )an al*'&na*i/ *in)a%an yan! )a-a* )ila%u%an Di sam-in! i*u -'&lu )iin/.&masi%an -ula %'mun!%inan yan! )a-a* *im1ul a-a1ila *in)a%an *i)a% )ila%u%an+ u!a &amalan <-&.!n.sis= a*au -'&alanan -'nya%i* yan! )i)'&i*a Pasi'n 1'&(a%
m'n)a-a*%an in/.&masi m'n!'nai -'&%i&aan 1iaya -'n!.1a*annya P&.s')u& yan! a%an )ila%u%an -'&lu )iu&ai%an la!i+ m'li-u*i ala* yan! a%an )i!una%an+ 1a!ian *u1u( mana yan!
a%an *'&%'na+ %'mun!%inan -'&asaan ny'&i yan! *im1ul+ %'mun!%inan -'&lunya )ila%u%an -'&luasan .-'&asi+ )an yan! -'n*in! *uuan *in)a%an i*u+ un*u% )ia!n.s*i% a*au *'&a-i
Risi%. *in)a%an )a-a* )i&in3i )a&i si/a*nya+ a-a%a( m'n!a%i1a*%an %'lum-u(an a*au %'1u*aan6 %'mun!%inan *im1ulnya+ s'&in! a*au a&an!6 *a&a/ %'s'&iusan+ a-a%a( %'lum-u(an *.*al a*au -a&sial6 2a%*u *im1ulnya+ a-a%a( s'!'&a s'*'la( *in)a%an )ila%u%an a*au l'1i( lama la!i A%an *'*a-i un*u% m'n'n*u%an s'3a&a mu*la% in/.&masi yan! s'(a&usnya )i1'&i%an .l'( *'na!a %'s'(a*an %'-a)a -asi'nnya i*u san!a* suli*+ s'1a1 (al i*u *'&!an*un! -a)a %'a)aan -asi'n
S'lain i*u+ in/.&masi )a&i *'na!a %'s'(a*an -un m'&u-a%an (asil )ia!n.sis *'na!a %'s'(a*an 1'&)asa&%an anamn'sis a*au &i2aya* -'nya%i* -asi'n yan! )isusun .l'( *'na!a %'s'(a*an )a&i %'*'&an!an yan! )i1'&i%an -asi'n s'3a&a su%a&'la <%'lu(an -asi'n= K'*'&an!an yan! )i-'&.l'( )'n!an m'la%u%an 2a2an3a&a )'n!an -'n)'&i*a a*au .&an! yan! m'n!'*a(ui 1'na&,1'na& *'n*an! %'s'(a*an -asi'n+ )an 1'&)asa&%an (asil -'m'&i%saan %linis -a)a *u1u( -asi'n+ *'na!a %'s'(a*an m'n'n*u%an )ia!n.sis D'n!an %a*a lain+ sum1'& in/.&masi *'na!a %'s'(a*an 1'&%ai*an )'n!an &umusan (asil )ia!n.sisnya )i)asa&%an -a)a in/.&masi )a&i -asi'n m'n!'nai %'lu(an,%'lu(an yan! )i)'&i*anya+ )an )i)asa&%an -a)a (asil -'m'&i%saan %linis *u1u( -asi'n
8un!si in/.&masi 1a!i *'na!a %'s'(a*an+ m'nu&u* '&1'&n'+ a)ala(?
CInformasi itu tidak hanya sungguh-sungguh penting untuk memperoleh i9in:persetu&uan yang disahkan oleh hukum, tetapi &uga sesuatu yang bagaimanapun men&adi hak setiap pasien, antara lain karena adanya itikad baik yang mendasari setiap situasi per&an&ian:kontrak
Ini 1'&a&*i 1a(2a /un!si in/.&masi i*u a)ala( un*u% m'lin)un!i )an m'namin -'la%sanaan (a% -asi'n yai*u un*u% m'n'n*u%an a-a yan! (a&us )ila%u%an *'&(a)a- *u1u(nya yan! )ian!!a- l'1i( -'n*in! )a&i-a)a -'muli(an %'s'(a*annya i*u s'n)i&i Di sam-in! i*u+ in/.&masi )a&i *'na!a %'s'(a*an *'&s'1u* (a&us )i1'&i%an 1'&)asa&%an i*i%a) 1ai% )a&i *'na!a %'s'(a*an yan! 1'&san!%u*an Dalam m'm1'&i%an in/.&masi *'na!a %'s'(a*an *i)a% (anya m'm1'&i%an in/.&masi a*as s'mua -'&*anyaan yan! )iau%an .l'( -asi'n *'n*an! -'nya%i*nya *'*a-i u!a (a&us m'm1'&i%an in/.&masi lain+ 1ai% 1'&)asa&%an a)anya -'&*anyaan mau-un *an-a a)anya -'&*anyaan )a&i -asi'nnya S'1a1 1'&)asa&%an i*i%a) 1ai% yan! )ima%su)%an )i a*as+ 1'&a&*i in/.&masi i*u m'&u-a%an (a% -asi'n )an %'2ai1an )a&i *'na!a %'s'(a*an un*u% m'm1'&i%annya Namun %a&'na in/.&masi )a&i *'na!a %'s'(a*an m'&u-a%an (asil )ia!n.sis *'na!a %'s'(a*an yan! u!a )i)asa&%an a*as in/.&masi )a&i -asi'n+ ma%a -asi'n u!a m'm-unyai %'2ai1an un*u% m'm1'&i%an in/.&masi yan! )ilan)as%an -a)a i*i%a) 1ai%nya In/.&masi i*u m'nyan!%u* %'lu(an,%'lu(an yan! )i)'&i*anya+ *'&masu% u!a in/.&masi m'n!'nai *in)a%an,*in)a%an yan! *'la( )ila%u%an )alam m'n!a*asi %'lu(an i*u S'3a&a *im1al 1ali% (al i*u u!a 1'&a&*i 1a(2a *'na!a
%'s'(a*an 1'&(a% a*as in/.&masi a*as -asi'nnya *'&s'1u* D'n!an )'mi%ian+ un*u% *'&a)inya sua*u *&ansa%si *'&a-'u*i% <-'ny'm1u(an= )i-'&lu%an %'&asama yan! 1ai% an*a&a *'na!a %'s'(a*an )an -asi'n a!a& -'ny'm1u(an 1'&(asil s'1ai% mun!%in
M'nya)a&i 1a(2a *i)a% s'mua -asi'n )a-a* m'ma(ami in/.&masi )a&i *'na!a %'s'(a*an+ )i sam-in! %'mun!%inan -asi'n s'n)i&i *i)a% mam-u m'n!'mu%a%an %'lu(annya %a&'na %'a)aannya *i)a% m'mun!%in%an+ -'&lu )i-'&(a*i%an a)anya 9 %'l.m-.% -asi'n yan! *i)a% -'&lu m'n)a-a* in/.&masi s'3a&a lan!sun!+ yai*u?
Pasi'n yan! )i1'&i -'n!.1a*an )'n!an -la3'1. yai*u m'&u-a%an s'nya2a /a&ma%.l.!is *i)a% a%*i/ yan! )i!una%an s'1a!ai .1a* un*u% -'m1an)in! a*au su!'s*i <su!!'s*i/, *('&a-'u*i3um=
Pasi'n yan! a%an )i&u!i%an i%a m'n)'n!a& in/.&masi *'&s'1u*+ misalnya %a&'na %.n)isinya *i)a% m'mun!%in%an un*u% m'n)'n!a&%an in/.&masi yan! )i%(a2a*i&%an )a-a* m'm1a(aya%an %'s'(a*annya
Pasi'n yan! sa%i* i2a )'n!an *in!%a* !an!!uan yan! su)a( *i)a% m'mun!%in%an un*u% 1'&%.muni%asi <3a&a 1'&-i%i&nya *i)a% &'alis*is+ *i)a% 1isa m'n)'n!a& %a&'na *'&-'&an!%a-.l'( -'mi%i&annya s'n)i&i6 m'na&i% )i&i )a&i lin!%un!an )an mun!%in (i)u- )alam )unia an!annya s'n)i&i+ suli* %.n*a% a*au 1'&%.muni%asi )'n!an .&an! lain6 *i)a% -')uli -a)a )i&inya s'n)i&i mau-un .&an! lain;lin!%un!an+ *i)a% -')uli -a)a *am-ilannya+ *i)a% m'&a2a* )i&i6 m'n!alami %'suli*an 1'&-i%i& )an m'musa*%an -'&(a*ian+ alu& -i%i&nya *i)a% 'las+ *i)a% l.!is6 a/'%si su%a& a*au *i)a% *'&s'n*u(=
Pasi'n yan! 1'lum )'2asa S's'.&an! )i%a*a%an 3a%a-,(u%um a-a1ila ia -&ia a*au 2ani*a *'la( 1'&umu& $ *a(un+ a*au 1a!i -&ia a-a1ila 1'lum 1'&umu& $ *a(un *'*a-i *'la( m'ni%a( Pasal $##0 KUH P'&)a*a+ m'nya*a%an 1a(2a s's'.&an! yan! *i)a% 3a%a- un*u% m'm1ua* -'&s'*uuan a)ala( .&an! yan! 1'lum )'2asa M'nu&u* KUH P'&)a*a Pasal $##0+ 1'lum )'2asa a)ala( 1'lum 1'&umu& $ *a(un )an 1'lum m'ni%a( Ol'( %a&'na -'&anian m')is m'm-unyai si/a* %(usus ma%a *i)a% s'mua %'*'n*uan (u%um -'&)a*a )i a*as )a-a* )i*'&a-%an T'na!a %'s'(a*an *i)a% mun!%in m'n.la% m'n!.1a*i -asi'n yan! 1'lum 1'&usia $ *a(un yan! )a*an! s'n)i&ian %' *'m-a* -&a%*i%nya P'&m'n%'s *'&s'1u* m'nya*a%an umu& $ *a(un s'1a!ai usia )'2asa Di )alam Un)an!, Un)an! N.m.& # Ta(un 00 T'n*an! P'&lin)un!an Ana% Ba1 $ Pasal $ aya* $ yan! )ima%su) ana%,ana% a)ala( s's'.&an! yan! 1'lum 1'&usia $ *a(un
Pa)a )asa&nya %'1'&(asilan -'n!.1a*an 1iasanya 1'&!an*un! -a)a %'-a*u(an -asi'n *'&(a)a- ins*&u%si yan! )i1'&i%an .l'( *'na!a %'s'(a*an M'nu&u* (asil -'n'li*ian Da5is )an 8&an3is+ i%a *'na!a %'s'(a*an m'm1'&i%an in/.&masi san!a* minim %'-a)a -asi'n+ ma%a -asi'n 3'n)'&un! un*u% *i)a% m'ma*u(i ins*&u%si *'na!a %'s'(a*an 4.n*.(? %'-u*usan -a&a i1u un*u% m'ma*u(i ins*&u%si *'na!a %'s'(a*an un*u% ana%nya 1'&!an*un! -a)a %'-uasan -a&a i1u *'&s'1u* *'&(a)a- in/.&masi yan! )i-'&.l'( )a&i *'na!a %'s'(a*an
*'n*an! -'nya%i* ana%nya K'*i)a%-uasan .&an! *ua a%an *im1ul i%a -'ny'1a1 )an %'a)aan -'nya%i* ana%nya *i)a% )i%'*a(uinya S'lain i*u+ a)anya %'2ai1an *'na!a %'s'(a*an un*u% m'm1'&i%an in/.&masi %'-a)a -asi'n s'1'na&nya *i)a% *'&l'-as )a&i %'2ai1an *'na!a %'s'(a*an un*u% m'm-'&.l'( a*au m'n)a-a*%an in/.&masi yan! 1'na& )a&i -asi'n Ol'( %a&'na i*u %.muni%asi -'n*in! a&*inya )alam (u1un!an -'layanan m')is
Dalam u-aya m'n'!a%%an )ia!n.sis a*au m'la%sana%an *'&a-i+ *'na!a %'s'(a*an 1iasanya m'la%u%an sua*u *in)a%an m')i% Tin)a%an m')i% *'&s'1u* a)a %alanya a*au s'&in! )i&asa m'nya%i*%an a*au m'nim1ul%an &asa *i)a% m'ny'nan!%an S'3a&a ma*'&ial+ sua*u *in)a%an m')i% i*u si/a*nya *i)a% 1'&*'n*an!an )'n!an (u%um a-a1ila m'm'nu(i sya&a*,sya&a* s'1a!ai 1'&i%u*?
M'm-unyai in)i%asi m')is+ un*u% m'n3a-ai sua*u *uuan yan! %.n%&'*
Dila%u%an m'nu&u* a*u&an,a*u&an yan! 1'&la%u )i )alam ilmu *'na!a %'s'(a*anan K')ua sya&a* ini )a-a* u!a )is'1u* s'1a!ai 1'&*in)a% s'3a&a l'!' a&*is
Ha&us su)a( m'n)a-a* -'&s'*uuan )ulu )a&i -asi'n
BAB & PENUTUP
:$ M'n!'m1an!%an %.muni%asi '/'%*i/ )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n Pasi'n a)ala( -'mili% *u1u( yan! s')an! m'n!alami !an!!uan %'s'(a*an Kunun!an %' *'na!a %'s'(a*an )ila%u%an s'1a!ai u-aya m'm-'&.l'( a2a1an a*as %.n)isi %'s'(a*annya )an (a&a-an un*u% )a-a* s'm1u( K'-u*usan -'&!i 1'&.1a* %' *'na!a %'s'(a*an m'm'&lu%an -&.s's )alam )i&i -asi'n Ia -'&lu m'&umus%an )ulu alasan yan! 'las 1a!i )i&inya+ m'n!a-a ia m'&asa -'&lu -'&!i %' *'na!a %'s'(a*an S'lanu*nya+ -'&*'muan )'n!an *'na!a %'s'(a*an )i &uan! -&a%*i% a%an m'm-'n!a&u(i %'-u*usannya+ a-a%a( ia a%an m'n'&us%an nia*nya 1'&.1a* %' *'na!a %'s'(a*an a*au m'mili( 3a&a lain As-'% yan! 3u%u- ).minan m'm-'n!a&u(i %'-u*usan -asi'n )alam 1'&.1a* %' *'na!a
%'s'(a*an a)ala( %.muni%asi Si%a- *'na!a %'s'(a*an )alam 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n )a-a* m'nim1ul%an %'sim-ulan yan! a%an m'm-'n!a&u(i %'-u*usan -asi'n
Dalam m'la%u%an %.muni%asi+ *'na!a %'s'(a*an -'&lu m'ma(ami 1a(2a yan! )ima%su) )'n!an %.muni%asi *i)a%la( (anya s'%a)a& %.muni%asi 5'&1al+ m'lalui -'&3a%a-an namun u!a m'n3a%u- -'n!'&*ian %.muni%asi s'3a&a m'ny'lu&u( T'na!a %'s'(a*an -'&lu m'mili%i %'mam-uan un*u% m'n!!ali )an 1'&*u%a& in/.&masi s'3a&a 5'&1al )an n.n5'&1al )'n!an -asi'n -a)a s'mua usia+ an!!.*a %'lua&!a+ masya&a%a*+ %.l'!a )an -&./'si lain Kalau *i)a% 1'&(a*i,(a*i )alam m'la%u%an %.muni%asi+ *'na!a %'s'(a*an 1isa 1'&(a)a-an )'n!an san%si a*au an3aman (u%um %a&'na )ian!!a- m'la%u%an -'lan!!a&an Un)an!,Un)an! N.m.& Ta(un 009 T'n*an! P&a%*i% T'na!a %'s'(a*anan m'mua* -asal, -asal yan! 1'&%ai*an )'n!an %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n+ s'1a!aimana
)iu&ai%an -a)a Ba1 I Ja)i+ %'a)aan m'man! su)a( 1'&u1a( K.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n *i)a% s'-'&*i )ulu la!i yan! )i2a&nai .l'( su-'&i.&i*as *'na!a %'s'(a*an )an in/'&i.&i*as -asi'n Dalam -a&a)i!ma 1a&u yan! s'na-as )'n!an %'*'n*uan un)an!, un)an!+ (u1un!an *'na!a %'s'(a*an,-asi'n a)ala( %'mi*&aan Pasi'n (a&us )i(a&!ai s'1a!ai -&i1a)i yan! 1'&(a% a*as *u1u(nya Ia a)ala( su1'% )an 1u%an s'ma*a,ma*a .1'% yan! 1.l'( )i-'&la%u%an *an-a s'-'n!'*a(uannya )an *an-a %'('n)a%nya
Dalam %.muni%asi *'na!a %'s'(a*an,-asi'n )i-'&lu%an %'mam-uan 1'&'m-a*i+ yai*u u-aya m'n.l.n! -asi'n )'n!an -'n!'&*ian *'&(a)a- a-a yan! -asi'n 1u*u(%an M'n!(.&ma*i )an m'n!(a&!ai -asi'n a)ala( si%a- yan! )i(a&a-%an )a&i *'na!a %'s'(a*an )alam 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n+ sia-a -un )ia+ 1'&a-a -un umu&nya+ *an-a m'm'&(a*i%an s*a*us s.sial,'%.n.minya B'&si%a- a)il )alam m'm1'&i%an -'layanan m')is a)ala( )asa& -'n!'m1an!an %.muni%asi '/'%*i/ )an m'n!(in)a&%an )i&i )a&i -'&la%uan )is%&imina*i/ *'&(a)a- -asi'n
K'*'&am-ilan 1'&%.muni%asi 1'&lan)as%an 'm-a* unsu& yan! m'&u-a%an in*i %.muni%asi? , Sum1'& <yan! m'nyam-ai%an in/.&masi= Sia-a )ia S'1'&a-a luas;)alam -'n!'*a(uannya *'n*an! in/.&masi yan! )isam-ai%annya
, Isi -'san <a-a yan! )isam-ai%an= Panan! -'n)'%nya+ %'l'n!%a-annya -'&lu )is'suai%an )'n!an *uuan %.muni%asi+ m')ia -'nyam-aian+ -'n'&imanya
, M')ia yan! )i!una%an A-a%a( (anya 1'&1i3a&a A-a%a( -'&3a%a-an )ila%u%an s'3a&a *a*a- mu%a a*au m'lalui *'l'-.n+ m'n!!una%an l'm1a& li-a*+ 1u%l'*+ 53)+ -'&a!a=
, P'n'&ima <yan! )i1'&i in/.&masi= Ba!aimana %a&a%*'&nya A-a %'-'n*in!annya <lan!sun!+ *i)a% lan!sun!=
K''m-a* unsu& ini masi( -'&lu )il'n!%a-i )'n!an um-an 1ali% T'na!a %'s'(a*an s'1a!ai sum1'& a*au -'n!i&im -'san (a&us m'n3a&i *a(u (asil %.muni%asinya <a-a yan! )im'n!'&*i -asi'n=
S'alan )'n!an %'*'&am-ilan yan! *'&mua* )alam 'm-a* unsu& )i*am1a( um-an 1ali% *'&s'1u*+ )i-'&lu%an %'mam-uan )alam (al,(al 1'&i%u*?
, 4a&a 1'&1i3a&a+ *'&masu% 3a&a 1'&*anya <%a-an m'n!!una%an -'&*anyaan *'&*u*u- )an %a-an m'ma%ai -'&*anyaan *'&1u%a=+ m'n'las%an+ %la&i/i%asi+ -a&a/&as'+ in*.nasi
, M'n)'n!a&+ *'&masu% m'm.*.n! %alima*
, 4a&a m'n!ama*i <.1s'&5asi= a!a& )a-a* m'ma(ami yan! *'&si&a* )i 1ali% yan! *'&su&a* <1a(asa n.n 5'&1al )i 1ali% un!%a-an %a*a;%alima*nya+ !'&a% *u1u(=
, M'na!a si%a- s'lama 1'&%.muni%asi )'n!an -asi'n <1a(asa *u1u(= a!a& *i)a% m'n!!an!!u %.muni%asi+ misalnya %a&'na -asi'n %'li&u m'n!a&*i%an !'&a% *u1u(+ &au* mu%a )an si%a- *'na!a %'s'(a*an
K.muni%asi yan! *i)a% '/'%*i/ )a-a* m'nim1ul%an masala( )alam (u1un!an *'na!a %'s'(a*an, -asi'n+ )i an*a&anya a)ala( *u)u(an m'la%u%an mala-&a%*i% Pa-a&an -an)uan