Tης Mαρίας Oικονομάκου
Aρχαιολγου στη B΄ Eφορεία Aρχαιοτήτων ΣTO τέλος του 6ου αιώνα π.X. ε-γκαθιδρύεται στην Aθήνα το δημο-κρατικ πολίτευμα, ένα γεγονς που θεωρείται απ τα σημαντικτε-ρα στην παγκσμια ιστορία. Bασι-κς συντελεστής της εγκαθίδρυ-σης των νέων θεσμών υπήρξε ο Kλεισθένης, ο οποίος με τις επιλο-γές του έκανε τον αθηναϊκ δήμο τη μεγάλη πολιτική δύναμη των κλασικών χρνων. Mια βασική δημοκρατική επιλογή ήταν η αναδιάταξη του χώρου, που εκφράστηκε με τη διαίρεση της Aττικής σε δήμους. Oι κάτοικοι κα-τανεμήθηκαν σε δήμους σύμφωνα με τον τπο κατοικίας τους και χι την καταγωγή τους απ τις αρχαίες φυλές. Mε τον τρπο αυτ κλονί-στηκαν οι κοινωνικές βάσεις της παλιάς αριστοκρατίας, καθιερώθη-κε η ισονομία των πολιτών και κα-θένας δηλώνεται με το νομα του δήμου της καταγωγής του. H εδα-φική αναδιοργάνωση, που στηρί-χτηκε στη δημιουργία των δήμων και των δέκα φυλών, ένωσε μεταξύ τους τα διάφορα μέρη της Aττικής και δημιούργησε την πλη-κράτος των Aθηνών που κατρθωσε να α-ντιμετωπίσει την περσική εισβολή και είχε τσο σημαντική προσφορά στην παγκσμια σκέψη. Mε τη διοικητική διαίρεση του Kλεισθένη δημιουργήθηκαν στη Λαυρεωτική πέντε βασικοί δήμοι: του Σουνίου, του Θορικού, της Aναφλύστου, της Bήσας και της Aμφιτροπής. Συνήθως αποκαλού-νται και μεταλλευτικοί εξ αιτίας της σχέσεώς τους με τα μεταλλεία του Λαυρίου. Aνάλογα με την εδαφική έκταση, τον αριθμ των δημοτών και άλ-λους ιστορικούς παράγοντες έ-στελναν έναν αριθμ αντιπροσώ-πων τους στην Aθήνα, στη Bουλή των Πεντακοσίων. H αναλογική αυτή εκπροσώπηση της κάθε περιοχής στα ργανα της Πολιτείας αποτελούσε έναν βασικ θεσμ της δημοκρατικής λειτουρ-γίας. Kάθε δήμος μέσα στα ρια της περιφέρειάς του είχε ένα κέντρο, πολιτικ-διοικητικ-θρησκευτικ, μικρτερους οικισμούς, ιερά, καλ-λιεργήσιμες εκτάσεις, αγροκτήμα-τα και αγροτικές εγκααγροκτήμα-ταστάσεις και στην περίπτωση της Λαυρεωτι-κής μεταλλευτικές εγκαταστάσεις (στοές, εργαστήρια, καμίνους τή-ξεως μεταλλεύματος) αλλά και τα λατομεία στο Σούνιο (Aγριλέζα) και τον Θορικ (Στεφάνι). Παράλληλα με τα μεγάλα επίση-μα ιερά του Σουνίου και του Θορι-κού ένα πλήθος μικρτερων ιερών και τπων λατρείας διασκορπισμέ-νων σ’ λη τη Λαυρεωτική βγαίνει μέσα απ τις επιγραφές, σε έναν τπο που η εύνοια της θετητας ήταν απαραίτητη και για τους
επι-A
ΦIEPΩMA
ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 19962-31
AΦIEPΩMA
Aρχαία Λαυρεωτική. H μακραίωνη ιστορία των πέ-ντε δήμων και ο ρλος των μεταλλείων. Tα μεταλλεία του Λαυρί-ου.H πλούσια μεταλλευτική δραστηριτητα απ τα προϊστορικά χρνια έως τον 1ο αιώνα π.X. Eργασία και ζωή στα με-ταλλεία. Oι ειδικές σχέσεις μεταξύ των ελεύθερων πολι-τών και των πολυάριθμων δούλων. Nετερο μεταλλευτικ Λαύριο.H ανάδειξη της π-λης σε σημαντικ μεταλ-λουργικ κέντρο στα τέλη του 19ου αιώνα. Bιομηχανική αρχιτεκτο-νική.Kτιριακές εγκαταστά-σεις και μηχανολογικς εξο-πλισμς συνθέτουν ένα α-νοικτ μουσείο της Bιομη-χανίας. Σιδηρδρομοι του Λαυ-ρίου. H σύνδεση με την Aθήνα και τα τοπικά δίκτυα που χρησιμοποιούσαν οι δύο μεταλλευτικές εταιρίες. Oι εργατικοί αγώνες. Tρεις σημαντικές απεργίες -σταθμοί στην ιστορία της πλης του Λαυρίου. O πλούτος της Λαυρεωτι-κής. Tο ανεξάντλητο σε ο-ρυκτά υπέδαφς της και το Oρυκτολογικ Mουσείο Λαυρίου. Tεχνολογικ - Πολιτιστι-κ ΠάρΠολιτιστι-κο. Tολμηρ εγχεί-ρημα ο μετασχηματισμς του βιομηχανικού συγκρο-τήματος της πρώην Γαλλι-κής Eταιρείας. O οικισμς του Kυπρια-νού.Mοναδικ αρχιτεκτονι-κ - πολεοδομιαρχιτεκτονι-κ μνημείο που δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα για να στεγασθούν οι μεταλλωρύχοι. Aστική αρχιτεκτονική. Σημαντικά κτίρια τονίζουν τον έντονο «νεοκλασικ» χαρακτήρα της εργατούπο-λης του Λαυρίου. Tο σύγχρονο Λαύριο.H βιομηχανική κρίση και η α-ναγκαιτητα λήψης μέτρων ώστε να αντιμετωπισθεί η διογκούμενη ανεργία. Eξώφυλλο: H β ρεια ψη του μηχα-νουργείου της πρώην Γαλλικής Eται-ρείας Mεταλλείων Λαυρίου. (Φωτ.: Eύη Kώτσου). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOYAρχαία Λαυρεωτική
H μακραίωνη ιστορία των πέντε Δήμων και ο ρλος των μεταλλείων
Δωρικ οικοδμημα του 5ου αι. π.X., γνωστ ως νας της Δήμητρας και Kρης. H ανασκαφή που άρχισε το 1993 απ την Aρχαιολογική Eταιρεία, ελπίζεται τι θα αποσαφηνίσει τη χρήση του κτιρίου. (Xαλκογραφία, σχέδιο Le Roy, συλλογή B. Διοσκουρίδη).Θέατρο Θορικού. H αρχική κατασκευή του τοποθετείται στον 6ο αι. π.X. Iδιαίτερο χαρακτηριστικ του το ελλειψοειδές σχήμα. (Φωτ.: K. Mάνθος). χειρηματίες αλλά και για τους ερ-γαζμενους στα μεταλλεία. Eλεύ-θεροι πολίτες και δούλοι ξενικής καταγωγής –πως φαίνεται απ τα ονματά τους– κάνουν αφιερώμα-τα σε θετητες και ιερά. Mαρτυρεί-ται λατρεία της Δήμητρας, της Kυ-βέλης, της Aρτεμης, της Aφροδί-της, του Aπλλωνα αλλά και θεοτή-των ανατολικής προέλευσης πως του Mηνς και της Bενδίδος.
Θορικς
Tο κέντρο του αρχαίου δήμου του Θορικού βρίσκεται στη νοτιο-δυτική πλαγιά του λφου Bελατού-ρι κάτω απ την μυκηναϊκή ακρ-πολη και τους θολωτούς τάφους. Πρκειται για έναν πυκνοχτισμένο οικισμ με ιερά, θέατρο, νεκροτα-φεία και εργαστήρια, ένα εμπορικ κέντρο που θα φιλοξενούσε έμπο-ρους και ναυτικούς καθώς χτίστη-κε κοντά στη θάλασσα και είχε ένα λιμάνι που προστατευταν απ το οχυρ που σώζεται στην χερσνη-σο του Aγίου Nικολάου. Tο θέατρο, του οποίου η αρχική κατασκευή χρονολογείται στον 6ο αι. π.X., με το ιδιμορφο ελλειψοει-δές σχήμα, χωρούσε περίπου 4.000 ανθρώπους και κατασκευάστηκε στους ντιους πρποδες του λ-φου. Δυτικά της ορχήστρας σώζο-νται τα θεμέλια ενς μικρού ναού του Διονύσου του 5ου αι. π.X. Kοντά στον οικισμ, στην άκρη της πεδιάδας σώζεται ένα μεγάλο δωρικ οικοδμημα του 5ου αι. π.X., γνωστ ως νας της Δήμη-τρας και Kρης που αποκαλύπτεται τώρα σε λη του την έκταση. Γύρω απ τον λφο απλώνονται εύφορες πεδινές εκτάσεις και στα απέναντι υψώματα υπάρχουν μικρτεροι οι-κισμοί, αγροικίες, λατομεία, ενώ πρσφατα αποκαλύφθηκε ένα ακ-μη ιερ, που ήταν και αυτ αφιερω-μένο πιθαντατα στη Δήμητρα. Aλλα μικρτερα οικιστικά κέντρα έχουν εντοπιστεί στη NA άκρη της κοιλάδας του Θορικού, στα υψώμα-τα Στεφάνι και στη χερσνησο του Aγίου Nικολάου. Στις παρυφές της πεδιάδας υπάρχουν εργαστήρια (πλυντήρια μεταλλεύματος). Tα εργαστήρια, που είχαν μεγά-λες ανάγκες σε νερ, συγκεντρώ-θηκαν σε σημεία που υπήρχε δυ-ναττητα αξιοποιήσεως των ρεμά-των που κατέβαιναν απ τα βουνά καθώς η φύση του εδάφους δεν ε-πέτρεπε την ασφαλή κατασκευή των τεράστιων δεξαμενών που συ-ναντάμε στην υπλοιπη, ορεινή Λαυρεωτική. H περιφέρεια του δήμου Σουνίου εκτεινταν κατά προσέγγιση απ το σημεριν Λαύριο και την Kαμά-ριζα ώς τα Mεγάλα Πεύκα και το α-κρωτήριο του Σουνίου. Περιελάμ-βανε το μεγαλύτερο τμήμα της με-ταλλοφρας περιοχής και τις πε-ρισστερες εργαστηριακές εγκα-ταστάσεις. Yπήρχαν επίσης καλλιεργήσιμες Συνέχεια στην 4η σελίδαΣυνέχεια απ την 3η σελίδα εκτάσεις καθώς και τα λατομεία μαρμάρου της Aγριλέζας. Aνάμεσα στους δημτες του Σουνίου υπήρ-χαν πλούσιοι γαιοκτήμονες και επι-χειρηματίες πως ο Tιμήσιος, ο Λεύκιος, ο Xαιρεφών και άλλοι. Eξαιτίας της μεγάλης έκτασης του δήμου και της έντονης μεταλλευτι-κής και λατομιμεταλλευτι-κής δραστηριτητας αναπτύχθηκαν κατά εποχές οικι-στικά κέντρα σε διάφορα σημεία της περιφέρειάς του. Eνα απ αυτά βρισκταν στο α-κρωτήριο με το φρούριο και τους ναούς της Aθηνάς και του Ποσει-δώνα. Eνα μεγάλο νεκροταφείο που χρονολογείται απ τον 7ο έως τον 4ο αι. π.X. στην παραλιακή έ-κταση δυτικά του ακρωτηρίου μαρ-τυρεί την συνέχεια της κατοίκησης που συνεχίζεται ώς την ύστερη ρω-μαϊκή περίοδο, πως συμπεραίνε-ται απ τον οικισμ που βρέθηκε στην περιοχή του ξενοδοχειακού συγκροτήματος Kαραδντη. Eνα άλλο μεγάλο οικιστικ κέ-ντρο εκτείνεται στην περιοχή της Aγριλέζας. Σώζονται σπίτια, αγρο-κτήματα, συγκροτήματα εργαστη-ρίων, τα λατομεία απ’ που βγήκε το μάρμαρο για το να του Ποσει-δώνα Σουνίου και η αγορά που δώ-ρησε ο Λεύκιος, δημτης Σουνίου. Eπιγραφές χαραγμένες στους βράχους της Aγριλέζας ζητούν την εύνοια των θεών ή παραθέτουν η-μερολγια θρησκευτικών εορτών. Mια συνήθεια που συνεχίστηκε ώς τις μέρες μας καθώς κοντά στις αρ-χαίες επιγραφές βρίσκονται και σύγχρονα χαράγματα ανθρώπων που ζούσαν στην περιοχή. Eνα άλλο σημαντικ κέντρο ανα-πτύχθηκε στο Λιμάνι Πασά που έ-χουν ανασκαφεί μια μεγάλη αγορά, σπίτια, τάφοι και μια αγροικία. H περιοχή με τις εύφορες καλλιεργή-σιμες εκτάσεις, την αγορά, τις λι-μενικές εγκαταστάσεις στην ανα-τολική πλευρά του ρμου και τις καμίνους τήξεως μεταλλεύματος στην δυτική φαίνεται τι συγκέ-ντρωνε τις εμπορικές δραστηρι-τητες, ενώ στην κοντική Πουνταζέ-ζα κυριαρχεί η αγροτική δραστη-ριτητα, πως συνάγεται απ τις α-γροικίες που βρίσκονται στους λ-φους της. Eνα λατρευτικ κέντρο με ιερ και λουτρά στα Πουσιπέλια και οι ε-κτεταμένες εργαστηριακές εγκατα-στάσεις στα Mεγάλα Πεύκα και στην Σούριζα συμπληρώνουν την εικνα του μεγάλου, πλούσιου δήμου. Oι μικρτεροι δήμοι της Bήσας και της Aμφιτροπής εκτείνονται δυτικά των υψωμάτων Pιμπάρι και στα υψώματα Λούλι-Kούκι, ανάμε-σα στους δρμους Kερατέας - Λαυ-ρίου και Kερατέας - Aναβύσσου. Kαι εδώ σώζονται ερείπια σπιτιών, δρμοι, τάφοι, μεταλλευτικές ε-γκαταστάσεις και η αγορά της Bή-σας γνωστή απ αρχαίες επιγρα-φές. O δήμος της Aναφλύστου ε-κτείνεται στην περιοχή της Aνα-βύσσου, που έχουν βρεθεί τάφοι γεωμετρικών και κλασσικών χρ-νων, εργαστήρια, μεγάλα οικοδο-μήματα στις θέσεις Kαταφύκι και Tζέπα και το σπήλαιο του Πανς στο ύψωμα Σουβλερ, το Πάνειον της Aναφλύστου, πως αναφέρεται απ τον Στράβωνα.
Παρακμή
Mετά το τέλος της κλασικής πε-ριδου αρχίζει η παρακμή που συ-μπίπτει με τη σταδιακή εγκατάλει-ψη των μεταλλείων, των οποίων η εκμετάλλευση συνεχίζεται με μι-κρτερη ένταση ώς τον 1ο αι. π.X. Oι πλεμοι, οι εξεγέρσεις των δού-λων και οι γενικτερες ανακατατά-ξεις της ελληνιστικής εποχής επη-ρεάζουν τη ζωή στην ύπαιθρο της Aττικής. H περιοχή μως συνεχίζει να κα-τοικείται τουλάχιστον ώς τον 6ο αι. μ.X. Στο Λαύριο υπήρχε ένας μεγά-λος οικισμς αυτής της εποχής ο-πτε χτίστηκε και μια μεγάλη βασι-λική στην ανατοβασι-λική άκρη της π-λης, πάνω απ τη θάλασσα, ενώ σύμφωνα με αναφορά του Παύλου Σιλεντιάριου, ασήμι απ το Λαύριο χρησιμοποιήθηκε στην Aγία Σοφία της Kωνσταντινούπολης. Tα ίχνη της μακραίωνης ιστορίας και της πλούσιας ανθρώπινης δρα-στηριτητας σώζονται ακμη σε μεγάλο μέρος της Λαυρεωτικής. Tο τοπίο που τις περιβάλλει και χαρα-κτηριστικά του οποίου συναντάμε στις αρχαίες επιγραφές μισθώσεως των μεταλλείων έχει επίσης διατη-ρηθεί σε μεγάλο βαθμ. Eίναι μια πρκληση να διατηρή-σουμε το μοναδικ αυτ χώρο ως τπο ιστορικής - περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αναψυχής. Oικισμς των κλασικών χρνων, γνωστς ως «βιομηχανικ χωρι». Aποτελούσε το κέντρο του αρχαίου δήμου του Θορικού. Θολωτς τάφος των Mυκηναίων ηγεμνων στην κορυφή του λφου Bελατούρι. (Φωτ. M. Oικονομάκου).Tα μεταλλεία του Λαυρίου
H πλούσια μεταλλευτική δραστηριτητα απ τα προϊστορικά χρνια έως τον 1ο αιώνα π.X.
Παράσταση αρχαίας καμίνου στο γνωστ ερυθρμορφο «Aττικ αγγείο του Xυτηρίου», 5ου αι. π.X. (Aρχαιολογικ Mουσείο Bερολίνου) Δεξαμενή νερού σε εργαστήριο μεταλλεύματος του αρχαίου Λαυρίου. (Φωτ.: K. Mάνθος) Διάγραμμα κατεργασίας του «αργυρίτου» στο αρχαίο Λαύριο. Tο μετάλλευμα μετά την εξρυξη ακολουθούσε μια πολύπλοκη μεταλλουργική κατεργασία, με τελικ αποτέλε-σμα τη λήψη αργύρου και μολύβδου. (Σχέδιο K. Kονοφάγου απ το βιβλίο του «Tο αρ-χαίο Λαύριο») TηςMαρίας OικονομάκουAρχαιολγου στη B΄ Eφορεία Aρχαιοτήτων O OPOΣ Λαυρεωτική αναφέρεται σε μια μεγάλη περιοχή της νοτιοα-νατολικής Aττικής, η οποία εκτεί-νεται ντια της νοητής γραμμής που ενώνει τον ρμο Δασκαλειού Kερατέας με τον ρμο της Aναβύσ-σου και που επικεντρώθηκε η δραστηριτητα της εξορύξεως και επεξεργασίας του αργυρούχου με-ταλλεύματος. H περιοχή κατοικείται ήδη απ τους προϊστορικούς χρνους με ε-γκαταστάσεις στο Σούνιο, το Θορι-κ, το Λιμάνι Πασά, τη Συντερίνα, το βουν του Kίτσου στην Kαμάριζα, το Xάρακα και την Aνάβυσσο, στα παράλια και το εσωτερικ. Eγκατα-στάσεις που χρονολογούνται απ τους νεολιθικούς ώς τους μυκηναϊ-κούς χρνους (4000-1100 π.X.). H μεταλλευτική δραστηριτητα ξεκινάει στα προϊστορικά χρνια στο Θορικ και αναπτύσσεται τον 6ο αι. π.X. με τη συμβολή του Πεισί-στρατου. Hδη γύρω στο 480 π.X. τα έσοδα του δήμου των Aθηναίων απ την εξαγωγή του αργύρου είναι τσα που ο Θεμιστοκλής προτείνει τη διάθεσή τους για τη ναυπήγηση του στλου που νίκησε αργτερα τους Πέρσες στη Σαλαμίνα. Πρ-κειται για τον «ναυτικ νμο» που πως αναφέρει ο Hρδοτος ψηφί-στηκε με προτροπή του Θεμιστο-κλή, ο οποίος έπεισε τους συμπολί-τες του να παραιτηθούν απ το με-ρίδιο που αναλογούσε στον καθένα απ τα έσοδα των μεταλλείων αρ-γύρου του Λαυρίου. H εκμετάλλευση εντείνεται στις αρχές του 5ου αι. π.X. ταν, σύμ-φωνα με την αναφορά του Aριστο-τέλη στην «Aθηναίων Πολιτεία», α-νακαλύπτονται τα πλούσια κοιτά-σματα της Mαρώνειας. Πρκειται για τον εντοπισμ των βαθύτερων κοιτασμάτων τα οποία βρίσκονται ανάμεσα σε στρώματα μαρμάρου και σχιστολίθου. Tα στρώματα εφά-πτονται μεταξύ τους και στα ση-μεία επαφής τους εντοπίζεται το αργυρούχο μετάλλευμα. H αρχική εκμετάλλευση ήταν επι-φανειακή, ενώ η αναζήτηση του αρ-γυρούχου μολύβδου στα βαθύτερα στρώματα οδήγησε στη διάνοιξη των στοών εξορύξεως που φτάνουν σε βάθος και τα 120 μέτρα.
Eγκαταστάσεις
Oι πολλές και σημαντικές εγκα-ταστάσεις που σώζονται στη Λαυ-ρεωτική και σχετίζονται με την εξ-ρυξη και επεξεργασία του μεταλ-λεύματος χορονολογούνται κυ-ρίως στον 5ο και 4ο αιώνα π.X. και περιλαμβάνουν τις στοές εξορύξε-ως, τα φρέατα εξαερισμού και τα εργαστήρια διαχωρισμού και ε-μπλουτισμού του μεταλλεύματος, τις μεγάλες δεξαμενές νερού και τις καμίνους τήξεως του μεταλλεύ-ματος. Για τη διάνοιξη των στοών οι αρ-χαίοι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν σφυρί και καλέμι και για την εξρυ-ξη του μεταλλεύματος κασμά ή αξί-να. Tο μετάλλευμα σπασμένο σε κομμάτια μεταφερταν με κοφίνια στην έξοδο των στοών και απ κει με κάρα στα εργαστήρια. Oι στοές φωτίζονταν με λυχνάρια που είχαν μαζί τους οι τεχνίτες. Για τη στήρι-ξη των στοών άφηναν κατά διαστή-ματα υποστηλώδιαστή-ματα απ το κοίτα-σμα ή έχτιζαν στηρίγματα με ξερο-Συνέχεια στην 6η σελίδαAρχαίο πλυντήριο στο Δημολιάκι. Aνήκει στον τύπο των μαρμάρινων ελικοειδών κατασκευών που χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως πλυντήρια εμπλουτισμού μεταλλεύμα-τος. Tέλος κλασικών χρνων. (Φωτ.: K. Mάνθος) λιθιά. Eνας νμος του Λυκούργου (4ος π.X.), προέβλεπε θανατική κα-ταδίκη για ποιον έκοβε τα υπο-στηλώματα αυτά, ώστε να εξασφα-λίζεται η ασφάλεια των εργαζομέ-νων και η συνέχεια της λειτουργίας του μεταλλείου. Σημαντικά μνημεία της μεταλ-λευτικής δραστηριτητας είναι τα εργαστήρια επεξεργασίας του με-ταλλεύματος τα οποία σώζονται σε καλή κατάσταση και απλώνονται σε μεγάλη έκταση της Λαυρεωτικής με κύρια σημεία συγκεντρώσεως τις κοιλάδες Σούριζας, Mπτσαρη, Aγριλέζας, Mεγάλων Πεύκων, Δη-μολιάκι κ.λπ. Bασικς χώρος των εργαστηρίων είναι τα πλυντήρια μεταλλεύματος, των οποίων η μορ-φή και η εξέλιξη μελετήθηκαν για πρώτη φορά απ τον Kωνσταντίνο Kονοφάγο και διακρίνονται σε ελι-κοειδή και επίπεδα. Στα επίπεδα πλυντήρια μέσα απ ένα σύστημα δεξαμενών και κανα-λιών γύρω απ ένα κεντρικ επίπε-δο κυκλοφορούσε το νερ που έ-πλενε το μετάλλευμα σε ξύλινα ρείθρα. Tο πλούσιο, καθαρ μετάλ-λευμα στέγνωνε σε σωρούς πάνω στο κεντρικ επίπεδο του πλυντη-ρίου για να μεταφερθεί κατπιν στις καμίνους τήξεως. Eξέλιξη του επιπέδου πλυντηρί-ου αποτελεί το ελικοειδές πλυντή-ριο, που, κατά τον K. Kονοφάγο, η πλύση του μεταλλεύματος γινταν σε κλειστ κύκλωμα, δηλ. σε κυκλι-κ μαρμάρινο ρείθρο με ελλειψοει-δείς κοιλτητες που μιμούνται τα ξύλινα ρείθρα. Για τον εφοδιασμ των πλυντη-ρίων με νερ κατασκευάστηκαν με-γάλες δεξαμενές, που ανοίχτηκαν στο έδαφος σε αρκετ βάθος και στεγανοποιήθηκαν με υδραυλικ κονίαμα. Σώζονται σε πολλά σημεία της Λαυρεωτικής και είναι ιδιαίτε-ρα εντυπωσιακές με το μέγεθος και την κατασκευή τους. Πολλές α-Συνέχεια απ την 5η σελίδα Aναπαράσταση της εργασίας σε αρχαίο πλυντήριο της Λαυρεωτικής. H ανακυκλοφορία του νερού μέσα απ τα ξύλινα ρεί-θρα, τις δεξαμενές και τα κανάλια, εξασφάλιζε τον διαχωρισμ του πλούσιου μεταλλεύματος απ τα φτωχά κομμάτια και τα ξένα σώματα. (Σχέδιο K. Kονοφάγου απ το βιβλίο του «Tο αρχαίο Λαύριο», εκδ. 1980, Aθήνα)
π αυτές συγκρατούν μεγάλες πο-στητες νερού και τώρα, ακμα και το καλοκαίρι. O άργυρος του Λαυρίου, που ε-ξαγταν απ τα μεταλλεύματα γα-ληνίτη και κερουσίτη, χρησιμοποι-ήθηκε στα αθηναϊκά νομίσματα, τα αττικά τετράδραχμα με τη γλαύκα ήδη απ το δεύτερο μισ του 6ου αι. π.X. και για 500 περίπου χρνια. Tο πλενασμα χρησιμοποιήθηκε σε έργα μικροτεχνίας. O μλυβδος που εξαγταν απ τα ίδια μεταλλεύματα χρησιμοποι-ήθκε για σωλήνες, συνδέσμους λί-θων και σπονδύλων κινων, σταθ-μά, βάρη, σφραγίδες, βλήματα κ.ά. Kατά τους υπολογισμούς του K. Kονοφάγου στο Λαύριο εξήχθησαν 3.500 τννοι αργύρου και 1.400.000 τννοι μολύβδου.
Διαδικασία μισθώσεως
Tα μεταλλεία ανήκαν στο δήμο των Aθηναίων ο οποίος τα μίσθωνε σε ελεύθερους πολίτες Aθηναίους ή μετοίκους, για συγκεκριμένο χρνο και με μίσθωμα ανάλογο του είδους του μεταλλείου (παλαι, νέο κ.λπ.) και άλλων συντελεστών. Tα εργαστήρια επεξεργασίας του μεταλλεύματος και οι κάμινοι τήξε-ως ανήκαν στους επιχειρηματίες. Oπως αποδείχθηκε απ τις ανα-σκαφές οι επιχειρηματίες-μισθω-τές των μεταλλείων είχαν συνήθως μια κατοικία και στον τπο των συμφερντων τους. Δίπλα στα συ-γκροτήματα επεξεργασίας βρέθη-καν μεγάλα σπίτια με αυλές, λου-τρά και ανδρώνες (δωμάτια συμπο-σίων). Tα μεταλλεία και τα εργα-στήρια έπαιρναν το νομα κάποιου θεού ή ήρωα (Eρμαϊκ, Aσκληπια-κ, Δημητριακ κ.ά.) προφανώς σε μια προσπάθεια να εξευμενιστεί η θετητα και να βηθήσει στην επι-τυχία των έργων. Tο έργο της μί-σθωσης ήταν ανατεθειμένο σε άρ-χοντες που ονομάζονταν «πωλη-ταί» και τα συμβλαια των μισθώ-σεων αναγράφονταν σε λίθινες στήλες τοποθετημένες στην Aγο-ρά των Aθηνών που και βρέθηκαν. Oι επιγραφές μάς έδωσαν πολλά στοιχεία για τη διαδικασία της μί-σθωσης αλλά και το χώρο της Λαυ-ρεωτικής, καθώς παραθέτουν πολ-λά φυσικά χαρακτηριστικά κατά την περιγραφή των συνρων των μεταλλείων. Aναφέρονται δρμοι, ρέματα, χαράδρες, γειτονικά εργα-στήρια, στοιχεία τα οποία συνδυα-ζμενα με τις ανασκαφές βοηθούν στην ταύτιση τπων και μνημείων. Στα μεταλλεία εργάζονταν δού-λοι και ελεύθεροι εργάτες σε συνθήκες δύσκολες προφανώς, αλλά χι απάνθρωπες. Tο αττικ δίκαιο προστάτευε τους δούλους που ζούσαν σε μάλλον ανεκτές συνθήκες, καθώς κοντά στα ερ-γαστήρια βρέθηκαν σπίτια και νε-κροταφεία, αλλά και επιγραφές στις οποίες δούλοι κάνουν αφιε-ρώματα σε θεούς. Oπωσδήποτε το γεγονς της δουλείας και η σκληρή εργασία ο-δήγησαν σε αποσκίρτηση στη διάρ-κεια του Πελοποννησιακού Πολέ-μου (413 π.X.) ταν οι δούλοι συ-ντάχθηκαν με τους Σπαρτιάτες που είχαν καταλάβει την Aττική και σε εξεγέρσεις στο τέλος του 2ου αι. π.X., ταν οι δούλοι κατέλαβαν το Φρούριο του Σουνίου. Tα μεταλλεία του Λαυρίου έκλει-σαν στο τέλος του 2ου αι. π.X. και για μερικά χρνια συνεχίστηκε μ-νο η επανεπεξεργασία των κατα-λοίπων των αρχαιτερων εργα-σιών. H περιοχή εγκαταλείπεται και στην εποχή του Παυσανία (2ος αι. μ.X.) τα μεταλλεία είναι μακριν παρελθν.Tο πλυντήριο Π3 του συγκροτήματος «Aσκληπιακν» του Σίμου του Παιανιέως στη Σούριζα. 4ος αι. π.X. (Aνασκαφή E.M.Π., K. Kονοφάγος - K. Tσάιμου).
Aθηναϊκ τετράδραχμο του 5ου αι. π.X., με την Aθηνά και τη γλαύκα. Eίναι οι γνω-στές «γλαύκες» των Aθηνών που κατασκευάζονταν απ το ασήμι των μεταλλείων του Λαυρίου. (Nομισματικ Mουσείο Aθηνών)
Δωμάτια που ζούσαν δούλοι σε συγκρτημα εμπλουτισμού μεταλλευμάτων (ανασκαφή EMΠ). Oι δούλοι που εργάζονταν στα πλυντήρια κατοικούσαν μαζί με τους ε-λεύθερους στο χώρο των πλυντηρίων και σε δωμάτια μοια με των ελευθέρων. (Aρχείο: K. Tσάιμου).
Eργασία και ζωή στα μεταλλεία
Oι ειδικές σχέσεις μεταξύ των ελεύθερων πολιτών και των πολυάριθμων δούλων
Tης Kωνσταντίνας Γ. Tσάιμου Aρχαιολγου, Eπικ. Kαθηγήτριας EMΠ OI KOINΩNIEΣ στην αρχαιτητα, σε λο τον ττε γνωστ κσμο, ήταν δουλοκτητικές. Δουλοκτητική ήταν και η κοινωνία της πλης-κράτους των Aθηνών. H χειρονακτική εργα-σία στηριζταν στους δούλους. O θεσμς της δουλείας βοήθησε στη γεωργική, βιομηχανική, μεταλλευτι-κή παραγωγή και στην οικονομία της Δημοκρατίας της Aθήνας. Στην πραγματοποίηση του μεγάλου ελλη-νικού κλασικού πολιτισμού. Oι δού-λοι ήταν για τη βιομηχανία η «ενέρ-γεια». H μνη ενέργεια ττε ήταν η μυική δύναμη. Aυτ εξηγεί τι η δου-λεία στην Aθήνα θεωρούνταν φυσι-κή κοινωνιφυσι-κή κατάσταση απ λους τους πολίτες ακμη και απ τους με-γάλους φιλοσφους. Στα κλασικά χρνια παρατηρείται μια μεγάλη αύξηση του αριθμού των δούλων λγω της μεγάλης αύξησης της βιομηχανίας της Aθήνας και της αύξησης της παραγωγής των μεταλ-λείων του Λαυρίου. Στο Aρχαίο Λαύ-ριο οι Aθηναίοι παρήγαν 3.500 τν-νους αργύρου και 1.400.000 τντν-νους μολύβδου. Για την παραγωγή αυτή οι Aθηναίοι χρησιμοποιούσαν δούλους. Στο Λαύριο εργαζταν και ένας μι-κρς αριθμς ελεύθερων πολιτών. Oι ελεύθεροι πολίτες θα εργάζονταν ως επιστάτες και φρουροί ή θα ασχο-λούνταν στα θέματα εμπορίας και οργάνωσης της εν γένει ζωής των δούλων. O αριθμς των δούλων στο Λαύριο μπορεί να θεωρηθεί τι ήταν τον 5ο αιώνα π.X. περίπου 15.000 και τον 4ο π.X. 10.000 άτομα. Σε λη την Aττική οι δούλοι υπολογίζονται σε 100.000 κατά τα κλασικά χρνια. Tην ίδια ε-ποχή οι ενήλικες ελεύθεροι πολίτες της Δημοκρατίας της Aθήνας ήταν μεταξύ 20.000 και 30.000 και με τα γυναικπαιδα 80.000 περίπου. Aπ αυτούς τους δύο αριθμούς εί-ναι ολοφάνερο τι η παραγωγή του αργύρου στο Λαύριο θα ήταν τελεί-ως αδύνατη αν η παραγωγή αυτή στηριζταν στους ελεύθερους πολί-τες. Eξ άλλου οι ελεύθεροι πολίτες των Aθηνών ασχολούνταν με τις υ-ποθέσεις του δημοκρατικού κρά-τους και με κρά-τους πολέμους. O διαθέ-σιμος χρνος για την πραγματική ε-παγγελματική εργασία τους ήταν πε-ριορισμένος.
Συνθήκες εργασίας
H εργασία στο Λαύριο, ιδιαίτερα στα μεταλλεία, ήταν σκληρή. Kαι οι δούλοι που διάλεγε ο μεταλλευτής να εργαστούν σε αυτά έπρεπε να εί-ναι ανθεκτικοί και εκείνοι που εργά-ζονταν στη μεταλλουργία να είναι ι-διαίτερα επιλεγμένοι λγω ειδικτη-τας. O δούλος ανήκε σε κάποιο με-ταλλευτή ή είχε ενοικιαστεί απ τον κύρι του σε κάποιο ελεύθερο πολί-τη που εργαζταν στο Λαύριο. Oι κύ-ριοι στο Λαύριο δεν είχαν συμφέρον να επιδιώκουν την αύξηση των δού-λων με γάμους αλλά με την αγορά ε-νηλίκων ανδρών απ τις αγορές δού-λων. Προτιμούσαν αυτούς που προ-έρχονταν απ βαρβαρικές χώρες. Eχουμε μαρτυρίες τι στα μεταλλεία εργάζονταν και παιδιά για τη μετα-φορά μεταλλεύματος απ τις στενές γαλαρίες προς τα έξω. Mεταξύ των δούλων ζούσε και ένας μικρς αριθ-μς γυναικών πιθανώς συζύγων. Oι μεταλλευτές φρντιζαν να αγορά-ζουν δούλους για να αντικαθιστούν εκείνους που γερνούσαν ή για να αυ-ξήσουν τον αριθμ τους. H τιμή της αγοράς ενς δούλου για τα μεταλ-λεία ήταν σχετικά μικρτερη απ την τιμή αγοράς για άλλο προορισμ. Oι ώρες εργασίας ήταν πιθαντα-τα 12 την ημέρα. Oι ημέρες αργίας στο Λαύριο ήταν λιγτερες απ εκεί-νες των Aθηνών. Kαι αυτ γιατί η ζωή των ανθρώπων εκεί ήταν συνδε-δεμένη με ένα βασικ πράγμα: την παραγωγή αργύρου. Oι θρησκευτι-κές γιορτές στα μεταλλεία ήταν ημέ-ρες αργίας. Oι εργάσιμες ήταν πιθα-ντατα 360. O μέσος ρος ζωής των εργαζομένων στα μεταλλεία του Λαυρίου θα ήταν μικρτερος απ το συνηθισμένο λγω του είδους της εργασίας. Oταν πέθαινε ο δούλοςκαι δεν είχε οικογένεια, ο κύρις του φρντιζε πάντα για την ταφή του. Στα κλασικά χρνια δεν παρατηρή-θηκαν στο Λαύριο ομαδικές επανα-στάσεις δούλων. H οικονομική άνοδος της Aθηναϊ-κής Δημοκρατίας στα κλασικά χρ-νια ήταν συνάρτηση της καλής απ-δοσης της εργασίας των δούλων. Oι Aθηναίοι είχαν κάθε συμφέρον οι δούλοι να είναι παραγωγικοί σε μια εργασία δύσκολη που απαιτούσε τε-χνική επιδεξιτητα. Διαφορετικά τα οικονομικά αποτελέσματα της εκμε-τάλλευσης των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών έργων θα ήταν κα-ταστροφικά. Ως εκ τούτου οι Aθηναί-οι έπρεπε να συμπεριφέρονται καλά στους δούλους. Στο Λαύριο η συμπεριφορά των Aθηναίων δεν συγκρίνεται με την κακή συμπεριφορά των Aιγυπτίων και των Pωμαίων έναντι των δούλων. Διάφοροι μελετητές παρουσιάζουν τη συμπεριφορά των Aθηναίων στο Λαύριο ανάλογη προς αυτή των Pω-μαίων και χρησιμοποιούν ως επιχεί-ρημα τι βρέθηκε οστούν ποδιού με ένα σιδερένιο κρίκο. Tο εύρημα αυ-τ, που δεν είναι χρονολογημένο, δεν μπορεί να μας οδηγήσει στο συ-μπέρασμα τι οι δούλοι στο Λαύριο εργάζονταν με αλυσίδες γιατί α-πλούστατα θα εμποδίζονταν στην εργασία τους. Eξάλλου το εύρημα αυτ είναι το μνο που βρέθηκε στο Λαύριο που εργάζονταν στα κλασι-κά χρνια 120.000 δούλοι.
Eιδική κοινωνία
Στο Λαύριο υπήρχε μια ιδιαίτερη κοινωνία ανθρώπων. Mια κοινωνία ουσιαστικά δούλων συγκεντρωμέ-νων σε ένα μικρ χώρο που διηύθυ-νε ένας μικρς αριθμς ελευθέρων πολιτών. Eχει υπολογιστεί τι στην περιοχή σε κάθε ελεύθερο πολίτη α-ντιστοιχούσαν 40 δούλοι, ενώ στην Aττική αντιστοιχούσαν 5. Oι σχέσεις εκεί των δούλων και των ελευθέρων πολιτών ήταν ασφαλώς ειδικές. O ε-λεύθερος πολίτης στο Λαύριο ένοιω-θε δέσμιος απ ένα συγκεντρωμένο μεγάλο πλήθος δούλων. H στάση του προς αυτούς ήταν ασφαλώς ιδιτυ-πη. Δεν ήξερε αν μια μέρα δεν θα ε-ξεγείρονταν εναντίον του. Hταν ανα-γκασμένος να συμπεριφέρεται καλά και να συμμετέχει στην ίδια εργασία με τους δούλους. Oι δούλοι πάλι έ-νοιωθαν μεταξύ τους σαν μια ειδική κοινωνία. Eίχαν το αίσθημα της δυ-νάμεως και την αξίωση ορισμένων πραγμάτων π.χ. τι πήγαιναν στο θέ-ατρο. Eτσι η συμπεριφορά των ελευ-θέρων πολιτών προς τους δούλους του Λαυρίου έπρεπε να ήταν καλή. Oι ανασκαφές σε χώρους διαμονής των εργαζομένων στο Λαύριο και σε νεκροταφεία επιβεβαιώνουν την ά-ποψη του αναμφισβήτητου σχετικού ανθρωπισμού των Aθηναίων στο Λαύριο και πείθουν τι το επίπεδο διαβιώσεως των εργαζομένων εκεί δεν μπορεί να ήταν άθλιο πως υπο-στηρίζουν μερικοί ερευνητές. Oι δούλοι στο Λαύριο μαζί με τις πολιτικές προσωπικτητες των Aθηνών συνέβαλαν κατά πολύ στην οικονομική άνοδο της Aθήνας και στη θεμελίωση της Aθηναϊκής Δη-μοκρατίας. Bιβλιογραφία Nεώτερη ειδική βιβλιογραφία για τους δού-λους του Λαυρίου:1. Lauffer S., «Die Bergwekssklaven von
Laureion, Wiesbaden, 1979.
2. Kονοφάγος K., «Tο Aρχαίο Λαύριο», Aθήνα, 1980.
3. Tσάιμου K., «Eργασία και Zωή στο Aρχαίο Λαύριο», Διδ. Διατριβή, 1988. 4. Gomme A.W., «The Population of Athens
in the V and IV cent. b.C», Oxford, 1933.
5. Tσάιμου K., «Συνθήκες διαβιώσεως των εργαζομένων στο Aρχαίο Λαύριο», τιμητ. έκδοση για το καθ. Λουκά Mούσουλο, E.M.Π. 6. Oικονομάκου M., «Aρχαίο Nεκροταφείο στην περιοχή Λαυρίου», AΔ 40 (1985) Mε-λέτες, σελ. 90 κ.εξ. Aναπαράσταση οργάνωσης τή-ξεως σε κάμινο του εργαστηρί-ου τήξεως στο Λαύριο. Oι δού-λοι που εργά-ζονταν στον ε-μπλουτισμ και στην καμινεία έπρεπε να είναι ειδικοί και έξυ-πνοι εργάτες. (Σχέδιο K. Kο-νοφάγου). Συγκρτημα εμπλουτισμού μεταλλευμάτων. (Aνασκαφή EMΠ). Διακρίνεται το πλυντήριο που εμπλούτιζαν (έπλεναν) το φτωχ αργυρούχο μετάλλευμα. Eπίσης τα δωμάτια, άλλα τεχνικού χαρακτήρα και άλλα κατοικίες που ζούσαν ελεύθεροι και δούλοι μαζί. (Aρχείο: K. Tσάιμου).
Nεώτερο μεταλλευτικ Λαύριο
H ανάδειξη της πλης σε σημαντικ μεταλλουργικ κέντρο στα τέλη του 19ου αιώνα
Γενική άποψη της Roux-Serpieri-Fressynet, το 1896. Hταν η πρώτη μεταλλουργική εταιρία, που λειτούργησε στο Λαύριο το 1865. TουΓιώργου N. Δερμάτη Προέδρου της Eταιρίας Mελετών Λαυρεωτι-κής, υποψ. διδάκτορος του Πανεπιστημίου της Louvain-La Neuve (Bέλγιο) ΣTO Λαύριο εκείνο που νιώθεις πρώτιστα είναι αυτ το «αγγελικ και μαύρο φως» (Γ. Σεφέρης), αυτή η απλυτη κυριαρχία του ήλιου στο Σούνιο και το σκοτάδι των στο-ών ως φυσική ζωή των μεταλλωρύ-χων. Aπ’ τον 6ο μ.X. αι. και μέχρι το 1865, ο Πλούτωνας είχε βασιλεύ-σει και πάνω στη γη της Λαυρεωτι-κής, μνος αυτς κυρίαρχος και οι αιώνες της σιγής. O Aδωνις του Λαυρίου αποδεί-χθηκε τι ήταν ο βουερς άνεμος της βιομηχανίας. Tο αναγεννητικ της πνεύμα ενσάρκωνε ο μεταλ-λειολγος A. Kορδέλλας, ο οποίος το 1860 επισκεπτμενος το Λαύριο γίνεται ο εμπνευστής του. Tο 1863 ο Iταλς I.B. Σερπιέρι, γνώστης των επιστημονικών εκθέ-σεων του A. Kορδέλλα για την α-ξιοποίηση των αρχαίων σκουριών, έρχεται στο Λαύριο και το 1864 δρύει στη θέση Eργαστήρια, την ι-ταλογερμανική εταιρία Roux-Serpieri-Fressynet. Tο 1865, ύστερα απ τσους αιώ-νες, παράγεται πάλι στο Λαύριο αργυρούχος μλυβδος και αποτε-λεί τη γενέθλιο χρονολογία του νεώτερου Λαυρίου. Tο βιομηχανικ σφρίγος, αργ-τερα, της ελληνικής (1873) και της γαλλικής (1875) εταιρίας είχε δημι-ουργήσει την πολυάνθρωπο σφρι-γώσα πλη του νεώτερου Λαυρίου που συγκέντρωνε το 1900 –σύμ-φωνα με μια σχετική έκθεση– 9.000 εργατικ προσωπικ. H βοή της πλης ακού-γεται δυνατά. Hχοι μηχα-νών, οι φωνές των ανθρώ-πων, Eλλήνων, Iταλών και Iσπανών εργατών, κτύποι σφυριών, ο θρυβος του τρένου στις ράγες, το σφύριγμά του αλλά και το σφύριγμα των πλοίων, η πλήθουσα αγορά, η μουσι-κή απ’ τις φιλαρμονικές που ακού-στηκαν χι μνον στο Λαύριο αλλά και στο Παναθηναϊκ Στάδιο στην τελετή της πρώτης Oλυμπιάδας το 1896. H αυθαίρετη ιδιοποίηση των ε-κβολάδων (αρχαία μεταλλευτικά κατάλοιπα) απ’ την ξένη εταιρία και η σύγκρουσή της με το ελληνι-κ Δημσιο δημιουργεί το περι-βητο λαυρεωτικ ζήτημα» που συνετάραξε το Πανελλήνιο, πήρε μάλιστα ευρωπαϊκές διαστάσεις. Στις 8 Iουλίου 1872 ο πρωθυ-πουργς E. Δεληγιώργης με την ε-μπεριστατωμένη έκθεσή του απα-ντά στη διακοίνωση των πρέσβεων της Γαλλίας και της Iταλίας. Tελικά, η α-πειλή για στρατιωτική ε-πέμβαση θα οδηγήσει σε συμβιβασμ. Aγοράζεται, λοιπν, το 1873 η εταιρία Roux-Serpieri-Fressynet, η ο-ποία μετονομάζεται σε Eταιρία των Mεταλλουρ-γείων Λαυρίου (ελληνική) απ’ τον A. Συγγρ, εκπρσωπο της Tράπε-ζας Kωνσταντινουπλεως αντί 11.500.000 χρ. φρ. για την επεξερ-γασία των σκουριών και των εκβο-λάδων. Στη συνέχεια, ξεσπά το χρηματιστηριακ σκάνδαλο με ρα-γδαία υποτίμηση των μετοχών της ελληνικής εταιρίας. (Eίναι ττε που το ιστορικ καφενείο της «Ωραίας Eλλάδος» είχε μετατρα-πεί σε χρηματιστήριο). O δε I.B. Σερπιέρι ιδρύει το 1875 την Compagnie Francaise de Mines du Lauriunm (γαλλική) με πρωτεύο-ντα και κυριαρχικ ρλο την εκμε-τάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου.H πορεία
των δύο εταιριών
Tο 1917 η ελληνική εταιρία περι-κπτει τις εργασίες της και το 1930 εκποιεί τις εγκαταστάσεις της. Aντίθετα η γαλλική εταιρία λει-H σφραγίδα του ΔHMOY ΛAYPEΩ-TIKHΣ (1890). Συνέχεια στην 12η σελίδαΠροσωπικ# της Eλληνικής Eταιρείας Mεταλλουργείων Λαυρίου, το 1875.
Συνέχεια απ# την 10η σελίδα H «EYTEPΠH», φιλαρμονική της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου. 1905. Xειροδιαλογή μεταλλευμάτων στο μεταλλοπλύσιο της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου, στον Kυπριαν#. 1932. τούργησε μέχρι το 1982 οπτε νοί-κιασε τις εγκαταστάσεις της στην Eλληνική Mεταλλευτική-Mεταλ-λουργική Eταιρία η οποία το 1989 κλείνει οριστικά και ως μεταλ-λουργία. H ελληνική και η γαλλική εταιρία παρήγαγαν αργυρούχο μλυβδο και τα υποπροϊντα του, επίσης πεφρυγμένη καλαμίνα και μαγγα-νιούχο σίδηρο. Mετά τον B΄ Παγκ-σμιο Πλεμο η γαλλική εταιρία πα-ρήγαγε στο Λαύριο και άργυρο. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αι. το Λαύριο είναι απ’ τα σπουδαιτερα μεταλλευτικά-με-ταλλουργικά κέντρα της Eυρώπης. Kατά το 1899 κατέπλευσαν στο λι-μάνι του 231 ατμπλοια. Για τα ελ-ληνικά δεδομένα η βιομηχανική ε-πανάσταση ύψωσε το ρωμαλέο της ανάστημα στο Λαύριο. Tην αμιγή μεταλλευτική πλη κατ’ αντιστοιχίαν με ανάλογες π-λεις της Eυρώπης, τπο βιομηχανι-κής αισιοδοξίας, προσδοκιών αλλά και τπο σκληρών συνθηκών εργα-σίας και κοινωνικών αντιθέσεων. Γράφει για το Λαύριο των αρχών του 20ου αιώνα ο B. Δασκαλάκης στο μυθυστρημά του «Oι Ξερρι-ζωμένοι»: «Oλκληρα βουνά σκου-ριές απ τις ασταμάτητες εκκαμινεύ-σεις των φούρνων του μολυβιού, μά-βρες και σκληρές σαν το χοντρ γυα-λί, σιδεροδρομικές γραμμές και επι-χωματώσεις ζώνουνε σαν βαρύ
κάEικ#νες μιας άλλης εποχής, #ταν, ύστερα απ# 20 αιώνες σιγής, το Λαύριο ξαναγεννήθηκε για να αναδειχθεί, στα τέλη του 19ου αιώνα, σε σημαντικ# μεταλλευτικ# -μεταλλουργικ# κέντρο. Στις φωτογραφίες: η Kεντρική Aγορά του Λαυρίου, τα σημερινά «ψαράδικα», το 1890 (πάνω αριστερά), το «Mέγα Ξενοδοχείον η Eυρώπη», το 1920 (πάνω δεξιά), και κάτοικοι του Λαυρίου στο «Zαχαροπλαστείον και Γαλακτοπωλείον το Σούνιον», Φ.A. Nίτη, το 1933 (κάτω). (Oι φωτογραφίες του κειμένου είναι α-π# το λεύκωμα «Mεταλλευτικ# Mεταλλουργικ# Λαύριο», του Γιώργου K. Mάνθου, έκδοση Δήμου Λαυρεωτικής, Λαύριο 1990). στρο γύρω-γύρω τη βασανισμένη πο-λιτεία των μεταλλείων με τα φουγάρα και τα εργοστάσια και με τα στριμωγ-μένα χαμσπιτα της εργατιάς».
Mεταλλείο πολιτισμού
Σήμερα τα αργυρομολυβδούχα κοιτάσματα μπορεί να έχουν εξα-ντληθεί, μως τα μεταλλευτικά και μεταλλουργικά μνημεία του τπου μας, αρχαία και νετερα, είναι τα νέα κοιτάσματα που παραμένουν ανεξάντλητα, μοναδικά μνημεία της βιομηχανικής αρχαιολογίας¹, νέα μεταλλεία παιδείας, οικονο-μίας και πολιτισμού. Στο Λαύριο στο πλαίσιο του Tεχνολογικού-Πο-λιτιστικού Πάρκου, του Mουσείου Tεχνολογίας και του Iστορικού Aρχείου πρέπει και μπορεί να λει-τουργήσει ένα διεθνές κέντρο με-ταλλευτικών ερευνών απ τεχνο-λογική και ιστορική άποψη. Λαύριο μια πλη της προσφοράς προς την Eλλάδα και την Eυρώπη, χωρίς ακμη την ανάλογη αντιπρο-σφορά. Aπ’ τη μεταλλευτική και τη μεταπολεμική μεικτή βιομηχανική πλη φθάσαμε στη σημερινή απο-βιομηχάνιση. O A. Kορδέλλας θα γράψει το 1906 τα εξής προφητικά γι’ αυτ: «...Kαι ως Eλλην, ιδιαιτέρως δε ως επίτιμος Δημτης του Λαυρί-ου... επιτρέψατέ μου δε εν τέλει να ευ-χηθώ διαπύρως, ίνα μακραίων ή η ζωή του Λαυρείου, αλλ’ εάν ένεκα της φοράς των γηίνων πραγμάτων, εάν έλθη ημέρα και η τέως ζωή εκλίπη εκ του Λαυρίου, η λη της πατρίδος ζωή, πατρίδος σθεναράς, μεγάλης και, ευ-κλεούς να ή τηλικαύτη, ώστε εκ ταύ-της εις ην τοσούτον συνεισέφερεν η α-ποιχομένη αρχαία και νέα ζωή του Λαυρίου, φάσεις νέας ζωής αρυσθή η Λαυρεωτική». Σημείωση (1) Στο περιεχμενο του ρου «Bιομηχανι-κή αρχαιολογία» ασφαλώς χωρεί και το αρχαίο μεταλλευτικ-μεταλλουργικ Λαύριο παρά την αντίθετη επικρατού-σα άποψη (έντυπο YΠΠO 1989). Aυτή η αντίληψη θέτει εκτς του αντικειμέ-νου αυτής της επιστήμης ένα τεράστιο και πρωτοποριακ έργο που έχει συντε-λεσθεί πολύ πριν απ την καθιέρωση του ρου, αν και αντικειμενικά εντάσσε-ται σ’ αυτ, πως το έργο του αείμνη-στου πρύτανη του E.M.Π. K. Kονοφά-γου, της Eφορείας Aρχαιοτήτων Aττι-κής, της Bελγικής Aρχαιολογικής λής, της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχο-λής, το προδρομικ έργο (19ος αι.) του A. Kορδέλλα, του Φ. Nέγρη, του E. Ardaillon, σχετικά με τη μεταλλευτική-μεταλλουργική τεχνική, με αυτού του εί-δους τα τεχνικά μνημεία και τις συνθή-κες εργασίας στο αρχαίο Λαύριο.Φρέαρ Σερπιέρι στην Kαμάριζα. Xωροφύλακες, γυναικπαιδα και μεταλλωρύχοι στις αρχές του 20ού αιώνα. (Συλλογή M. Mαρκουλή).
Bιομηχανική αρχιτεκτονική
Kτιριακές εγκαταστάσεις και μηχανολογικς εξοπλισμς συνθέτουν ένα ανοικτ μουσείο της Bιομηχανίας
Tου Nίκου Mπελαβίλα Δρος Aρχιτεκτονικής, ερευνητή στο E.M.Π. H NEΩTEPH βιομηχανική πολιτεία του Λαυρίου, σήμερα, 130 χρνια μετά τη γέννηση της, διατηρεί α-ναλλοίωτα μέσα στον ιστ της δε-κάδες απ τα κτίρια των εργοστα-σίων που σημάδεψαν την ιστορία της. Στα δύο βιομηχανικά συγκρο-τήματα του Λαυρίου, της Eλληνι-κής Eταιρείας που ο πυρήνας που βρισκταν στη δυτική ακτή του λι-μανιού, και της γαλλικής που συ-γκροτήθηκε στη βρεια είσοδο της πλης ανορθώθηκαν απ το 1865 μερικές απ τις πιο σημαντικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην Eλλάδα. H σχεδν αυτάρκης Company-Town του Λαυρίου δημιούργησε μία σειρά απ εγκαταστάσεις, που καλύπτουν διαφορετικούς τομείς της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Oι εγκαταστάσεις που κτίστηκαν για να εξυπηρετήσουν τη Λαυρεώ-τικη μεταλλουργία, τα μεταλλο-πλύσια, οι φούρνοι, οι επιπλεύσεις, οι ενεργειακοί σταθμοί, τα χημεία, τα μηχανουργεία, οι αποθήκες υλι-κών, τα ορυχεία, τα πηγάδια, ο σι-δηρδρομος και οι λιμενικές κατα-σκευές, απλωμένα σε μία χρονική έκταση 8 δεκαετιών, παρουσιά-ζουν μία ανάγλυφη και σπάνια ει-κνα της βιομηχανικής εξέλιξης. Eποχές και μορφές, η μία μέσα στην άλλη, σε ένα αδιάσπαστο σύ-νολο, συνθέτουν και σήμερα το συγκρτημα της Γαλλικής Eταιρεί-ας που είχε την τύχη να διατηρη-θεί ατφιο στην έκταση των 240.000 τ.μ. Tα βαριά πέτρινα με ξύλινες στέγες κτίρια του 1905, και οι απ οπλισμένο σκυρδεμα βιο-μηχανικοί χώροι του μεσοπολέ-μου, συγκροτούν στα βρεια του Kυπριανού ένα πραγματικ «λεξι-κ» αρχιτεκτονικής και τεχνολο-γίας. H Eλληνική Eταιρεία και τα κτίρια της δεν είχαν την ίδια τύχη. Λίγες απ τις μονάδες της διασώ-θηκαν στο Λαύριο, κυρίως στην περιοχή του λιμανιού. Πέρα απ τα δύο συγκροτήματα, στους λφους και τις ακτές της Λαυρεωτικής α-πλώνονται διάσπαρτα τα κτίρια που στεφανώνουν τις εξδους των πηγαδιών, στην Kαμάριζα, στην Πλάκα, ενώ οι «σκάλες», οι γέφυ-ρες φρτωσης των μεταλλευμά-των στα πλοία, σώζονται ακμη στο λιμάνι, στα Λεγραινά, στο Πρ-το Eννιά και αλλού. Tα ερευνητικά προγράμματα του E.M.Π. επέτρεψαν τον τελευταίο χρνο να προχωρήσει μια εκτετα-μένη καταγραφή του ιστορικού κτιριακού και μηχανολογικού εξο-πλισμού της Γαλλικής Eταιρείας. Oι συστηματικές αποτυπώσεις και η ανακάλυψη ενς μεγάλου μέ-ρους των πρωττυπων κατασκευα-στικών σχεδίων των κτιρίων, και μιας σειράς τοπογραφήσεων που χρονολογούνται απ το 1876 έως το 1941 έδωσε τη δυναττητα να λυθεί ο γρίφος των χρονικών φά-σεων και των μετατροπών για τα 39 βιομηχανικά κτίρια του συγκρο-τήματος(1).Tρεις γενεές
κατασκευών
Tρεις γενεές κατασκευών, αντί-στοιχες στις φάσεις εξέλιξης της βιομηχανίας του Λαυρίου χαρα-κτηρίζονται απ τις μορφές και τον τρπο κατασκευής. H πρώτη πε-ρίοδος που αρχίζει με τις εντητες του 1876 περιλαμβάνει το σε δυο επίπεδα διαμορφωμένο Mηχα-νουργείο και Xυτήριο, το «Atelier de Reparation» και τα τρία Πλυντή-ρια του μεταλλεύματος, με τους χαρακτηριστικούς βαθμιδωτούς σε ύψος πύργους, τα δυο εκ των οποί-ων σώζονται, πως σχεδιάστηκαν. Oι σφραγίδες των γαλλικών τε-χνικών γραφείων, που εντοπίσθη-καν στα σχέδια του 1875, δείχνουν τι για τα πρώτα εκείνα μεγάλα κτίρια ο J. B. Serpieri χρησιμοποιείΓάλλους μηχανικούς. Aυτ συμ-βαίνει τουλάχιστον μέχρι το 1905, στην κατασκευή της περίφημης μεταλλικής στέγης και της γερα-νογέφυρας του Hλεκτρικού Σταθ-μού, που σχεδιάζεται στη Λιέγη, α-π τεχνικούς συγχρνους του Aϊ-φελ. O απηχος αυτής της ιστορι-κής πληροφορίας, φιλτραρισμένος απ τα 90 χρνια που πέρασαν έ-κανε τους Λαυρεώτες να διηγού-νται μερικές φορές, πως ο ίδιος ο πρωτοπρος Γάλλος τεχνικς κα-τασκεύασε τη γερανογέφυρα. H αρχιτεκτονική των μηχανουρ-γείων της Γαλλικής αλλά και της Eλληνικής Eταιρείας ακολουθεί τον τύπο που εφαρμσθηκε για τους μεγάλους στεγασμένους βιο-μηχανικούς χώρους τις δύο τελευ-ταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα στον Πειραιά, στην Πάτρα, στην Eρμούπολη και αλλού. Eπαναλαμ-βανμενες σε σειρά αίθουσες στο Mηχανουργείο της Γαλλικής, συ-μπληρωμένο με φωταγωγ στο Mηχανουργείο της Eλληνικής. Oι εναλλαγές του λευκού μαρμάρου και του κκκινου τούβλου στα τ-ξα της πρσοψης του Mηχανουρ-γείου της Eλληνικής, και τα ακτι-νωτά ξύλινα καΐτια στους στρογγυ-λούς φεγγίτες, τα «μάτια του βοδι-ού» στη Γαλλική είναι απ τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία των ψε-ων τψε-ων Mηχανουργείψε-ων. Xυτοσί-δηρα στρογγυλά υποστυλώματα α-ντικαθιστούν σε πολλές περιπτώ-σεις τους ενδιάμεσους εγκάρσι-ους τοίχεγκάρσι-ους προκειμένου να δι-πλασιασθεί ή τριδι-πλασιασθεί το μέ-γεθος της αίθουσας.
