• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK PAKARDIN I KETUT RIDA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK PAKARDIN I KETUT RIDA"

Copied!
13
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA

RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK

PAKARDIN I KETUT RIDA

I Km. Astu Purnadhita

1

, I Nengah Martha

1

, I. A. Putu Purnami

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{astu_mank@yahoo.co.id, nengahmartha@yahoo.com,

dayupurnamiku@yahoo.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilik puniki matetujon nlatarang (1) wangun intrinsik, lan (2) sosiologi kriya sastra ring pupulan satua bawak Lawar Goak. Jejering tetilikan puniki inggih punika pupulan satua bawak Lawar Goak. Panandang tetilikannyane inggih punika wangun intrinsik lan

sosiologi kriya sastra. Ring tetilik puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif lan nganggen

metode dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen inggih punika analisis kualitatif, pah-pahannyane (1) reduksi data, (2) penyajian data, lan (3) verifikasi. Kawentenan wangun

intrinsik punika wenten nemnem inggih punika unteng, rerawatan, lelintihan, pragina

lan wewatekan, pagenahan sang pengawi, lan piteket. Samian wangun intrinsik puniki prasida kepanggihin ring pupulan satua bawak Lawar Goak. Sosiologi kriya sastra pamekas pikobet sosial sane kepanggihin ring pupulan satua bawak Lawar Goak wantah pepitu inggih punika ring satua bawak Kandik Tikul wenten kemiskinan. Satua bawak Es Rujak wenten kemiskinan lan disorganisasi keluarga. Satua bawak Sekar Jepun wenten

disorganisasi keluarga. Satua bawak Katuminan wenten disorganisasi keluarga, delinkuensi anak-anak, lan kejahatan. Satua bawak Punyah wenten alkoholisme, kejahatan, pelanggaran ring norma-norma para jana. Satua bawak Lawar Goak wenten kemiskinan. Satua bawak Ambengan Puun wenten pikobet lingkungan hidup. Satua

bawak Matemu Ring Kutampi wenten disorganisasi keluarga lan pelanggaran ring

norma-norma para jana. Cutetnyane pupulan satua bawak Lawar Goak puniki sampun

kawangun olih wangun sane jangkep tur sosiologi kriya sastra pamekas pikobet sosial sane pinih akeh kapanggihin inggih punika pikobet disorganisasi keluarga. Dumogi pikolih tetilikan puniki prasida mawiguna majeng ring Pembina basa Bali pamekasnyane ring satua bawak.

(2)

Abstrak

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan (1) struktur intrinsik dan (2) sosiologi karya sastra yang ada dalam kumpulan cerpen Lawar Goak. Subjek penelitian ini adalah kumpulan cerpen Lawar Goak. Objek penelitian ini adalah struktur intrinsik dan sosiologi karya sastra. Penelitian ini dirancang sebagai penelitian deskriptif kualitatif dan pengumpulan data dilakukan dengan menggunakan metode dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah analisis kualitatif dengan tahapan (1) reduksi data, (2) penyajian data, dan (3) verifikasi. Struktur intrinsik ada enam yaitu, tema, latar, alur, tokoh dan penokohan, sudut pandang, dan amanat. Keenam struktur intrinsik itu sudah dapat dijumpai dalam kumpulan cerpen Lawar Goak. Dalam kumpulan cerpen Lawar Goak ini terdapat sosiologi karya sastra khususnya 7 masalah sosial yang dijumpai, yakni dalam cerpen Kandik Tikul terdapat kemiskinan. Dalam cerpen Es Rujak terdapat kemiskinan dan disorganisasi keluarga. Cerpen Sekar Jepun terdapat disorganisasi keluarga. Dalam cerpen Katuminan terdapat disorganisasi keluarga, delinkuensi anak-anak, dan kejahatan. Dalam cerpen Punyah terdapat alkoholisme, kejahatan, pelanggaran terhadap norma-norma di masyarakat. Dalam cerpen Lawar Goak terdapat kemiskinan. Dalam cerpen Ambengan Puun terdapat masalah lingkungan hidup. Dan di dalam cerpem Matemu Ring Kutampi terdapat disorganisasi keluarga dan pelanggaran terhadap norma-norma di masyarakat. Dapat disimpulkan kumpulan cerpen Lawar Goak ini sudah mengandung unsur cerpen yang sesuai dengan unsur-unsur pembangun cerpen dan sosiologi karya sastra khususnya masalah sosial yang paling banyak ditemukan adalah masalah disorganisasi keluarga. Semoga hasil penelitian ini dapat bermanfaat bagi pembinaan bahasa Bali khususnya dalam cerpen.

Kata kunci: Cerpen, intrinsik, sosiologi sastra Abstract

This research aimed to describe (1) intrinsic structure and (2) sociology of literature in the collection of Lawar Goak short story. This research subject was a collection of Lawar Goak short story. Object of this research was intrinsic structure and sociology of literature in the collection of Lawar Goak short story. It was designed as a qualitative descriptive research and data collection done by using the documentation method. Methods of data analysis were qualitative analysis with stages (1) data reduction, (2) presentation of data, and (3) verification. There are six kinds of intrinsic structure, namely, theme, background, plot, character and characterization, the angle of view, and advice. In collection of Lawar Goak short story, 7 social problems encountered in Kandik Tikul short stories containing poverty. In the Es Rujak short story contained poverty and family disorganization. Sekar Jepun short stories contained family disorganization. In Katuminan short story contained family disorganization, children's violation, and crime. In Punyah short story contained alcoholism, crime, and violation of norms in society. In Lawar Goak short story contained poverty. In Ambengan Puun short story contained environmental problems. And in Matemu Ring Kutampi short story contained family disorganization and violation of norms in society. We can conclude this collection of Lawar Goak short story containing elements of short story corresponding to structure of short stories and sociology of literature in particular social problem of family disorganization. The results of this study can be useful for language development Bali, especially in the short story.

Keywords: Short Story, intrinsic, sociology literature

PURWAKA

Kriya sastra inggih punika parindikan sane mawit saking kahanan pamekas sane maurip ring para jana taler wyakti kawentenannyane. Sakewanten kriya sastra nenten ngawedarang kahanan objektif kemanten, nanging nlatarang indik guna sarat. Kriya sastra nyinahyang

pikobet-pikobet sosial para jana, indik kasujatian urip. Malarapan antuk kriya sastra, pangawi mautsaha nlatarang kahanan kauripan sane kacingakin, sane kapireng, miwah kahanan sane karasayang. Kriya sastra taler pinaka piranti anggen ngawedarang guna sarat sane mautama turmaning gumanti prasida

(3)

kaanggen artos indik teges kauripan. (Karmini, 2011: 2).

Kawentenan kriya sastra punika mawit saking sangkaning pikobet sane wenten ring kauripan. Punika mawinan kriya sastra kabaos prasida nyinahang gegambaran parisolah para jana nginutin aab. Indike punika pinaka cihna ring sakantune maurip nenten prasida lempas sareng kriya sastra duaning wantah sastra sane prasida ngawedarang mawali pikobet-pikobet lan kahanan kauripan ring jagate pamekasnyane taler sastra prasida ngicen tetimbangan lan papineh wirasa majeng ring para jana sajeroning mababaosan mapakayun lan maparisolah.

Kawentenan sastra wantah metu sangkaning budi, rasa, lan karsa sang sane sida madrebe katilingan pikayun jagi ngamargiang makasami sane wenten ring kauripan. Manut kadi parakan krunanyane saking kruna “sas” sane mateges ngicen pangajah-ajah, panuntun, lan kruna “tra” sane mateges pinaka piranti. Sastra inggih punika sane nganggen basa madrebe imajinasi lan estetika ri kala kawedarang (Heru Kurniawan, 2012: 2). Prasida kacutetang sastra punika pinaka piranti sane patut anggen ngicen piteket, pangajah-ajah, lan panuntun malarapan antuk lelintihan basa sane lengut tur ngulangunin.

Sekadi cecirennyane yening sastra punika wantah pinaka reriptayan sane ngaturang daging kauripan ring jagate sampun sinah nenten lempas sareng kahanan para jana sane dados bantang sane kasatuayang risajeroning sastra. Duaning sampun kaigumin olih sang sujana pamekasnyane sane mapesengan Teew (Ring Kurniawan 2012: 3) yening sastra punika nenten ja prasida metu yening nenten wenten pikobet lan parindikan. Malarapan antuk punika kawentenan parindikan-parindikan pikobet ring para jana pamekas para jana Bali sampun sinah

mabuat lan mautama pisan

kawentenannyane sane dados jalaran kriya sastra punika prasida kariptayang marupa kasusastraan Bali pamekas kasustraan Bali anyar olih para pengawi. Wenten taler sane maosang kasustraan Bali punika nenten ja wantah sane madasar antuk ngangge basa Bali kemanten, sakewanten taler madasar

antuk aksara Bali sane kaanggen nyurat. Manut ring pakayunan puniki wewatesan sastra Bali punika dadosne makasami tetamian pangweruh sane marupa ajah-ajah, tatwa, susila miwah sane siosan sane kasurat ngangge aksara Bali sane katami rauh mangkin. Kasustraan manut aabnyane kakepah dados kalih inggih punika kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar. Kasustraan Bali purwa inggih punika sastra sane sampun wenten saking dumun taler dagingnyane madaging piteket. Kasustraan Bali anyar nenten nganggen uger-uger ring sesuratannyane utawi nenten kaiket olih uger-uger.

Kasustraan Bali anyar puniki kaiusin olih paiketan kasustraan barat utawi sastra Indonesia. Kasustraan Bali anyar wenten petang pahan minakadi puisi, satua bawak, novel miwah drama (Antara, 2006: 4). Satua bawak inggih punika soroh sastra Bali marupa gancaran sane susunan panyuratane nganutin srana (wangun) satua bawak Indonesia, tur ngundukang tetuek reraosan wantah akidik (Antara, 2006: 11). Satua bawak kawangun antuk kalih wangun inggih punika wangun intrinsik lan ekstrinsik. Wangun intrinsik inggih punika wangun sane ngwangun karya punika taler pahannyane minakadi unteng, rawatan (setting), lelintihan, pragina lan wewatekan,, pagenahan sang pangawi (sudut pandang), miwah piteket (Suroto, 1989:89). Wangun ekstrinsik inggih punika wangun-wangun sane wenten ring dura kriya sastra (Suroto, 1989:138). Sakewanten ring wangun ektrinsik punika madaging guna sarat silih sinunggilnyane ngenenin indik pikobet sosial masyarakat. Pikobet sosial puniki metu duaning akeh kapiambeng sane kapolihang ri sajeroring kauripan para janane. Taler pikobet sosial puniki kasinahang ring kriya sastra silih sinunggilnyane satua bawak.

Pikobet sosial mateges nenten manutnyane ring sajeroning wangun-wangun budaya utawi sane nyengkalanin kauripan kelompok sosial utawi mialangin pangaptin pokok warga sosial punika sane ngawinang kepincangan sosial (Soerjono Soekanto, 1990: 40). Pikobet sosial metu sangkaning wenten pabinaan ring guna sarat para jana sareng realita. Pikobet

(4)

pahannyane minakadi kemiskinan, kejahatan, disorganisasi keluarga, pikobet para yowana ring para jana modern, payudan, pikobet kependudukan, pikobet lingkungan hidup, lan birokrasi. Sios saking punika mangda prasida ngamolihang pikobet-pikobet sosial patut ngaresepin daging sastranyane. Sastra sane kasinahang punika silih sinunggil satua bawak. Pikobet sosial punika nguningayang sastra pamekas satua bawak sane kakardi madaging pikobet-pikobet ring para jana sane wenten ring kauripan. Silih sinunggil Satua bawak sane madaging pikobet sosial inggih punika pupulan satua bawak sane mamurda “Lawar Goak”. Ring satua bawak puniki akeh madaging makudang-kudang pikobet sosial sane pinaka gegambaran kauripan para jana Bali. Pikobet sosial punika bervariasi satmaka napi sane wenten ring satua bawak puniki pikobetnyane nenten surud-surud utawi nenten prasida ical saking kauripan. Pinaka jadma iraga pastika ngamanggihin kapiambeng-kapiambeng taler sapunapi para jana punika prasida muputang utawi ngarereh solusi saking pikobet sosial punika.

Pupulan satua bawak “Lawar Goak” sane kakardi olih I Ketut Rida puniki madue kaluihan duaning satua puniki akeh ngicenin indik gegambaran kauripan para jana sane maurip saking nguni nyantos mangkin pamekas ring para jana Bali. Ring satua bawak puniki kasinahang silih sinunggil pikobet sosial, Sakewanten nenten samian satua bawak puniki madaging indik pikobet-pikobet sosial. Ring pupulan satua bawak sane mamurda “Lawar Goak” wenten 16 murda, nanging ring pantaraning satua bawak puniki nilikin 8 murda satua bawak inggih punika: Kandik Tikul, Es Rujak, Sekar Jepun, Katuminan, Punyah, Lawar Goak, Ambengan Puun, Matemu ring Kutampi. Santukan ring murda-murda satua bawak puniki akeh madaging pikobet sosial minakadi: Kemiskinan, Kejahatan, Pelanggaran ring Norma-norma Para Jana (Alkoholisme),

Disorganisasi Keluarga, lan Pikobet

Lingkungan Hidup. Punika taler pikobet sosial ring kajian sastra punika kabaos kajian sosiologi sastra.

Sosiologi sastra kasinahannyane dados pidabdab sane nyinahang kapatutan wewidangan kauripan sane kawedarang ring sajeroning sastra punika. Kapatutan lan wewidangan sane wedar ring kriya sastra punika sampun sinah malarapan antuk kapatutan utawi wewidangan kauripan sane kaaptiang olih pangawi. Indike puniki taler kabaos realitas imajinatif. Sosiologi sastra inggih punika paiketan dwiarah (dialetik) ri sajeroning sastra sareng para jana (Ratna, 2003: 3). Sosiologi sastra pinaka pemapen majeng ring teks sastra mangda prasida kauningin struktur lan kahanan sosial sane wenten ring sastra. Sosiologi sastra pinaka sinalih tunggil pendekatan ring kriya sastra sane madue pepineh (paradigma) taler nganggen asumsi lan implikasi sane masiosan saking sane sampun kasobyahang olih teori sastra manut prinsip otonomi sastra.

Sosiologi sastra prasida kakepah antuk tiga, inggih punika: 1. Sosiologi pengarang, 2. Sosiologi karya sastra utawi kriya sastra, 3. Sosiologi pembaca utawi pangwacen. Sosiologi pengarang sane ngabligbagan indik status sosial, idiologi,

sosiologi miwah sane lianan taler

mapiketan sareng pangawi pinaka sane ngametuang karya sastra. Sosiologi karya sastra (kriya sastra) sane ngabligbagan pah-pahan (wangun-wangun) sane ngwangun sinalih tunggil kriya sastra punika. Paindikan punika ngabligbagan indik unteng pikobet taler madaging indik eksistensi karya punika, sane madaging daging kriya sastra, tetujon, miwah sane lianan sane wenten ring kriya sastra punika, turmaning paindikan sane mapaiketan sareng pikobet-pikobet sosial. Sosiologi

pembaca sastra sane ngabligbagan

pangwacen sareng ius sosial kriya sastra. Daging sosiologi prasida maobah risajeroning kriya sastra manut saking pikayunan, pangaptin pangawi (Wellek dan Warren 1994: 11).

Tetilikan puniki boya ja tetilikan sane kapertama maosang indik sosiologi sastra, panilik sampun ngamanggihin tetilik indik sosiologi sastra sane kamargiang olih Desak Putu (2011) mamurda Kajian Struktur dan Sosiologi Sastra Novel Suara Saking Batukaru Karya I Nyoman Manda. Tetilik puniki wantah nyelehin struktur novel

(5)

SSB lan aspek sosiologi pamekas aspek sosiologi pengarang lan kriya sastranyane sane mapaiketan sareng budaya para jana Bali. Punika taler ring tetilikan sane kalaksanayang olih Handayani (2009) sane mamurda Novel Pudarnya Pesona Cleopatra Karya Habiburrahman El Shirazy (Tinjauan Sosiologi Sastra). Tetilikan puniki nyelehin indik wangun-wangun intrinsik, pikobet sosial minakadi kemiskinan,

kejahatan, disorganisasi keluarga,

pelanggaran ring norma-norma masyarakat taler dadalan pikobet penciptaan novel

Pudarnya Pesona Cleopatra Karya

Habiburahman El Shirazy inggih punika indik tata cara para yowana mangkin ngarereh jatu karma madasar antuk angga sarira sane becik, punika ngranjing ring

kajian sosiologi kriya sastra. Sane

minayang, tetilikan puniki nyelehin indik kajian sosiologi sastra (sosiologi kriya sastra) pamekas kawentenan pikobet sosial ring pupulan satua bawak “Lawar Goak”, ring punika majanten sampun makueh sesorohan pikobet-pikobet sosial sane kapolihang, sakewanten tetilikan sane kamargiang olih Desak Putu lan Handayani wantah nganggen kriya sastra pamekas novel.

Malarapan tetilikan sane sampun kalaksanayang, panilik meled ngambil tetilikan sane mamurda “Seseleh Sosiologi Kriya sastra ring Pupulan Satua Bawak Lawar Goak Pakardin I Ketut Rida”. Santukan kajian puniki akeh madaging pikobet-pikobet sosial masyarakat sane ngulangunin yening kaselehin, ring punapi pikobet-pikobet sosial punika prasida kaanggen gegambaran pamekas sesuluh ri sajeroning ngamargiang kauripan ring marcapada. Sios saking punika tetilikan puniki taler mabinayan saking tetilikan sadurungnyane. Ring tetilikan puniki panilik mengkaji saking segi sosiologi kriya sastra. Tetilikan puniki kaaptiang prasida ngicenin kaweruhan lan kaanggen sesuluh majeng ring sang sane ngwacen.

Bantang pikobet sajeroning tetilikan puniki inggih punika (1) Sapunapi wangun intrinsik sane wenten ring pupulan satua bawak Lawar Goak pakardin I Ketut Rida ? (2) Sapunapi sosiologi kriya sastra sane wenten ring pupulan satua bawak Lawar Goak pakardin I Ketut Rida?. Tetujon ring

tetilikan puniki inggih punika (1) Mangda prasida uning wangun intrinsik ring pupulan satua bawak Lawar Goak pakardin I Ketut Rida. (2) Mangda prasida uning sosiologi kriya sastra sane wenten ring pupulan satua bawak Lawar Goak pakardin I Ketut Rida. Sepat siku-siku sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika (1) Kasusastraan Bali, (2) Satua bawak minakadi teges satua bawak, wangun-wangunnyane, ceciren satua bawak, lan sesorohan satua bawak. (3) Sosiologi Sastra.

Sane kawastanin kasusastraan Bali miwah rauh mangkin nenten wenten watesannyane sane pastika ngenenin indik wewidangannyane. kruna kasusastraan mateges kawentenan ajah-ajah utawi kaweruhan sane luih utawi becik tur mabuat (Medera, 2005:4). Kasustraan Bali manut parinama ring ajeng dadosnyane saluir kaweruhan sane becik sane metu saking budi para wagmi ring Bali sane kasurat ngangge basa Bali miwah aksara Bali lan latin. satua bawak inggih punika karangan prosa sane madaging carita indik kahanan kauripan para jana utawi pragina sane wenten ring carita punika. (Suroto, 1989: 18). Ring satua bawak kawangun antuk wangun intrinsik lan ektrinsik. Wangun

intrinsik inggih punika unsur sane

ngwangun karya sastra punika (Suroto, 1989:89). Wangun-wangun intrinsik satua bawak wewidangannyane: unteng, rerawatan, lelintihan, pragina lan wewatekan, pagenahan sang pengawi, miwah piteket.

Sosiologi sastra inggih punika

sinalih tunggil pahan kaweruhan sastra sane nampek ring sastra saking paiketannyane antuk kenyataan sosial”. (Damono,1984:129). Nguratiang indik pangawinyane, proses panyuratan wiadin sang sane ngwacen (sosiologi komunikasi

teks) taler teks. Prasida kacutetang

sosiologi sastra inggih punika pendekatan ri kala nyelehin kriya sastra sane ngamiletin

segi-segi kemasyarakatan kaanggen

nguningan teges totalitas. Pendekatan puniki kawastanin pendekatan sosiologi

sastra. Pendekatan sosiologi sastra

madasar antuk indik sastra inggih punika wedaran pikayunan para jana, sane mateges sastra punika ngicenin

(6)

gegambaran lan mengekspresikan kauripan (Wellek dan Werren, 1990: 110). Punika taler Wellek lan Austin ( Ring Kurniawan, 2012: 11) nlatarang wenten paradigma pendekatan ring sosiologi sastra kakepah dados tiga inggih punika 1.Sosiologi Pengawi (Pengarang) , 2.Sosiologi Kriya Sastra (Karya Sastra), 3. Sosiologi Pengwacen (Pembaca). Sosiologi kriya sastra inggih punika kajian sosiologi sastra sane nilikin kriya sastra ring paiketannyane sareng pikobet-pikobet sosial sane wenten ring ring para jana.

Pikobet sosial inggih punika nenten manutnyane ring sajeroning wangun-wangun budaya utawi para jana, sane nyengkalanin kauripan kelompok sosial (Soerjono Soekanto, 1990: 40). Manut Soerjono Soekanto yening wenten payudan ring wangun-wangun sane wenten pamekas sane prasida ngawedarang kaon ring paiketan sosial minakadi kegoyahan ring kauripan kelompok utawi para jana. Pikobet sosial metu saking pabinayan risajeroning pikenoh ring para jana sareng kahanan sane wenten. Sesorohan Pikobet sosial inggih punika kemiskinan, kejahatan,

disorganisasi keluarga, pikobet para

yowana ring para jana modern, payudan, pikobet kependudukan, pelanggaran ring norma-norma para jana, pikobet lingkungan hidup, lan birokrasi.

KRAMANING TETILIK

Ring sajeroning tetilikan kaaptiang tetilik puniki karencanayang antuk kramaning tetilik sane manut sareng pikobet lan tetujon tetilik sane mawiguna tur prasida ngawantu panilik ri kala nuntun tetilik sane pacang kamargiang. Tetilik kalaksanayang nganutin tata cara sana manut ring daya, mangda prasida kawiweke olih manusa. Kramaning sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika (1) rerincikan tetilik, (2) jejering lan panandang tetilik, (3) mupulang data, (4) piranti tetilik, (5) data tureksa.

Saking makudang-kudang

rancangan tetilikan ring ajeng, tetilikan puniki pinaka tetilikan kapustakaan sane madue sifat deskriptif kualitatif. Tetilikan kapustakaan sane madue sifat deskriptif kualitatif inggih punika sumber datanyane

saking kapustakaan sane marupa satua bawak tur data sane kapolihang kawedar antuk kruna-kruna ngeninin indik wangun intriksik lan sosiologi kriya sastra ring pupulan satua bawak “Lawar Goak”.

Jejering madue kawigunan sane mabuat pisan ring sajeroning tetilik lan dados pikobet ring tetilik. Ring tetilik puniki sane dados jejering nyane inggih punika pupulan satua bawak Lawar Goak. Penandang tetilik inggih punika kahanan indik piranti, jadma utawi kawentenan marupa parisolah sane dados uratian ring tetilik. Sane dados penandang ring tetilik puniki inggih punika kawentenan wangun intrinsik lan sosiologi kriya sastra ring pupulan satua bawak Lawar Goak. Wendra (2011: 57) maosang, mupulang data inggih punika piranti sane kaanggen mupulang data olih panilik mangda ngamolihang tetilikan sane jangkep. Ring tetilikan puniki, data sane pacang kaselehin pastika pacang kapupulang dumun. Kapatutan data kapolihang saking kawagedan sajeroning mupulang data. Indike punika taler kalaksanayang ring tetilik puniki. Teknik mupulang data ring tetilikan puniki inggihang ipun kramaning dokumentasi. Ring tetilik puniki data sane jagi karereh ngaggen kramaning dokumentasi inggih punika daging cakepan pupulan satua bawak Lawar Goak pakardin I Ketut Rida sane pinaka sarana ri kala ngamargiang tetilikan.

Manut kramaning tetilik sane kaanggen mupulang data inggih punika kramaning dokumentasi. Malarapan antuk punika piranti sane kaanggen ngwantu ngarereh data punika kasengguh kartu data. Kartu data puniki kaanggen nyurat kawentenan sosiologi kriya sastra pamekas pikobet sosial sane wenten ring pupulan satua bawak Mekel Paris.

Sausan Mupulang data, mangkin kalanturang antuk nureksain data. Data sane sampun kapupulang punika katureksain antuk analisis data deskriptif kualitatif. Tata cara sane kaanggen ri kala nureksain data inggih punika tata cara deskriptif utawi teknik data sane kapolihang punika kaubah miwah katlatarang antuk lengkara utawi kadadosang uraian. Madasar antuk teori data tureksa, tetilikan puniki nganggen tata cara minakadi : (1)

(7)

reduksi data, (2) penyajian data, lan (3) verifikasi.

PIKOLIH lan TETEPASAN

Data sane kapolihang saking papolih tetilik inggih punika data indik wangun intrinsik lan sosiologi kriya sastra pamekasi indik pikobet sosial sane wenten ring pupulan satua bawak Lawar Goak. Ring pupulan satua bawak Lawar Goak puniki kawentenan wangun intrinsik sane wenten nemnem punika samian kepangihin ring pupulan satua bawak Lawar Goak puniki, minakadi: unteng, rerawatan, lelintihan, pragina lan wewatekan, pagenahan sang pengawi, lan piteket.

Satua bawak Kandik Tikul puniki sane dados untengnyane inggih punika “pendidikan”. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak Kandik Tikul puniki inggih punika lelitihan maju. Latar galah sane kasinahang ring satua bawak Kandik Tikul inggih punika ring siang, sore, lan wengi. Latar Genah (tempat) carita puniki inggih punika ring uma lan banjar. Latar situasil sane kapanggihin nyihnayang indik santai lan ngicen piteket. Pragina ring satua bawak mamurda “Kandik Tikul” wenten 6 minakadi wenten sane dados pragina utama protagonis, pragina panunjang antagonis, pragina panunjang protagonis. Pragina utama protagonis inggih punika Nyoman Songkrog, ipun ring sajeroning carita madue papineh sane becik duaning stata cumpu ring padewekannyanne. Pragina penunjang antagonis inggih punika Ketut Deblog, ipun nenten marasa cumpu ring bebaosan kurenane. Taler pragina penunjang protagonis inggih punika Guru Made Budiana, Made Patra, Wayan Yasa, lan Ketut Wera.

Pagenahan sang pengawi sane kaanggen ring satua bawak Kandik Tikul inggih punika pagenahan sang pengawi dados jadma ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak Kandik Tikul puniki inggih punika mangda cumpu ring kaweruhan mangda prasida anggen ngaruruh pangupajiwa. Satua bawak Es Rujak puniki sane dados unteng utama nyane inggih punika “Perekonomian”

Carita sane wenten ring Es Rujak punika nyihnayang indik perekonomian.

Sapunapi I Pagon puniki wusan masekolah mangda prasida ngarereh sekaya ring kaluarga. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak “Es Rujak” punika inggih punika lelitihan Campuhan. Ring satua bawak Es Rujak latar sane kaanggen inggih punika latar genah ring jumah Pagon lan penambangan galiran, latar galah ring semeng lan sore, latar situasi inggih punika memprihatinkan lan sedih. Pragina ring satua bawak mamurda “Es Rujak” wenten 7 minakadi wenten sane dados pragina utama protagonis lan pragina penunjang protagonis. Pragina utama protagonis inggih punika I Pagon, ipun madue papineh lan parilaksana sane becik prasida ngwantu ngupapira kaluarganyane. Taler pragina penunjang protagonis inggih punika Tamiu, memene I Pagon, Buruh Suun, Kurenan Tamiu, Dagang Koran, Nengah Puguh.

Pagenahan sang pengawi sane kaanggen ring satua bawak Es Rujak inggih punika sudut pandang orang ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak “Es Rujak” inggih punika iraga dados jadma mangda stata ngastiti Widhi duaning kauripan iraga pinaka druen Sang Hyang Widhi.

Satua bawak Sekar Jepun punika sane dados unteng utama nyane inggih punika “Tresna asih ”. Carita sane wenten ring satua bawak Sekar Jepun punika nyihnayang indik jadma sane mawasta Wayan Yasa kacunduk malih sareng memene ri kala ipun nitipang dagangane ring kios Men Jepune. Lelitihan carita sane kaanggen ring satua bawak Jro Jepun inggih punika lelintihan Maju Latar sane kasinahang ring carita Jro Jepun inggih punika latar galah, genah, lan situasi. Pragina ring satua bawak mamurda “Sekar Jepun” wenten 4 minakadi wenten sane dados pragina utama protagonis lan pragina penunjang protagonis. Pragina utama protagonis inggih punika Wayan Yasa, ipun madue parilaksana sane becik stata olas asih kapining meme yadiastun sampun katilarin makurenan malih. Pragina penunjang protagonis inggih punika Luh Jepun, Men Jepun, Wayan Gupuh.. Sudut pandang sane kaanggen ring satua bawak Sekar Jepun puniki inggih punika sudut pandang orang ketiga. Pabesen sane kasinahang ring satua bawak “Jro Jepun”

(8)

inggih punika iraga dados rerama mangda nenten obah ring kayun pamekas prasida nglaksanayang swadharma ngicen pitresna ring pianak.

Indik unteng sane kaanggen ring satua bawak Katuminan inggih punika “Tresna asih” ring satua puniki kacritayang dadongne I Lacur ngicen piteket ring bapane I Lacur mangda I Lacur karunguang malih. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak Made Smith inggih punika lelintihan maju. Rarawatan (Latar) sane kasinahang ring carita Made Smith inggih punika latar galah, genah lan situasi. Pragina ring satua bawak mamurda “Katuminan” wenten 7 minakadi wenten sane dados pragina utama protagonis, pragina panunjang protagonis, lan pragina penunjag antagonis. Pragina utama protagonis inggih punika I Lacur, ipun stata mituutin pituduh reramane yadiastun ipun iwang mamaling sakewanten sangkaning kahanan sane ngawinang. Pragina penunjang protagonis inggih punika dadongne I Lacur lan Wayan Degur. Taler Pragina penunjang antagonis inggih punika Ni Ketut Klenting, Luh Camplung, I Runtik, lan I Paglur. Sudut pandang sane kaanggen inggih punika sudut pandang orang ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak “ Katuminan” inggih punika iraga dados rerama nenten dados ngitungang arta brana kemanten, sakewanten kadulurin taler antuk tresna kapining pianak.

Satua bawak Punyah puniki, sane dados unteng utama nyane inggih punika ngeninin indik “pakraman ring masyarakat

(kauripan sosial)” irika nyaritayang kauripan

Gede Murka sane seneng malegan-legan lan maminum-minuman alkohol sareng timpal-timpalne sane ngawinang kabiutan taler sengkala ring anak sios. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak sane mamurda “Punyah” inggih punika lelintihan ka arep (alur maju). Latar sane kasinahang ring satua bawak Punyahinggih punika latar Galah, Genah lan situasi. Pragina-pragina sane wenten ring carita Punyah inggih punika Pragina ring satua bawak mamurda “Punyah” wenten 12 minakadi wenten sane dados pragina utama antagonis, pragina penunjang antagonis, lan pragina penunjang protagonis. Pragina utama antagonis inggih punika Gede Murka, ipun

stata maparilaksana sane kaon, mamunyah lan ngawinang biuta. Pragina penunjang antagonis inggih punika I Bacol, I Locong, I Lecir, Komang Gobler, I Nodos. Taler Pragina penunjang protagonis inggih punika Gede Kerana, I Lemon, I Ketog, reraman Gede Murka, Bapak Kepala Desa, lan Bapak Kapolsek.

Pagenahan sang pengawi sane kaanggen ring satua bawak Punyah puniki inggih punika sudut pandang orang ketiga mawinan pangawi macerita nganggen kruna “ipun” lan nganggen wastan saking soang-soang pragina. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak “Punyah ” inggih punika iraga dados jadma nenten patut stata mamunyah, malegan-legan taler minum sane maalkohol prasida ngawinang kabiutan.

Satua bawak Lawar Goak puniki sane dados unteng utamanyane inggih punika filsafat budaya, punika nyeritayang wenten jadma mawasta Pan Ngodet ngalaksanayang sapulah-palih upacara lawar goak ring margine sane kapiragi saking Guru Made. Lelintihan sane kaanggen ring carita Lawar Goak punika inggih punika lelitihan campuran. Latar sane kasinahang ring satua bawak Lawar Goak inggih punika latar galah, genah, lan situasi.

Pragina ring satua bawak mamurda “Lawar Goak” wenten 11 minakadi wenten sane dados pragina utama protagonis lan pragina penunjang protagonis. Pragina utama protagonis inggih punika Pan Ngodet, ipun cumpu ring pitutur anak siosan taler stata ulet ring pakaryan. Pragina puniki pastika becik yening katuladin. Taler pragina penunjang protagonis inggih punika Guru Made Budiana, Pan Lansia, Men Ngodet, Wayan Ngodet, Nengah Ngedet, Ni Ngidit, Ni Ngidut, Pan Bagia, Wayan Benjul, lan Men Sekar. Pagenahan sang pengawi sane kaanggen ring satua bawak Lawar Goak puniki inggih punika Pagenahan sang pengawi ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak Lawar Goak puniki inggih punika iraga mangda sumeken lan stata mautsaha yening meled ngamolihang napi sane kaaptiang, taler iraga stata ngastiti bakti ring Hyang Widhi.

(9)

Satua bawak Ambengan Puun sane dados untengnyane inggih punika pengajahan/pendidikan, punika kacritayang ri kala Ibu Guru Warniti ngamargiang paplajahan lan mitaken indik ambengane puun taler napi sane ngawinang. Lelintihan sane kaanggen ring carita Ambengan Puun inggih punika lelintihan maju. Latar sane kasinahang ring satua bawak Ambengan Puun inggih punika latar galah, genah, lan situasi.

Pragina ring satua bawak mamurda “Ambengan Puun” wenten 12 minakadi wenten sane dados pragina utama protagonis lan pragina penunjang protagonis. Pragina utama protagonis inggih punika Ibu Guru Warniti, ipun stata ngicenin piteket-piteket ring murid-muride. Pragina penunjang protagonis inggih punika Made Gejor, Dagang rujak, I Darta, Nengah Gati, Ketut Diksa, I Wayan Turun Ketut Gobiah, I Karta, I Patra, Ni Sari, lan Luh Wati. Pagenahan sang pengawi sane kaanggen ring satua bawak Ambengan Puun inggih punika pagenahan sang pengawi ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak Ambengan Puun inggih punika mangda iraga dados jadma nenten ngawag-awag matunjelan sane ngawinang alase rusak pastika bencana pacang nibenin para janane ring kauripan.

Satua bawak Matemu Ring Kutampi sane dados untengnyane inggih punika indik tresna asih, punika nyaritayang ri kala Men Ngales nuturang separindikannyane majeng ring A. A. Mayun yening kawyaktiannyane ipun pinaka memene. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak Matemu Ring Kutampi inggih lelintihan campuhan. Latar sane kasinahang ring satua bawak puniki inggih punika galah, genah, lan situasi.

Pragina ring satua bawak mamurda “Matemu Ring Kutampi” wenten 7 minakadi pragina utama protagonis lan pragina penunjang protagonis. Pragina utama protagonis inggih punika Anak Agung Mayun, ipun madue parilaksana sane becik duaning prasida ngaksamayang kaiwangan memene lan stata tresna ring reramane. Pragina penunjang protagonis inggih punika I Wayan Lagas, I Made Punduh, I Nengah Ngales, Men Ngales, kurenan Made

Punduh, lan kurenan I Nengah Ngales. Pagenahan Sang Pengawi sane kaanggen ring satua bawak puniki inggih punika pagenahan sang pengawi ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang ring satua bawak puniki inggih punika iraga yening sampun masomahan utawi makurenan nenten dados naenin mamitra napi malih sampun madue pianak, sinah malaksana sane nenten manut sekadi mamitra prasida ngawinang kabiutan ring kaluarga pamekas iraga prasida palas.

Silih sinunggil kajian sosiologi sastra pamekas sosiologi kriya sastra inggih punika indik pikobet-pikobet sosial sane wenten ri sajeroning kauripan para janane. Punika taler ring kriya sastra satua bawak “Lawar Goak” puniki akeh madaging pikobet sosial sane jagi kabahbahang ring sor. Pikobet sosial sane prasida kapanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” puniki wenten 7. Pikobet sosial punika minakadi ring satua bawak “Kandik Tikul” inggih punika indik

kemiskinan, Ring satua bawak “Es Rujak”

wenten kalih inggih punika kemiskinan lan disorganisasi keluarga. Ring satua bawak “Sekar Jepun” inggih punika disorganisasi

keluarga. Ring satua bawak “Katuminan”

wenten tiga inggih punika disorganisasi

keluarga, delinkuensi anak-anak, lan

kejahatan. Ring satua bawak “Punyah”

wenten tiga inggih punika alkoholisme, kejahatan, lan pelanggaran ring

norma-norma para jana. Ring satua bawak “Lawar

Goak” inggih punika kemiskinan. Ring satua bawak “Ambengan Puun” inggih punika pikobet lingkungan hidup. Ring satua bawak “Matemu Ring Kutampi” wenten kalih inggih punika disorganisasi keluarga lan pelanggaran ring norma-norma para jana.

Manut sekadi pikolih saking tetilikan ring ajeng sane mangkin pacang katelatarang tetepasan indik wangun lan pikobet sosial sane mangguh ring pupulan satua bawak “Lawar Goak”. Ring pantaraning tetepasan punika wenten kalih pahan sane pacang katlatarang, inggih punika (1) wangun intrinsik sane wenten ring sesuratan pupulan satua bawak “Lawar Goak”, taler (2) sosiologi kriya sastra pamekas ring kajian pikobet sosial sane wenten ring sesuratan satua bawak “Lawar

(10)

Goak” pakardin I Ketut Rida. Wenten makudang-kudang pupulan sesuratan satua bawak minakadi sesuratan satua bawak sane mamurda “Kandik Tikul”, “Es Rujak”, “Sekar Jepun”, “Katuminan”, “Punyah”, “Lawar Goak”, “Ambengan Puun”, lan “Matemu ring Kutampi”. Ring sor puniki pacang katlatarang soang-soang pahan punika.

Wangun ring sajeroning satua bawak punika minakadi unteng, rerawatan, lelintihan, pragina lan wewatekan, pagenahan sang pengawi, piteket. (Suroto, 1989:89). Makasami pah-pahan punika saling mapaiketan sane ngwangun tur ngawinang satua punika becik tur luwih. Manut sekadi wangun satua-satua bawak sane sampun katlatarang ring ajeng, pupulan satua bawak “Lawar Goak” puniki sampun nyinahyang madue pah-pahan wangun sane sampun manut. Santukan makasami pah-pahan sane ngwangun karya satua bawak prasida kapanggihin pamekas ring daging satua bawak sane mamurda “Kandik Tikul”, “Es Rujak”, “Sekar Jepun”, “Katuminan”, “Punyah”, “Lawar Goak”, “Ambengan Puun”, lan “Matemu ring Kutampi”. Makasami pah-pahan pupulan satua bawak “Lawar Goak” sane akehnyane 8 punika saling mapaiketan, sane ngawinang satua-satua bawak puniki prasida becik ri kawacen. Ring pupulan satua bawak “Lawar Goak”, Unteng sane akeh kapanggihin indik pitresna. Rerawatannyane indik rerawatan galah, genah, situasi. Lelintihannyane akehan nganggen lelintihan ka arep. Pragina sane akeh kapanggih indik pragina protagonis lan penunjang protagonis. Pagenahan sang pengawi jadma ketiga. Piteket akeh ngenenin indik maparilaksana manut norma-norma.

Ring sesuratan satua bawak majanten pastika madaging guna sarat silih sinunggilnyane ngenenin indik pikobet sosial. Pikobet sosial puniki pinaka gegambaran kauripan para jana sane kaunggahang ring kriya sastra pamekas satua bawak. Ring kajian sastra pikobet sosial puniki kakaji antuk sosiologi sastra pamekas sosiologi kriya sastra.

Data ngenenin indik pikobet sosial ring sajeroning sesuratan pupulan satua bawak “Lawar Goak” kapupulang tur

kapolihang antuk kramaning dokumentasi kawantu antuk piranti sane mawasta kartu

data. Saking tetilik sane sampun

kalasanayang wenten makudang-kudang pikolih sane mabuat pisan mapaiketan ring pikobet sosial sane wenten ring sesuratan pupulan satua bawak “Lawar Goak”. Pikobet sosial sane prasida kapanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” puniki wenten 7. Pikobet sosial punika minakadi ring satua bawak “Kandik Tikul” inggih punika indik kemiskinan, Ring satua bawak “Es Rujak” wenten kalih inggih punika kemiskinan lan disorganisasi

keluarga. Ring satua bawak “Sekar Jepun”

inggih punika disorganisasi keluarga. Ring satua bawak “Katuminan” wenten tiga inggih punika disorganisasi keluarga, delinkuensi anak-anak, lan kejahatan. Ring satua bawak “Punyah” wenten tiga inggih punika alkoholisme, kejahatan, lan pelanggaran ring norma-norma para jana. Ring satua bawak “Lawar Goak” inggih punika kemiskinan. Ring satua bawak “Ambengan Puun” inggih punika pikobet lingkungan hidup. Ring satua bawak “Matemu Ring Kutampi” wenten kalih inggih punika disorganisasi keluarga lan pelanggaran ring norma-norma para jana.

Akehnyane pikobet sosial kemiskinan sane kapanggihin ring sesuratan pupulan satua bawak “Lawar Goak” kaaptiang sausan ngwacen sesuratan satua bawak punika, sang sane ngwacen pamekas krama Baline mangda stata eling ring kawentenan para krama sane kauripannyane kirang indik arta brana. Yening cingakin fenomena pikobet kemiskinan ring aab sekadi mangkin, makueh taler kapanggih ring para jana bali sane wenten ring garis kemiskinan punika ngawinang akeh jadma ring bali nenten prasida hidup layak. Punika taler angka pengangguran sane tinggi ngawinang kemiskinan ring Bali sayan nincap yadiastun aab mangkin sampun globalisasi. Punika taler pikobet sosial disorganisasi keluarga sane kapanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak”, prasida nuntun para pangwacen pamekasnyane para jana sane wenten ring jagat Bali mangda nenten biuta ring sajeroning kaluarga. Yening cingak fenomena pikobet disorganisasi keluarga ring aab mangkin punika metu

(11)

sangkaning akehnyane kasus

perselingkuhan duaning perselingkuhan

punika sinalih tunggil faktor sane prasida ngawinang kabiutan utawi perpecahan ring kaluarga, sapunapi kaluarga sane kawangun antuk sang alaki rabi prasida palas utawi puput ring meja perceraian.

Pikobet sosial delinkuensi anak-anak sane kepanggihin ring pupulan cerpen “Lawar Goak” prasida nuntun para pangwacen nenten lempas saking sesana pamekas dados rerama mangda stata urati ring kawentenan pianak. Yening prasida urati ring pianak sinah pianak punika dados anak sane suputra. Delinkuensi anak-anak puniki metu sangkaning rerama nenten prasida ngicenin piteket-piteket, aguron-guron, kalih perhatian majeng ring pianaknyane. Yening cingakin pikobet delinkuensi anak-anak ring aab sekadi mangkin puniki makeh, sinalih tunggil ring kasus pencurian sane akeh kalaksanayang olih anak dibawah umur punika taler kasus pornografi sane wenten duaning teknologi sayan nincap ngawinang kasus parisolah asusila punika makeh kapanggih. Pikobet sosial kejahatan sane kapanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” ngicenin piteket mangda sang sane ngwacen pamekas krama Bali nenten ngalaksanayang parisolah sane nenten manut ring ajaran agama.

Sekadi sane sampun uningin pikobet kejahatan puniki metu sangkaning pikayunan mangda prasida ngamiletin kama sane nenten becik. Yening maosang indik pikobet kejahatan, ring aab sekadi mangkin pastika akeh kepanggih kasus-kasus kejahatan punika. Kasus sane ketah kapanggih minakadi penganiayaan, pemerkosaan, perampokan, pembunuhan miwah sane lianan. Pamekas ring kasus pencurian utawi perampokan metu duaning para jana punika nenten madue papineh lan utsaha sane patut anggen ngupapira

kebutuhan kauripannyane. Sinalih

tunggilnyane kasus sane akeh inggih punika kasus begal motor, kasus puniki sekadi sampun uningin pinaka kasus sane akeh kapanggih ring makudang-kudang wewidangan daerah Indonesia. Pikobet sosial alkoholisme sane kepanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” ngicenin piteket sang sane ngwacen

pamekas para jana Bali mangda nenten maminum-minuman sane madaging kandungan alkohol. Sekadi sane sampun uningin minuman sane maalkohol punika nenten becik ring kesehatan angga sarira iraga. Yening cingakin pikobet alkohol puniki ring aab mangkin makeh kepanggih, mamunyah wiadin malegan-legan nganggen alkohol puniki pinaka trend utawi tradisi ring para janane pamekas ring para yowana.

Pikobet sosial pelanggaran ring norma-norma para jana sane kepanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” ngicen piteket mangda sang sane ngwacen pamekas para jana Bali nenten malaksana utawi maparisolah sane nenten manut ring awig-awig sane kacumpuin. Pelanggaran ring norma-norma puniki pastika ngawinang para janane prasida kasepekang ring krama utawi masyarakat. Yening kacingakin pikobet sosial puniki ring aab sekadi mangkin akeh kapanggihin minakadi ring kasus sane lumrah inggih punika kasus

perselingkuhan, kasus puniki prasida

ngawetuang kasus sane siosan minakadi kasus praktek prostisusi.

Pikobet sosial indik pikobet lingkungan hidup sane kepanggihin ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” ngicen piteket mangda sang sane ngwacen pamekas para jana Bali stata urati ring kawentenan lingkungan genah sarwa prani/tumbuh-tumbuhan punika maurip. Duaning yening lingkungan hidup prasida kawerdiang sinah kauripan iraga dados jadma sayan becik utawi luih, sakewanten yening lingkungan hidup genah iraga maurip nenten becik utawi rusak pastika bencana lan kasengkalen pacang nibenin. Yening kacingakin pikobet lingkungan hidup puniki ring aab sekadi mangkin akeh kepanggihin minakadi ring kasus penebangan liar, pembabatan hutan, lan pencurian kayu ring alase, pikobet punika sayan sue sayan nincap yadiastun pemerintah sampun ngawedarang awig-awig sane nenten nadosang para janane ngarereh kayu wiadin sarwa prani ring hutan yening nenten nunas ijin sadurungnyane.

(12)

PAMUPUT

Manut ring papolih tetilik sane sampun kalaksanayang, prasida kacutetang sekadi ring sor. (1) Wangun intrinsik wantah tata wangun sane ngwangun carita punika saking tengah. Wangun intrinsik sane wenten ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” wenten nemnem, minakadi: unteng, rawatan, lelintihan, pragina lan wewatekan, tilikan sang pengawi, miwah piteket. Unteng punika akehan ngenenin indik tresna asih. Rerawatannyane minakadi rerawatan genah, galah, lan situasi. Lelintihan sane akeh kaanggen inggih punika lelintihan ka arep. Pragina sane kapanggih akehan pragina utama protagonis lan pragina penunjang protagonis. Pagenahan sang pengawinyane inggih punika pagenahan jadma ketiga. Taler piteket sane kaunggahang akeh ngenenin indik mangda maparilaksana sane luih, manut ring awig-awig utawi norma-norma. (2) Sosiologi kriya sastra pamekasnyane indik pikobet sosial ring pupulan satua bawak “Lawar Goak” puniki wenten 7. Pikobet sosial punika minakadi: kemiskinan, disorganisasi keluarga, delinkuensi anak-anak, kejahatan, alkoholisme, pelanggaran ring norma-norma para jana, lan pikobet lingkungan hidup.

Mapaiketan ring papolih tetilik sane sampun kalaksanayang, wenten makudang-kudang piteket sane meled kauningayang. Piteket puniki mapaiketan ring kawigunan tetilik inggih punika piteket pamucuk miwah piteket panglimbak. Piteket punika pacang katlatarang sajangkepnyane sakadi ring sor. (1) Piteket Pamucuk. Papolih tetilik sane sampun kalaksanayang prasida ngicen kaweruhan anggen sesuluh makarya tetilik karya sastra satua bawak mabasa Bali mangda sayan becik lan jangkep. Malarapan antuk punika kawentenan basa Bali prasida ajeng lan lestari ngantos riwekas santukan basa Bali pinaka tetamian saking dumun. (2) Piteket Panglimbak. Majeng ring Jurusan Pendidikan Basa Bali. Para dosen miwah mahasisya mangda prasida nyelehin malih indik karya sastra satua bawak tur maning satua bawak sane kakaryanin mangda mawiguna miwah madaging piteket sane prasida nuntun iraga maparilaksana sane manut ring uger-uger. Majeng ring sang

pangwacen. Sang pangwacen mangda sayan urati lan ngalestariang kekawian ring Bali mangda nenten rered. Malarapan antuk ngwacen salanturnyane ngresepin daging carita utamanyane ngresepin indik daging sosiologi kriya sastra pamekas indik pikobet sosial sane wenten ring pupulan satua bawak, duaning pikobet sosial punika madaging indik guna sarat ring kauripan para jana pinaka anggen geguat ngwangun tata susila sane becik ri kalaning maparisolah.

Majeng ring Penilik Lianan. Penilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan ring basa Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan lestari. Utamannyane ngenenin indik makarya tetilik kekawian marupa satua bawak Bali duaning tetilikan sane kawedarang puniki pastika nenten jangkep minakadi ring sajeroning teori, metode, lan pikolih tetilikan taler sangkaning keterbatasan kaweruhan panilik, kaaptiang penilik sane lianan prasida nincapang malih ri kala makarya tetilikan sane siosan mangda prasida paripurna.

KAPUSTAKAAN

Antara, I Gusti Putu. 2006. Teori Apresiasi

Sastra Bali Anyar. Singaraja:

Universitas Pendidikan Ganesha

Damono, Sapardi Djoko. 1984. Sosiologi Sastra

Sebuah Pengantar Ringkas. Jakarta:

Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa

Kurniawan, Heru. 2012. Teori, Metode, dan

Aplikasi Sosiologi Sastra.

Yogyakarta: Graha Ilmu

Medera, I Nengah. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasara: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali

Putu, Desak. 2011. Kajian Struktur dan Sosiologi Sastra Novel Suara Saking Batukaru Karya I Nyoman Manda. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya, IHDN Denpasar.

(13)

Ratna, Nyoman Kutha. 2003. Paradigma

Sosiologi Sastra. Yogyakarta:

Pustaka Pelajar Offset

Soekanto, Soerjono. 1990. Sosiologi Suatu Pengantar. Jakarta : PT Raja Grafindo

Suroto. 1989. Teori dan Bimbingan. Apresiasi Sastra Indonesia. Jakarta: Erlangga

Wellek Rene dan Austin Warren. 1990.

Teori Kesusastraan. Jakarta:

Gramedia

Wendra, I Wayan. 2011. Buku Ajar Penulisan Karya Ilmiah. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha

Referensi

Dokumen terkait

Dia akan dapat merasakan pertautan hati dengan saudara satu kafilah perjalanan (sufistik) dengan rasa persahabatan hakiki dan nuansa kasih sayang yang tulus ketika

(2013) juga tidak sejalan dengan penelitian yang dilakukan oleh Ranto (2014) dengan hasil penelitian bahwa citra merek tidak berpengaruh signifikan terhadap keputusan pembelian

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan dasarnya),

Kecamatan : wilayah bagian dari kabupaten, kota yang mem- bawahi beberapa kelurahan atau desa dan dipimpin oleh camat.. Komunikasi : hubungan jarak jauh atau dekat antara individu

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

Dengan menerapkan aplikasi Odoo modul purchase management pada perusahaan, maka proses bisnis perusahaan akan berjalan lebih optimal dan efektif karena PO yang di buat

Digitized picture adalah gambar yang didapatkan dari sebuah frame dari rekaman kamera, VCR, VCD atau live video lain yang di- capture dan dapat digunakan pada aplikasi