STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII.

(1)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG

KABUPATÉN BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

SKRIPSI

diajengkeun pikeun nyumponan salah sahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku

ASTRI HANDAYANI 1000143

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA BANDUNG

2014

(2)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL

DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

Oleh

Astri Handayani

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Februari 2014

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(3)

Astri Handayani,2014

(4)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

164

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DESA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG

KABUPATEN BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII 1

ASTRI HANDAYANI 2

ABSTRAK

Penelitian ini dilatarbelakangi oleh keadaan permainan tradisional yang sudah berubah, berkurang, bahkan ada yang hilang. Tujuan penelitian ini untuk menganalisis struktur permainan tradisional (asal-usul, teks, bahasa, isi, rima, bangun dan irama, waktu, tempat, pelaku, alat, dan jalannya permainan) dan memilih permainan tradisional untuk dijadikan bahan ajar membaca di SMP kelas VII. Penelitian ini menggunakan metode deskriptif, dengan tekhnik telaah pustaka, observasi, wawancara, dan studi dokumentasi. Instrumen yang digunakan dalam penelitian ini handphone, kamera digital, dan pedoman wawancara. Hasil dari penelitian ini adalah: (1) terdeskripsinya 43 permainan, yang terdiri atas 4 permainan yang menggunakan alat, 10 permainan proses menggunakan alat, 11 permainan proses tanpa alat, dan 18 permainan menggunakan kakawihan; (2) unsur yang dianalisis adalah asal-usul permainan, teks dalam kakawihan, bahasa yang digunakan di antaranya bahasa Sunda, bahasa Indonesia, bahasa Inggris dan bahasa yang berasal dari bahasa Belanda, isi dalam kakawihan di antaranya keadaan manusia, ciri khas suku bangsa, ternak patani, dll, rima yang digunakan kebanyakan rima huruf vokal, jumlah bait dan irama setiap kakawihan tidak tetap dan beragam, waktunya siang hari, tempat berlangsungnya di teras, pelaku dalam permainan adalah laki-laki dan perempuan, alat yang digunakan seperti plastik, kertas, bambu, dll, dan jalannya permainan. Dari 43 permainan, yang tergolong permainan untuk bermain dan bertanding (play dan game) ada 4 permainan, permainan yang hanya untuk bermain (play) ada 23 permainan, dan permainan yang hanya untuk bertanding (game) ada 16 permainan; dan (3) hasil penelitian ini dapat digunakan sebagai bahan pembelajaran membaca teks skenario permainan tradisional di SMP kelas VII.

Kata Kunci: struktur, permainan tradisional, bahan ajar membaca

1

Skripsi di bawah bimbingan Dr. Ruhaliah, M.Hum., dan Dr. Retty Isnendes, M.Hum.

(5)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

STRUCTURAL IN TRADITIONAL GAMES IN PAGERWANGI VILLAGE LEMBANG DISTRICT

WEST BANDUNG REGENCY

THE MATERIALS AS LEARNING TO READ IN SEVENTH GRADE OF

JUNIOR HIGH SCHOOL1

ASTRI HANDAYANI2

ABSTRACT

This research was background by the situation the traditional game that changed, diminished, there was even missing. Therefore, the traditional game should be inventoried. The purpose of this study was to describe the traditional game in Pagerwangi Village Lembang District of West Bandung Regency, analyzing the structure of traditional games (the origin, text, language, content, rhyme, and rhythm wake, time, place, characters, tools, and course of the game), and choose a traditional game to be used as teaching materials to read in seventh grade of Junior High School. This research used a descriptive method, the technique literature review, observation, interviews, and documentary studies. The instrument used in this research were the mobile phone, digital camera, and interview guides. The result from this research were (1) In 43 games describe, which is made up of: 4 games that use the tool, the process of using the tool 10 games, 11 games without a process tool, and 18 games using kakawihan; (2) The elements analyzed in this research as the origin of the game, in kakawihan text, the language used in them Sundanese, Indonesian, and English language derived from Dutch, the contents of which kakawihan in human condition, characteristic of ethnic groups, host animal farm, etc., which are used mostly rhyme vowel rhyme, and rhythm of each stanza number kakawihan not fixed and varies the time during the day, the venue on the terrace, a character in the game are male and female, the tools used such as plastic, paper, bamboo, etc., and the course of the game. From 43 games, which is classified as a game to play and games there were 4 games, the only game to play there were 23 games, and the game just to play games there were 16 games; and (3) The result from this research can used as the materials in learning to read scenario text in traditional games in Seventh Grade of Junior High School.

Keywords: Structural, traditional games, reading learning material

_______________________ 1

Skripsi di bawah bimbingan Dr. Ruhaliah, M.Hum., dan Dr. Retty Isnendes, M.Hum. 1

(6)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164 vi

DAFTAR EUSI

Kaca

PANGJAJAP ... i

TAWIS NUHUN ... ii

ABSTRAK ... v

DAFTAR EUSI ... vi

DAFTAR TABÉL ... xi

DAFTAR GAMBAR ... xiii

DAFTAR BAGAN ... xv

DAFTAR SINGGETAN ... xvi

BAB I BUBUKA 1.1 Kasang Tukang Masalah ... 1

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah ... 3

1.2.1 Watesan Masalah ... 3

1.2.2 Rumusan Masalah ... 4

1.3 Tujuan Panalungtikan sacara Umum jeung Husus ... 4

1.3.1 Tujuan Umum ... 4

1.3.2 Tujuan Husus ... 4

1.4 Mangpaat Panalungtikan ... 4

1.4.1 Mangpaat Téoritis ... 4

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 5

1.5 Struktur Organisasi Skripsi ... 5

BAB II FOLKLOR, KAULINAN TRADISIONAL, STRUKTUR, JEUNG BAHAN PANGAJARAN MACA 2.1 Folklor ... 6

2.1.1 Wangenan Folklor ... 6

2.1.2 Ciri-ciri Folklor ... 6

2.1.3 Wangun Folklor ... 7

(7)

vii

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

2.2 Kaulinan Tradisional ... 8

2.2.1 Wangenan Kaulinan Tradisional ... 8

2.2.2 Kaulinan Tradisional salaku Folklor Sabagian Lisan ... 9

2.2.3 Papasingan Kaulinan Tradisional ... 10

2.3 Struktur ... 10

2.3.1 Struktur dina Kaulinan Tradisional ... 11

2.3.1.1 Puisi ... 11

2.3.1.2 Wangun dina Kaulinan Tradisional ... 14

2.4 Bahan Pangajaran Maca ... 15

2.4.1 Wangenan Bahan Pangajaran ... 15

2.4.2 Maca ... 15

2.4.3 Wangenan Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar ... 16

2.4.4 Fungsi Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar ... 16

2.4.5 Tujuan Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar ... 17

2.4.6 Kritéria Milih Bahan Pangajaran ... 18

2.4.7 Nyusun Bahan Pangajaran ... 18

2.4.8 KIKD Pangajaran Basa jeung Sastra Sunda ... 19

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN 3.1 Lokasi, Sumber Data jeung Data Panalungtikan ... 22

3.1.1 Lokasi ... 22

3.1.2 Sumber Data ... 23

3.1.3 Data Panalungtikan ... 26

3.2 Desain Panalungtikan ... 26

3.3 Métode Panalungtikan ... 27

3.4 Wangenan Oprasional ... 27

3.5 Instrumén Panalungtikan ... 28

3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 29

(8)

viii

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

BAB IV STRUKTUR KAULINAN TRADISIONAL DIDÉSAN PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT JEUNG BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

4.1 Struktur Kaulinan Tradisional ... 31

4.1.1 Bandring ... 33

4.1.2 Bedil Sorolok (Palapah Cau) ... 35

4.1.3 Jajangkungan ... 37

4.1.4 Langlayangan ... 39

4.1.5 Bancakan ... 41

4.1.6 Béklen ... 43

4.1.7 Boy-boyan ... 45

4.1.8 Congkak ... 47

4.1.9 Lelempengan ... 49

4.1.10 Luncat Tinggi/Ajleng-ajlengan ... 51

4.1.11 Ngadu Kaléci ... 53

4.1.12 Sapintrong ... 56

4.1.13 Sondah ... 58

4.1.14 Ucing Jidar ... 60

4.1.15 Barén ... 62

4.1.16 Gagarudaan ... 64

4.1.17 Hahayaman ... 66

4.1.18 Hitam Hijau ... 68

4.1.19 Jeblag Panto ... 70

4.1.20 Mejikuhibiniung ... 72

4.1.21 Ucing Asin/Galah ... 74

4.1.22 Ucing Buhaya ... 76

4.1.23 Ucing Dua Lima/Ucing Sumput ... 78

4.1.24 Ucing Tidur ... 80

4.1.25 Ucing Nagog ... 82

4.1.26 “Cacag Guramé” ... 83

(9)

ix

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

4.1.28 “Donal Bébék” ... 90

4.1.29 “Endog-endogan” ... 94

4.1.30 “Kelenang-kelenéng” ... 97

4.1.31 “Kotak Pos” ... 100

4.1.32 “Mamah Papah Pergi” ... 103

4.1.33 “Mimi-mimi” ... 107

4.1.34 “Oray-orayan” ... 113

4.1.35 “Pa Polisi” ... 118

4.1.36 “Paciwit-ciwit Lutung” ... 121

4.1.37 “Pa Tani” ... 124

4.1.38 “Pérépét Jéngkol” ... 128

4.1.39 “Pipo-pipo” ... 131

4.1.40 “Saya Orang Kaya” ... 135

4.1.41 “Slépdur” ... 138

4.1.42 “Susu Téla” ... 142

4.1.43 “Ucing Kacugak” ... 145

4.2 Kaulinan Tradisional pikeun Bahan Pangajaran Maca di SMP Kelas VII ... 147

4.2.1 Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar ... 147

4.2.2 Materi Pembelajaran ... 148

4.2.3 Évaluasi ... 149

4.2.3.1 Latihan Soal ... 150

4.2.3.2 Konci Jawaban ... 150

4.2.4 Conto Silabus Pangajaran Maca Téks Skenarios Kaulinan Tradisional ... 151

4.2.5 Conto Rencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP) “Maca Téks Skenarioa Kaulinan Tradisional” ... 153

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN 5.1 Kacindekan ... 164

(10)

x

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

DAFTAR PUSTAKA ... 166

LAMPIRAN-LAMPIRAN ... 168

(11)

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164 1

BAB I

BUBUKA

1.1Kasang Tukang Masalah

Kiwari, kaulinan tradisional geus kaéréd ku parobahan jaman, utamana kamekaran téhnologi. Misalna waé, loba kaulinan-kaulinan modéren anu dianggap leuwih pikaresepeun tibatan kaulinan tradisional. Barudak leuwih apal kana PS2, PS3, game online, gamebot, nitendo, jeung réa-réa deui. Kaulinan tradisional ogé

beuki teu dipikawanoh, lantaran ayeuna mah buruan imah téh hareurin jeung

jarang manggihan tegal nu lega keur ulin. Jadi, barudak rék bisa arulin kumaha lamun euweuh fasilitasna mah, sedengkeun lolobana kaulinan tradisional mikabutuh tempat nu lega. Ku kituna, geus jarang manggihan barudak ngarumpul bari ulin sondah, galah, bancakan, béklen, boy-boyan, ucing nagog, ucing dua lima, jeung sajabana.

Saupama kaayaan saperti kitu diantepkeun, lila-lila kaulinan tradisional Sunda téh bakal tumpur. Hal ieu bakal ngarugikeun masarakat Sunda sorangan, lantaran bakal kaleungitan salah sahiji ciri has kabeungharan budayana. Salian ti éta, barudak ayeuna moal wanoh deui kana kaulinan tradisional. Padahal kaulinan tradisional di tatar Sunda leuwih loba mangpaatna tibatan kaulinan modéren. Kaulinan modéren bisa ngajadikeun barudak miboga sipat individualis atawa teu maliréna ka lingkungan anu aya di sabudeureunana, jeung deui kaulinan modéren mah ngan saukur mentingkeun meunang wungkul, euweuh rasa senangna.

Dalah kumaha gé barudak téh moal bisa hirup individualis, sabab manusa téh mahluk sosial. Hartina, manusa teu bisa hirup sorangan tapi mikabutuh jalma séjén dina hirup kumbuhna. Manusa hirup dina hiji kelompok anu disebut

(12)

2

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

Manusa jeung kabudayaan moal bisa dipisahkeun, sabab dina hakékatna manusa bakal terus aya hubungan jeung budaya atawa kabudayaan. Dina hirup kumbuhna di masarakat, tangtuna waé manusa mikabutuh komunikasi jeung sasamana. Ku kituna, manusa nyiptakeun sarana-sarana pikeun komunikasi atawa campur gaul jeung sasamana, di antarana kaulinan tradisional.

Disparbud (2009, kc.19) netélakeun yén wangun kaulinan nu hirup di kalangan masarakat téh, salian ti miboga fungsi minangka sarana komunikasi, miboga fungsi séjén, nya éta minangka média diajar. Ieu hal penting pikeun barudak lantaran pikeun diajar dina kahirupanana. Kaulinan tradisional kaasup

kana folklor, sabab diwariskeunana sacara turun-tumurun. Kaulinan tradisional téh mangrupa salah sahiji wangun folklor sabagian lisan, tapi dina éta folklor téh aya bagian lain anu asup kana folklor lisan, misalna waé rumpaka-rumpaka kakawihan. Ku kituna, kaulinan tradisional di unggal wewengkon aya anu sarua jeung aya anu béda. Aya anu ngaran kaulinanana sarua tapi prak-prakanana béda, prak-prakanana sarua tapi téksna béda. Ieu hal disababkeun ku prosés sumebarna ngaliwatan tradisi lisan.

Brunvand (dina Disparbud, 2009, kc.18) nétélakeun yén kaulinan téh aya pikeun sawawa jeung barudak. Sabab ieu kagiatan téh bisa ngalatih barudak lulumpatan, ngajleng, udag-udagan, susulumputan, gegelutan, kagesitan leungeun saperti ngitung, jeung ngalungkeun batu kana hiji liang nu geus ditangtukeun atawa dumasar kaayaan untung-untungan.

Kaulinan tradisional bisa tetep aya, mekar, atawa bisa ogé tumpur, luyu jeung kahirupan manusa nu makéna. Masarakat anu masih kénéh ngajarkeun kaulinan ka barudakna atawa barudak anu masih kénéh ulin sacara tradisional téh geus teu pati réa. Saenyana kaulinan tradisional téh mangrupa bagian tina kabudayaan

Sunda anu kudu diriksa jeung dimumulé, lantaran éta téh salah sahiji titinggal budaya karuhun anu luhung ajénna.

(13)

3

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

didokuméntasikeun sarta dianalisis struktur pangwangunna, éta data bisa digunakeun pikeun bahan pangajaran hususna bahan pangajaran maca.

Panalungtikan ngeunaan kaulinan tradisional atawa kaulinan barudak anu kungsi dilaksanakeun di Jurusan Pendidikan Bahasa Daérah nya éta ku: (1) Dede Priana Putra (2008) anu judulna “Ajén Sosiologis Kaulinan Tradisional di Désa Sukatali Kecamatan Situraja Kabupatén Sumedang”, (2) Januar Prayitno (2009) anu judulna “Kaulinan Barudak Lembur di Kecamatan Sétu Kabupatén Bekasi pikeun Bahan Ajar di SD Taman Rahayu 01 Kecamatan Sétu Kab. Bekasi”, (3) Sri Mulyani (2011) anu judulna “Ajén Atikan dina Kaulinan Barudak Lembur di Désa Sukamaju Kecamatan Cigudeg Kabupatén Bogor pikeun Bahan Pangajaran di SD”, jeung (4) Erlian Permata Sari (2011) anu judulna “Ajén Falsafah dina Kaulinan Tradisional Sunda di Kacamatan Batujajar pikeun Pangajaran Siswa Kelas VIII di SMP Bhakti Mulya Batujajar Kabupatén Bandung”. Dumasar kana katerangan di luhur, panalungtikan ngeunaan kaulinan tradisional atawa kaulinan barudak geus aya nu nalungtik. Tapi nu nalungtik ngeunaan struktur dina kaulinan tradisional di Désa Pagerwangi can aya, ku kituna, panalungtikan anu judulna “Struktur dina Kaulinan Tradisional di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang

Kabupatén Bandung Barat Pikeun Bahan Pangajaran Maca di SMP Kelas VII”,

perlu dilaksanakeun.

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah

1.2.1 Watesan Masalah

Luyu jeung kasang tukang, masalah dina ieu panalungtikan téh ngeunaan kaulinan tradisional. Sangkan pedaran teu méngpar jeung teu lega teuing ambahanana, masalah dina ieu panalungtikan baris diwatesanan ngeunaan struktur

(14)

4

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

1.2.2 Rumusan Masalah

Sacara umum, dumasar kana kasang tukang, rumusan masalah panalungtikan ngeunaan kaulinan tradisional dirumuskeun dina wangun pananya saperti ieu di handap.

1) Kumaha struktur kaulinan tradisional nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat?

2) Kumaha bahan pangajaran maca ngeunaan matéri kaulinan?

1.3 Tujuan Panalungtikan sacara Umum jeung Husus

1.3.1 Tujuan Umum

Panalungtikan ngeunaan struktur kaulinan tradisional miboga tujuan nya éta pikeun miara jeung ngamumulé hasil karancagéan masarakat Sunda jaman baheula hususna kaulinan tradisional, sarta pikeun dijadikeun bahan pangajaran maca di SMP kelas VII.

1.3.2 Tujuan Husus

Tujuan husus dina ieu panalungtikan, nya éta:

1) nganalisis struktur kaulinan tradisional nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat;

2) nyusun bahan pangajaran maca tina kaulinan tradisional nu kapanggih di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat.

1.4 Mangpaat Panalungtikan

1.4.1 Mangpaat Téoritis

Mangpaat téoritis dina ieu panalungtikan nya éta pikeun ngawanohkeun

(15)

5

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

1.4.2 Mangpaat Praktis

Salian ti mangpaat téoritis, ieu panalungtikan miboga mangpaat praktis, nya éta:

1) pikeun panalungtik, bisa nambahan pangaweruh dina widang budaya, hususna ngeunaan kaulinan tradisional;

2) pikeun guru bisa jadi pangdeudeul pikeun bahan ajar pangajaran basa jeung sastra Sunda;

3) pikeun siswa sangkan bisa leuwih wanoh deui kana kaulinan tradisional;

4) pikeun masarakat réa bisa nambahan pangaweruhna ngeunaan budaya Sunda,

hususna kaulinan tradisional nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat, sarta sangkan masarakat bisa ilubiung dina ngamumulé budaya Sunda.

1.5 Struktur Organisasi Skripsi

Struktur organisani nyusun skripsi eusina ngeunaan wincikan runtuyan tulisan tina unggal bab jeung bagian bab, ti mimiti bab hiji nepi ka bab ahir.

BAB I : Bubuka nu ngabahas ngeunaan kasang tukang, watesan jeung rumusan masalah, tujuan panalungtikan sacara umum jeung husus, mangpaat panalungtikan, jeung struktur organisasi nyusun skripsi. Dina ieu bab, eusina ngeunaan kontéks tina masalah anu baris ditalungtik.

BAB II : Kajian Téori ngeunaan folklor, kaulinan tradisional, struktur, jeung bahan pangajaran maca.

BAB III : Métode Panalungtikan, nu ngawengku sumber data, desain panalungtikan, métode panalungtikan, wangenan oprasional, instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data jeung téhnik ngolah data.

BAB IV : Struktur kaulinan tradisional jeung kaulinan tradisional pikeun bahan pangajaran maca di SMP kelas VII.

(16)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164 22

BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Lokasi, Sumber Data, jeung Data Panalungtikan 3.1.1 Lokasi

Ieu panalungtikan téh dilaksanakeun di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat. Désa Pagerwangi téh perenahna aya di Kacamatan Lembang. Upama ditempo tina tipologina, Pagerwangi téh kaasup kana daérah luhur, sabab lobapasir, katambah deui aya gunung batu. Wates-watesna nya éta

beulah kulon kawatesanan ku Désa Wangunsari, beulah wétan kawatesanan ku Désa Langensari, beulah kidul kawatesanan ku Désa Mekarwangi, sedengkeun beulah kalér kawatesanan ku Désa Kayuambon.

Désa Pagerwangi legana kira-kira 120,22 ha/m2, kabagi jadi sababaraha bagéan, nya éta, lega pamukiman 7,8 ha/m2, legapemakaman 2,5 ha/m2, lega pakarangan 1,5 ha/m2, lega taman 1,02 ha/m2, legaperkantoran 0,5 ha/m2, jeung pasilitas umum séjénna 1 ha/m2.

Komoditas anu dihasilkeun di Désa Pagerwangi di antarana sayuran kayaning: jagong, kacang panjang,cabé, tomat, sawi, kentang, engkol, bonténg, brokoli, salada, taleus, wortel; bungbuahan kayaning: jeruk, alpuket, kadu, cau, nangka, jeung stroberi; tangkal cengkéh; ingon-ingon kayaning: sapi, hayam kampung, kuda, domba, kelenci; jeung produksi tina sapi nya éta susu.

Jumlah penduduk Désa Pagerwangi aya 8.959 urang anu kabagi kana 2.763 kuren. Pakasaban masarakat Désa Pagerwangi lolobana patani. Masarakat geus waranoh kana téhnologi modéren, tapi masih aya kénéh anu mertahankeun kahirupan cara tradisional. Contona, mun gering teu langsung ka dokter atawa

(17)

23

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

[image:17.595.120.509.106.578.2]

164

Gambar 3.1

Peta Wilayah Désa Pagerwangi

Sumber gambar ti kantor désa Pagerwangi

3.1.2 Sumber Data

Nurutkeun Arikunto (2010, kc.172), sumber data nya éta ti mana asal datangna data. Dumasar kana éta hal, sumber data ieu panalungtikan nya éta

narasumber/informan, nu mikanyaho kana kaulinan tradisional nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat, boh ngeunaan palaku, waktu, tempat, pakakas, jeung prak-prakanana, boh barudak anu sok arulin kaulinan tradisional.

(18)

Tabél 3.1

Data Narasumber Kaulinan Tradisional di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat

No. Ngaran Umur Alamat Pakasaban Jumlah

kaulinan No. Ngaran kaulinan

Waktu mupu kaulinan

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1. Dadi 46 Pagerwangi RT 01/02 Pagawé BRI

8 1

2 3 4 5 6 7 8

Bedil Sorolok (Palapah cau) Jajangkungan Bandring Langlayangan Bancakan Beklén Boy-boyan Congkak

20 Januari 2014

2. Emar 60 Pagerwangi RT 01/02 IRT 7 9

10 11 12 13 14 15 Lelempengan Luncat Tinggi/Ajleng-ajengan Ngadu Kaléci Sapintrong Sondah/Péclé Ucing Jidar Barén

20 Januari 2014

3. Yeni 45 Pagerwangi RT 01/02 IRT 7 16

17 18 19 20 21 22 “Cacag Guramé” “Dol Mikadol” “Donal Bébék”

“Endog-endogan”

Gagarudaan Hahayaman Hitam Hijau

(19)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 4. Dini 21 Pagerwangi RT 01/02 Mahasiswa 13 23

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Jeblag Panto

“Kelenang-kelenéng”

“Kotak Pos”

“Mamah Papah Pergi”

Mejikuhibiniung

“Mimi-mimi”

“Oray-orayan”

“Pa Polisi”

“Paciwit-ciwit Lutung”

“Pa Tani”

“Pérépét Jéngkol” “Pipo-pipo”

“Saya Orang Kaya”

20 Januari 2014

5. Dedeh Winarti

47 Pagerwangi RT 01/02 IRT 5 36

37 38 39 40 “Slépdur” “Susu Tela” Ucing Asin/Galah Ucing Buhaya

Ucing Dua Lima/Ucing Sumput

20 Januari 2014

6. Rosani 28 Pagerwangi RT 01/02 IRT 3 41

42 43

Ucing Tidur

“Ucing Kacugak”

Ucing Nagog

20 Januari 2014

(20)

26

3.1.3 Data Panalungtikan

Nurutkeun Siswantoro (2010, kc.70), data nya éta sumber informasi nu rék diseléksi minangka bahan analisis. Data dina ieu panalungtikan nya éta sakabéh kaulinan tradisional nu geus dikumpulkeun ku panalungtik nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat, utamana di Kampung Bukanagara. Data anu dianalisis mangrupa kaulinan tradisional anu strukturna (basa, eusi, purwakanti, wangun jeung wirahma, waktu jeung tempat, palaku, pakakas, jeung prak-prakan) bisa dianalis sarta bisa dijadikeun bahan pangajaran maca di SMP kelas VII.

3.2 Desain Panalungtikan

Nurutkeun Arikunto (2010, kc.90), desain panalungtikan nya éta rencana atawa rarancang nu dijieun ku panalungtik, salaku ancer-ancer kagiatan anu rék dilaksanakeun. Léngkah-léngkah nyusun ieu panalungtikan katitén dina bagan ieu di handap.

Bagan 3.1 Desain Panalungtikan NANGTUKEUN MASALAH

 Ngarumuskeun masalah

 Ngarumuskeun anggapan dasar

 Nangtukeun métode jeung téhnik panalungtikan

 Nangtukeun sumber data

NGUMPULKEUN DATA

 Ulikan Pustaka

 Observasi

 Téhnik wawancara

 Téhnik dokuméntasi

NYIEUN KACINDEKAN NGOLAH DATA

Analisis data hasil observasi, wawancara jeung

(21)

27

3.3 Métode Panalungtikan

Nurutkeun Siswantoro (2010, kc.55), métode nya éta cara anu digunakeun ku hiji panalungtik dina usaha ngungkulan masalah anu ditalungtik. Sedengkeun nurutkeun Arikunto (2010, kc.203), métode panalungtikan nya éta cara anu digunakeun ku panalungtik dina ngumpulkeun data panalungtikan. Jadi, métode

panalungtikan nya éta cara anu digunakeun ku panalungtik dina ngumpulkeun data panalungtikan pikeun ngungkulan masalah anu keur ditalungtik.

Métode anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta métode déskriptif. Nurutkeun Syamsuddin jeung Damaianti (2007, kc.24), métode déskriptif nya éta métode pikeun ngagambarkeun kaayaan masalah nu keur disanghareupan, ku cara nyieun papasingan data, nganalisis data, napsirkeun data, anu satuluyna nyieun kacindekan.

Masalah nu digambarkeun dina ieu panalungtikan nya éta rupa-rupa hal anu aya dina kaulinan tradisional di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat, utamana nu aya di Kampung Bukanagara, sarta nganalisis struktur anu aya dina kaulinan tradisional tuluy diterangkeun sacara déskriptif.

3.4 Wangenan Oprasional

Sangkan henteu nimbulkeun salah tapsir kana ieu panalungtikan, aya sababaraha istilah nu kudu dijéntrekeun.

1) Struktur nya éta gagasan anu mandeg mandiri, teu mikabutuh hal-hal di saluareun dirina pikeun mertahankeun prosedur transformasi.

2) Kaulinan tradisional nya éta sagala paripolah boh ngagunakeun alat boh teu ngagunakeun alat, anu diwariskeun sacara turun-tumurun ti karuhun salaku sarana pikeun hiburan atawa pikeun nyenangkeun haté.

(22)

28

harti anu aya dina basa tulisan jeung kagiatan nu sipatna kompléks sarta merlukeun prosés mikir.

3.5 Instrumén Panalungtikan

Nurutkeun Siswantoro (2010, kc.73), instrumén hartina pakakas atawa alat anu digunakeun pikeun ngumpulkeun data. Sedengkeun nurutkeun Arikunto (2010, kc.203), instrumén panalungtikan nya éta pakakas atawa fasilitasanu digunakeun ku panalungtik dina ngumpulkeun data sangkan pagawéanana jadi leuwih babari sarta hasilna leuwih hadé, dina harti leuwih taliti, lengkep, jeung sistematis nepi

ka leuwih babari dikokolakeunana. Ku kituna, instrumén panalungtikan anu digunakeun nya éta format wawancara, format observasi, jeung alat rékam.

Alat rékam nu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta handphone jeung camera digital. Handphone digunakeun pikeun ngarékam sora dina prosés

wawancara ka informan. Ari camera digital mah digunakeun pikeun ngarékam dina wangun vidéo jeung ngadokuméntasikeun poto kaulinan tradisional di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat, utamana nu aya di Kampung Bukanagara. Format wawancara jeung format obsérvasi pikeun ngumpulkeun data ngeunaan kaulinan tradisional ti narasumber nu nyaho kana kaayaan kaulinan nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat. Nu jadi instrumén utama dina ieu panalungtikan nya éta format tabél data informan. Bisa katitén dina tabél ieu di handap.

Tabél 3.2

Data Informanjeung Kaulinan Tradisional

Ruang Lingkup Data

Data Informan Data Kaulinan Tradisional

1 2

1.1 Ngaran Narasumber 2.1 Ngaran-ngaran kaulinan

1.2 Umur Narasumber 2.2 Struktur jeung wangun kaulinan 1.3 Alamat Narasumber

1.4 Pakasaban Narasumber

(23)

[image:23.595.111.515.213.627.2]

29

Tabel 3.3 Format Observasi

Lokasi Objék : ... Tanggal/Jam : ... Panalungtik : ...

Data/hasil panalungtikan

Diropéa ku Kadir (dina Syamsuddin jeung Damaianti, 2007)

3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data

Téhnik anu dipaké pikeun ngumpulkeun data dina ieu panalungtikan nya éta talaah pustaka, obsérvasi, wawancara, jeung studi dokuméntasi.

1) Talaah Pustaka

Nurutkeun Fathoni (2011, kc.95), talaah pustaka digunakeun pikeun néangan jeung nangtukeun dasar-dasar téoritis anu aya patalina jeung subjék panalungtikan, mangrupa buku atawa dokumén-dokumén.

2) Obsérvasi

Nurutkeun Satori jeung Komariah (2011, kc.105), obsérvasi nya éta téhnik anu digunakeun pikeun niténan hiji objék anu ditalungtik, boh sacara langsung boh sacara teu langsung pikeun nyangking data anu kudu dikumpulkeun dina panalungtikan.

3) Wawancara

(24)

30

4) Studi Dokuméntasi

Nurutkeun Satori jeung Komariah (2011, kc.149), téhnik studi dokuméntasi digunakeun pikeun ngumpulkeun dokumén jeung data-data anu diperlukeun dina panalungtikan nu bisa ngarojong jeung nambahan kapercayaan dina ngabuktikeun hiji kajadian.

3.7 Téhnik Ngolah Data

Téhnik ngolah data dina ieu panalungtikan nya éta nganalisis data tina hasil obsérvasi, wawancara, jeung dokuméntasi anu dijadikeun bahan dina ieu

panalungtikan.

Tahap-tahap dina ngolah data dijéntrekeun ieu di handap:

1) niténan data ngeunaan kaulinan tradisional nu aya di Désa Pagerwangi Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat;

(25)

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Jaman kiwari, kaulinan tradisional geus kaéréd ku parobahan jaman, utamana ku kamekaran téhnologi. Loba kaulinan-kaulinan modéren anu dianggap leuwih pikaresepeun tibatan kaulinan tradisional. Kaulinan tradisional ogé beuki teu dipikawanoh, lantaran ayeuna mah buruan imah téh hareurin jeung tegalan beuki heurin baé. Ku kituna, geus jarang manggihan barudak ngarumpul bari ulin

sondah, galah, bancakan, boy-boyan, ucing nagog, jeung sajabana. Lian ti éta, ieu panalungtikan téh pikeun mikanyaho kumaha prak-prakan, palaku, waktu, tempat, alat, purwakanti, eusi, jeung basa dina kaulinan tradisional.

Unsur-unsur intrinsik nu aya dina kaulinan tradisional nu maké kakawihan nu diungkarakeun perkara pusi, nu ngawengku basa, eusi, purwakanti, jeung wangun. Unsur-unsur intrinsik nu aya dina kaulinan tradisional nu teu maké kakawihan nya éta asal-usul kaulinan, palaku, alat, prak-parakan, waktu, jeung tempat. Ieu panalungtikan ngagunakeun métode déskriptif, nu miboga tujuan pikeun ngadéskripsikeun jeung nganalisis kaulinan tradisional.

Hasil panalungtikan kagambarkeun ngeunaan struktur jeung hasil. Kaulinan anu kapaluruh aya 43 kaulinan. Éta kaulinan téh dipasing-pasing kana kaulinan maké alat aya 4, nya éta bandring, bedil sorolok (palapah cau), jajangkungan, jeung langlayangan. Kaulinan prosés tur maké alat aya 10, di antarana bancakan, béklen, boy-boyan, jeung sajabana. Kaulinan murni prosés tanpa alat aya 11, di antarana barén, gagarudaan, hahayaman, jeung sajabana. Kaulinan maké kakawihan aya 18, di antarana “Cacag Guramé”, “Endog

-endogan”, “Kelenang-kelenéng”, jeung sajabana.

(26)

165

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

unsur intrinsik asal-usul kaulinan, téks dina kakawihan, basa anu digunakeun di antarana basa Sunda, eusi dina kakawihan di antarana ngeunaan kasuburan di Tatar Sunda, purwakanti anu digunakeun lolobana purwakanti maduswara, jumlah wangun jeung wirahma dina unggal kakawihan béda-béda, waktu nu dipaké nya éta tibeurang, tempat nu dipaké nya éta di buruan, palaku dina ieu kaulinan nya éta budak lalaki jeung budak awéwé, alat anu digunakeun saperti plastik, keretas, jsb, sarta prak-prakanana. Tina sakabéh kaulinan, anu kagolong kana kaulinan pikeun heureuy (play) sarta pasanggiri (game) aya 4 kaulinan, kaulinan pikeun heureuy wungkul (play) aya 23 kaulinan, jeung kaulinan pikeun pasanggiri

wungkul (game) aya 16 kaulinan.

Ieu panalungtikan bisa dijadikeun bahan pangajaran maca di SMP kelas VII. Ku hal ieu dipiharep siswa bisa leuwih mikawanoh kana kakawihan jeung kaulinan tradisional.

5.2 Saran

Dina nalungtik struktur kaulinan tradisional téh loba pisan mangpaatna, utamana dina widang budaya jeung élmu lianna. Saran ditepikeun ka guru, siswa jeung masarakat réa.

1) Guru

Pikeun guru bisa jadi pangdeudeul pikeun bahan ajar pangajaran basa jeung sastra Sunda.

2) Siswa

Pikeun siswa sangkan bisa leuwih wanoh deui kana kaulinan tradisional. 3) Masarakat réa

Pikeun masarakat réa bisa nambahan pangaweruhna ngeunaan budaya Sunda,

(27)

166 Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

DAFTAR PUSTAKA

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta: Rineka Cipta.

Danadibrata, R.A. (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama. Danandjaja, J. (2007). Folklor Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama Grafiti.

Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. (1987). Peralatan Hiburan dan Kesenian Tradisional Daerah Jawa Barat. Jakarta: Depdikbud.

Dinas Pariwisata dan Kebudayaan. (2009). Permainan Rakyat Jawa Barat dalam

Dimensi Budaya. Bandung: Disparbud.

Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. (2013). KIKD dan Silabus Mata Pelajaran Bahasa Sunda. Bandung: Dinas Pendidikan.

Djamarah, S.B. jeung Zain, A. (2010). Strategi Belajar Mengajar. Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Fathoni, A. (2011). Metode Penelitian dan Teknik Penyususnan Skripsi. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Gintings, A. (2012). Esensi Praktis Belajar dan Pembelajaran. Bandung: Humaniora.

Iskandarwassid. (2003). Kamus Istilah Sastra Pangdeudeul Pangajaran Sastra Sunda. Bandung: CV. Geger Sunten.

Isnendes, R. (2010). Teori Sastra. Bandung: JPBD FPBS UPI.

Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah. (2008). Ejahan Basa Sunda. Bandung: Sonagar Press.

LBSS. (2007). Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate Bandung.

Mudjiono, jeung Dimyati. (2002). Belajar dan Pembelajaran. Jakarta: Rineka

Cipta.

Pradopo, R.D. (2010). Pengkajian Puisi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Salmun, M.A. (1958). Kandaga Kasusastraan Sunda. Bandung: Ganaco.

(28)

167

Astri Handayani,2014

STRUKTUR DINA KAULINAN TRADISIONAL DI DÉSA PAGERWANGI KACAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP KELAS VII

164

Setiadi, M.E., Hakam, K.A., jeung Effendi, R. (2012). Ilmu Sosial dan Budaya Dasar. Jakarta: Kencana Prenada Media Group.

Siswantoro. (2010). Metode Penelitian Sastra Analisis Struktur Puisi. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Soepandi, A. jeung Umsari, O.S. (1985). Kakawihan Barudak Nyanyian Anak-Anak Sunda. Yogyakarta: Depdikbud Proyek Penelitian dan Pengkajian

Kebudayaan Nusantara.

Syamsuddin, A.R. jeung Damaianti, V.S. (2007). Metode Penelitian Pendidikan Bahasa. Bandung: PT Remaja Rosdakarya.

Tamsyah, B.R., An’nur,. jeung Purwati, T. (1997). Pangajaran Sastra Sunda pikeun Siswa SD, SLTP, SMU, jeung Umum. Bandung: CV. Pustaka Setia.

Tarigan, H.G. (1979). Membaca Sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa.

Universitas Pendidikan Indonesia. (2013). Pedoman Penulisan Karya Ilmiah. Bandung: UPI.