• Tidak ada hasil yang ditemukan

Heteronomisasi medan sastra di bawah neoliberalisme : analisis modal kultural mengenai sastra dan fiksi populer.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Heteronomisasi medan sastra di bawah neoliberalisme : analisis modal kultural mengenai sastra dan fiksi populer."

Copied!
245
0
0

Teks penuh

(1)

ii v

K A R T S B A

Pascareformas i adalah era demokra itsas i dan desentrailsas i poilitk . D i saa t )

o e n ( , n a a m a s r e

b -ilberailsasi ,khususnyad ibidangekonom,ij ugaberlangsungl ebih

r u t k u r t s i h u r a g n e m e m a j a s u t n e t i n i i m o n o k e n a n i m o d n a a s a u k e K . fi s s a m

u s a m r e t , a d a g n a y t a k a r a y s a

m k dalam bidang atau medan yang spesiifk ,sepert i

a r t s a S s i k r a r e i h i r o g e t a k h a li n i a s a m i D . a r t s a

s -ifks ipopule rdipertanyakan dan

g n a y s a t a n a a y a r e p n a d , m a j a t k it i r k i d a r t s a S i s a m it i g e l t a s u p , t a g u g i

d -popule r

r e b a y n a m i r e ti d n a d k u s a M . k a r a m e s g n u s g n a l r e

b baga ipemikiran baru ,sepert i

n a g n u b u h a k i m a n i d a d a p i s u b i r t n o k r e b t u k i , e m s il a r u tl u k it l u m n a d a y a d u b n a ij a k

a r t s a

S -ifks ipopuler .Sebagian agensastra mempromosikan pen itngnya kaijan ata s a

r t s a S l e b a l i a k a m e m u a m k a d it i g a l n a i g a b e s , r e l u p o p i s k

if -ifks ipopuler ,sebagian

n a k u l r e p i d p a t e t i s a s i r o g e t a k a w h a b t a p a d n e p r e b a p a r e b e b n a d , il u d e p k a d it n i a l

l u c n u m h a l u ti m a c a m e s t a p a d n e p n a a d e b r e p a n e r a K . a r t s a s i m o n o t o a g a j n e m i m e d

.r e l u p o p i s k if s u g il a k e s a r t s a S i a g a b e s p a g g n a i d g n a y a y r a k a p a r e b e b

g n e p a g it a d

A arangyangkaryanyamenempat iposis iambangdandiperiksa

. y z a r i h S l E n a m h a r r u b i b a H n a d , i r a t s e L i w e D , a t a r i H a e r d n A : i n i n a it il e n e p m a l a d

l e v o n ‘ a n e m o n e f s a t a n a r u s u l e n e

P -nove lambang ’tiumembantuktiamemaham iapa

s e n o d n I a r t s a s a i n u d m a l a d i d a j r e t g n a

y ia pascareformasi , terutama dalam

i m o n o t o n a g n e d a y n n a ti a

k -heteronom i sastra dar i kekuasaan neoilbera l yang

. i n i t a a s n a n i m o

d Namun ,untuk bisa mendapatkan gambaran yang l ebih konkrti ,

e g n e m n a k i d il e y n e p a g u j , a y n m u l e b e s a s a m n a g n e d n a g n i d n a b r e p n a k u l r e p i

d na i

k u t n e

b moda lkutlura lyangmenopangf enomena tiu .Karenanya ,peneilitani nij uga a

r t s a S h a r a j e s k i s il e n e

m - ifks ipopule rsejakmasakolonia lhinggaprareformas idan

n a h a b u r e p a s k i r e m e

m bentukmodalyangyangt erjad id ierapascareformas.i

t a n a a s k i r e m e

P a shubunganSastradan ifks ipopule rserta hubungansastra

i r a d s it e r o e t a k g n a r e k m a j n i m e m n a g n e d n a k u k a li d n a n i m o d n a a s a u k e k n a g n e d

, s u ti b a h , l a d o m , n a d e m n a k i r o e t n e m u e i d r u o B . r e d l e G n e K n a d u e i d r u o B e r r e i P

s i n e j n a d , a s k o

d -jeni s legi itmas i dalam produks i budaya ; sedangkan Gelde r

i a g a b e s t a r a B i d r e l u p o p i s k if n a d a r t s a S a s k i r e m e m k u t n u u e i d r u o B i r o e t i a k a m e m

a m a s a y n a u d e K . a d e b r e b n a d e m a u

d -sama meilha t produks i budaya dalam

n a a s a u k e k n a g n e d a y n n a ti a

k —baiki nterna ldalams ebuahmedanmaupuneksterna l

k

( ekuasaanpoilitkdanekonom)i .

a r t s a S n a d e m h a r a j e s s a t a n a k i d il e y n e p i u l a l e

M -ifks ipopuler ,dtiemukan

) a ( a w h a

b prose skategorisas iSastra- if ksisebaga iduamedanberbeda ,dengankata n

a g n u b u h n a d a m a l g n u s g n a l r e b , i m o n o r e t e h n a d i m o n o t o i c n u

k kedua medan tiu

k a d

it sta its ;dan (b )karena unsu rpascakolonialtias ,otonom imedan Sastra d i i u l a l e M . r e d l e G n a r o p a l it r e p e s t a r a B i d n a g n e d s i s r e p a m a s k a d it a g u j a i s e n o d n I

h e l o a y n n a a m i r e n e p , g n a b m a s il e v o n a r a p l a r u tl u k l a d o m p a d a h r e t n a k i d il e y n e p

, a r t s a S n a d e

m dan moda lkutlura lmengenai Sastra- ifks ipopule rpascareformasi ,

e ti

d mukanbahwanliai-nlia ineoilberailsmeselaluhadi rdankarenanyasecara itdak h a l e t e s i s a m r o f e r a c s a p a r t s a S n a d e M . a r t s a S n a d e m r u t k u r t s h a b u g n e m g n u s g n a l

h i b e l g n u r e d n e c g n a y a r t s a S n a d e m h a l a d a e m s il a r e b il o e n i s a n i m r e t e d r e v o i d

s a m n a k g n i d n a b i d m o n o r e t e

h a sebelumnya , lebih ramah pasar , dan lebih

n a s i k i g n e p s e s o r p h a l a d a i s a s il a r e b il o e n , a y n r i h k A . a s s a m n a u k a g n e p i a g r a h g n e m

(2)

ii i v

T C A R T S B A

t s o p e h

T -reform Indonesia i s an era o f poilitca l democraitzaiton and

) o e n ( , e m it e m a s e h t n I . n o it a z il a r t n e c e

d -ilberailza iton ,especially i n the economi c

g n il i a v e r p e h t s t c e ff a r e w o p c i m o n o c e t n a n i m o d s i h T . y l e v i s s a m g n i w o r g s i ,r o t c e s

y t e i c o s f o e r u t c u r t

s ,including speciif c ifeld s ilke ltierature .In thi svery era ,the

r o g e t a c l a c i h c r a r e i

h i eso fLtierature-popula r ifc itona re ques itoned and i nterfered ,

y l s u o ti u q i b u s i r a l u p o p e h t d n a , d e z i c it i r c e r a y c a m it i g e l y r a r e ti L f o s r e t n e c e h t

s w e i v w e N . d e t a r b e l e

c and ideas , such a sderived from cutlura l studie s and

d n a e r u t a r e ti L n e e w t e b p i h s n o it a l e r c i m a n y d e h t o t e t u b i r t n o c , m s il a r u tl u c it l u m

r a l u p o p g n i y d u t s f o e c n a c if i n g i s e h t e t o m o r p s t n e g a y r a r e ti L e m o S . n o it c if r a l u p o p

r e h t o e m o s , n o it c

if s are unwliilng to a ttach the label sof Ltierature and popula r

s a n o it a z i r o g e t a c e h t w e i v e m o s d n a , l e b a l e h t t u o b a e r a c t o n o d t s u j e m o s , n o it c if

e m o s , s w e i v t n e r e ff i d e h t o t e u D . e r u t a r e ti l f o y m o n o t u a e h t d r a u g o t y r a s s e c e n

r a l u p o p s a l l e w s a e r u t a r e ti L s a d e r e d i s n o c s k r o

w ifc itonhaveemerged .

e r a d n a ’ n o it i s o p g n it a o lf ‘ s i h t y p u c c o s k r o w e s o h w s r o h t u a e e r h t e r a e r e h T

l E n a m h a r r u b i b a H d n a , i r a t s e L i w e D , a t a r i H a e r d n A : h c r a e s e r s i h t n i d e n i m a x e

s i t a h w d n a t s r e d n u s u p l e h ’ s l e v o n g n it a o lf ‘ e h t f o n o it a r o l p x e e h T . y z a r i h S

c

o curring in the Indonesian post-reform l tierary world ,especially i n term so f ti s y

m o n o t u

a -heteronomyr elaitont ot hedominan tneoilbera lpower .Howeve ,rt ogain d n a y r a s s e c e n s i a r e r e m r o f e h t o t n o s i r a p m o c a , n o it a l e r e h t f o e r u t c i p e t e r c n o c e h t

e h

t formso fcutlura lcaptialsustainingthephenomenonneedt ober evealed .Hence , e

r u t a r e ti L f o y r o t s i h e h t s e c a r t h c r a e s e r s i h

t -popula r ifc itonf romt hecolonia lupt o

e r p e h

t -reform era and i nves itgate sthe changing form so fcutlura lcaptia lin the t

s o

p -reform itme .

s a n o it c if r a l u p o p d n a e r u t a r e ti L n e e w t e b n o it a l e r e h t f o s n o it a n i m a x e e h T

m o r f p l e h e h t h ti w d e t c u d n o c e r a r e w o p t n a n i m o d e h t o t n o it c e n n o c r i e h t s a l l e w

u e i d r u o B e r r e i

P s’ and Ken Gelde ’r stheoreitca lframeworks .Bourdieu theorized

, l a ti p a c , d l e

if habtius ,doxa ,and l egiitmacies i n cutlura lproduc iton ;whlie Gelder , n o it c if r a l u p o p d n a e r u t a r e ti L f o n o it a l e r e h t d e z y l a n a , s e i r o e h t s’ u e i d r u o B g n i z il it u

l a r u tl u c w e i v s c it i r c l a r u tl u c d n a y r a r e ti l h t o B . s d l e if t c n it s i d o w t s a t s e W e h t n i

n i n o it c u d o r

p ti srelaitont ot hepower—etiheri nterna lpowe rrelaitoni naspeciif c

.) r e w o p c i m o n o c e d n a l a c it il o p ( n o it a l e r r e w o p l a n r e t x e r o d l e if

r a l u p o p d n a d l e if e r u t a r e ti L f o y r o t s i h e h t f o n o it a g it s e v n i e h t h g u o r h T

h t , d l e if n o it c

if i s thesi sargue stha t(a )the categoriza iton proces so fLtierature -e h t s a y m o n o r e t e h d n a y m o n o t u a h ti w , s d l e if t c n it s i d o w t s a n o it c if r a l u p o p

s ti o t e u d ) b ( d n a ; e n o c it a t s a t o n s i n o it a l e r r i e h t d n a e m it g n o l a s e k a t ,s d r o w y e k

r e ti L n a i s e n o d n I f o y m o n o t u a e h t , n o it i d n o c l a i n o l o c t s o

p ature ifeldi sno tprecisely

e h t f o n o it a g it s e v n i e h t h g u o r h T . r e d l e G y b d e t r o p e r t s e W e h t f o t a h t s a e m a s e h t

n i s t s il e v o n e s o h t f o n o it p e c e r e h t ,s l a ti p a c l a r u tl u c ’ s t s il e v o n ’ g n it a o lf

‘ the ifeld of

d n a , e r u t a r e ti

L cutlura l captia l on et h p -ostreform Ltierature-popula r ifc iton

h t , n o it a l e

r i s thesi sargue stha tneoilbera lvalue sare alway spresen tand hence f

o e r u t c u r t s e h t e g n a h c y lt c e r i d n

i the ifeld o fLtierature .The po -streform ifeld o f

e r u t a r e ti

L , overdetermined by neoilberailsm, i s a much more heteronomized

o t d e r a p m o

c ti spreviousl y relaitvel y autonomou sstate ,and i ti smore market

-e v i g d n a y l d n e i r

f s more credi tto mas slegi itmacy .Thi sillustrate show much

(3)

HETERONOMISASI MEDAN SASTRA DI BAWAH NEOLIBERALISME:

ANALISIS MODAL KULTURAL MENGENAI SASTRA DAN FIKSI POPULER

Tesis

Untuk Memenuhi Per syar atan Mendapat Gelar Magister Humanior a (M. Hum.)

di Pr ogr am Magister Ilmu Religi dan Budaya Univer sitas Sanata Dhar ma Yogyakar ta

Oleh:

Wahmuji

116322004

Program Magister Ilmu Religi dan Budaya

Universitas Sanata Dharma Yogyakarta

(4)

i

HALAMAN JUDUL

HETERONOMISASI MEDAN SASTRA DI BAWAH NEOLIBERALISME:

ANALISIS MODAL KULTURAL MENGENAI SASTRA DAN FIKSI POPULER

Tesis

Untuk Memenuhi Per syar atan Mendapat Gelar Magister Humanior a (M. Hum.)

di Pr ogr am Magister Ilmu Religi dan Budaya Univer sitas Sanata Dhar ma Yogyakar ta

Oleh:

Wahmuji

116322004

Program Magister Ilmu Religi dan Budaya

Universitas Sanata Dharma Yogyakarta

(5)
(6)
(7)
(8)
(9)

i v

R A T N A G N E P A T A K

n a m a l a g n e p h a l a d a a r t s a s g n a k a l e b r a t a l n a g n e d a y a d u B n a ij a K n a s u r u j i d r a j a l e B

. ti m u r g n a

y D isaa tsayamerasabelumpunyacukupsenjatauntukberan iberbicara a r t s a s k it i r k h a r a j e s i l a b m e k r a j a l e b n a d m u m u k a y a l a h k n a p e d i d a r t s a s i a n e g n e m

a r e b e b a m a s r e

b pa teman yang punya kegeilsahan serupa ,saya disodor iberbaga i ti

k i d e s g n a y n a r i k i m e p h a n a r m a l a d u r a b r e t n a g n a b m e k r e

p banyakmenentangdan

a d h a d u s g n a y a p a i s a k if i s l a f m e

m n sedang saya pelajar ikembail .Dalam keadaan r

e k a y a s g n a y s i s e t , u ti i t r e p e

s jakani ni ,yangsecara itdakl angsungmeilha tkembail n

a g n u b u

h kaijan sastra dan kaijan budaya ,merupakan usaha untuk memaham i i

s k i d a r t n o k n a d n a a d e b r e

p dar ikeduanyayangsering itdakbisasayadamaikand i .

a l a p e

k Namun ,mesk imembantu ,selesainya tesi sin ijuga meninggalkan banyak ,

i d a b i r p n a i a p a c n e p n a g n e d t i a k r e t k i a b , n a a y n a t r e

p pemahamant eore its ,maupun

n a l a o s r e

p yang lebih lua ssepert ibentuk kriitk sastra yang mest iatau baiknya h

a g n e t i d n a k u k a li

d kuatnyakekuasaanekonom ineoilberals aati n.i n a k a k a d it n i k g n u m i n i a m a l p u k u c a y n n a a j r e g n e p g n a y s i s e

T berwarna

a p n a t g n a r a k e s a y n i d a j it r e p e

s bimbinganyangr u itndanmenyenangkandar iMbak n

a d n i r t a

K masukan pen itng dar i Pak Nardi . Karenanya , saya secara khusu s a

k a m i r e t k a y n a b n a k p a c u g n e

m sih kepada keduanya .Saya juga berterima kasih a

d a p e

k semua dosen IRB karena telah member itahun-tahun yang penuh gairah .

n a u m li e

k Ucapant erimakasihj ugasayaberikanpadaMbakDesydanRomoBana r s

a t

a segala bantuan administras i yang memudahkan prose sbelaja r saya , juga a

d a p e

k Ma sMu lyang em mbantu menyediakan l ogis itk dan membereskan banyak s

i n k e t l a

h dit empats ayabelajar.

n a k i a p m a s a y a s a g u j a r i k r e t k a t g n a y h i s a k a m i r e t a s a

R padat eman-teman

, n a t a k g n a i a g a b r e b i r a d B R

I teman-teman Mediasastrac.om , dan teman-teman g

n a y u b i h a d i L p o k r a

W dengan cara dan porsinya masing-masing membantu saya .

i d u t s n a d s i s e t n a k i a s e l e y n e m a s i b k u t n u

i n i s i s e t n a k h a b m e s r e p m e m n a d h i s a k a m i r e t n a k p a c u g n e m a y a s , r i h k a r e T a d a

p keluarga saya (Emak ,adik ,dan Alm .Bapak )yang telah membebaskan saya p

u d i h k u t n

u d ijalanberbeda ,kepadaF afayangse itadansaba rmendamping ih -ari i

r a

h yangpenuhemosi ,dankepadaorangyangtelahmenariksayakeduniasastra , .i

(10)

ii v

K A R T S B A

Pascareformas i adalah era demokra itsas i dan desentrailsas i poilitk . D i saa t )

o e n ( , n a a m a s r e

b -ilberailsasi ,khususnyad ibidangekonom,ij ugaberlangsungl ebih r u t k u r t s i h u r a g n e m e m a j a s u t n e t i n i i m o n o k e n a n i m o d n a a s a u k e K . fi s s a m

u s a m r e t , a d a g n a y t a k a r a y s a

m k dalam bidang atau medan yang spesiifk ,sepert i a

r t s a S s i k r a r e i h i r o g e t a k h a li n i a s a m i D . a r t s a

s -ifks ipopule rdipertanyakan dan

g n a y s a t a n a a y a r e p n a d , m a j a t k it i r k i d a r t s a S i s a m it i g e l t a s u p , t a g u g i

d -popule r

r e b a y n a m i r e ti d n a d k u s a M . k a r a m e s g n u s g n a l r e

b baga ipemikiran baru ,sepert i

n a g n u b u h a k i m a n i d a d a p i s u b i r t n o k r e b t u k i , e m s il a r u tl u k it l u m n a d a y a d u b n a ij a k

a r t s a

S -ifks ipopuler .Sebagian agensastra mempromosikan pen itngnya kaijan ata s a

r t s a S l e b a l i a k a m e m u a m k a d it i g a l n a i g a b e s , r e l u p o p i s k

if -ifks ipopuler ,sebagian

n a k u l r e p i d p a t e t i s a s i r o g e t a k a w h a b t a p a d n e p r e b a p a r e b e b n a d , il u d e p k a d it n i a l

l u c n u m h a l u ti m a c a m e s t a p a d n e p n a a d e b r e p a n e r a K . a r t s a s i m o n o t o a g a j n e m i m e d

.r e l u p o p i s k if s u g il a k e s a r t s a S i a g a b e s p a g g n a i d g n a y a y r a k a p a r e b e b

g n e p a g it a d

A arangyangkaryanyamenempat iposis iambangdandiperiksa . y z a r i h S l E n a m h a r r u b i b a H n a d , i r a t s e L i w e D , a t a r i H a e r d n A : i n i n a it il e n e p m a l a d

l e v o n ‘ a n e m o n e f s a t a n a r u s u l e n e

P -nove lambang ’tiumembantuktiamemaham iapa s

e n o d n I a r t s a s a i n u d m a l a d i d a j r e t g n a

y ia pascareformasi , terutama dalam

i m o n o t o n a g n e d a y n n a ti a

k -heteronom i sastra dar i kekuasaan neoilbera l yang .

i n i t a a s n a n i m o

d Namun ,untuk bisa mendapatkan gambaran yang l ebih konkrti , e g n e m n a k i d il e y n e p a g u j , a y n m u l e b e s a s a m n a g n e d n a g n i d n a b r e p n a k u l r e p i

d na i

k u t n e

b moda lkutlura lyangmenopangf enomena tiu .Karenanya ,peneilitani nij uga a

r t s a S h a r a j e s k i s il e n e

m - ifks ipopule rsejakmasakolonia lhinggaprareformas idan n

a h a b u r e p a s k i r e m e

m bentukmodalyangyangt erjad id ierapascareformas.i t

a n a a s k i r e m e

P a shubunganSastradan ifks ipopule rserta hubungansastra i r a d s it e r o e t a k g n a r e k m a j n i m e m n a g n e d n a k u k a li d n a n i m o d n a a s a u k e k n a g n e d

, s u ti b a h , l a d o m , n a d e m n a k i r o e t n e m u e i d r u o B . r e d l e G n e K n a d u e i d r u o B e r r e i P

s i n e j n a d , a s k o

d -jeni s legi itmas i dalam produks i budaya ; sedangkan Gelde r i a g a b e s t a r a B i d r e l u p o p i s k if n a d a r t s a S a s k i r e m e m k u t n u u e i d r u o B i r o e t i a k a m e m

a m a s a y n a u d e K . a d e b r e b n a d e m a u

d -sama meilha t produks i budaya dalam

n a a s a u k e k n a g n e d a y n n a ti a

k —baiki nterna ldalams ebuahmedanmaupuneksterna l k

( ekuasaanpoilitkdanekonom)i .

a r t s a S n a d e m h a r a j e s s a t a n a k i d il e y n e p i u l a l e

M -ifks ipopuler ,dtiemukan

) a ( a w h a

b prose skategorisas iSastra- if ksisebaga iduamedanberbeda ,dengankata n

a g n u b u h n a d a m a l g n u s g n a l r e b , i m o n o r e t e h n a d i m o n o t o i c n u

k kedua medan tiu

k a d

it sta its ;dan (b )karena unsu rpascakolonialtias ,otonom imedan Sastra d i i u l a l e M . r e d l e G n a r o p a l it r e p e s t a r a B i d n a g n e d s i s r e p a m a s k a d it a g u j a i s e n o d n I

h e l o a y n n a a m i r e n e p , g n a b m a s il e v o n a r a p l a r u tl u k l a d o m p a d a h r e t n a k i d il e y n e p

, a r t s a S n a d e

m dan moda lkutlura lmengenai Sastra- ifks ipopule rpascareformasi , e

ti

d mukanbahwanliai-nlia ineoilberailsmeselaluhadi rdankarenanyasecara itdak h a l e t e s i s a m r o f e r a c s a p a r t s a S n a d e M . a r t s a S n a d e m r u t k u r t s h a b u g n e m g n u s g n a l

h i b e l g n u r e d n e c g n a y a r t s a S n a d e m h a l a d a e m s il a r e b il o e n i s a n i m r e t e d r e v o i d

s a m n a k g n i d n a b i d m o n o r e t e

h a sebelumnya , lebih ramah pasar , dan lebih n a s i k i g n e p s e s o r p h a l a d a i s a s il a r e b il o e n , a y n r i h k A . a s s a m n a u k a g n e p i a g r a h g n e m

(11)

ii i v

T C A R T S B A

t s o p e h

T -reform Indonesia i s an era o f poilitca l democraitzaiton and )

o e n ( , e m it e m a s e h t n I . n o it a z il a r t n e c e

d -ilberailza iton ,especially i n the economi c g n il i a v e r p e h t s t c e ff a r e w o p c i m o n o c e t n a n i m o d s i h T . y l e v i s s a m g n i w o r g s i ,r o t c e s

y t e i c o s f o e r u t c u r t

s ,including speciif c ifeld s ilke ltierature .In thi svery era ,the r

o g e t a c l a c i h c r a r e i

h i eso fLtierature-popula r ifc itona re ques itoned and i nterfered , y l s u o ti u q i b u s i r a l u p o p e h t d n a , d e z i c it i r c e r a y c a m it i g e l y r a r e ti L f o s r e t n e c e h t

s w e i v w e N . d e t a r b e l e

c and ideas , such a sderived from cutlura l studie s and d n a e r u t a r e ti L n e e w t e b p i h s n o it a l e r c i m a n y d e h t o t e t u b i r t n o c , m s il a r u tl u c it l u m

r a l u p o p g n i y d u t s f o e c n a c if i n g i s e h t e t o m o r p s t n e g a y r a r e ti L e m o S . n o it c if r a l u p o p

r e h t o e m o s , n o it c

if s are unwliilng to a ttach the label sof Ltierature and popula r s a n o it a z i r o g e t a c e h t w e i v e m o s d n a , l e b a l e h t t u o b a e r a c t o n o d t s u j e m o s , n o it c if

e m o s , s w e i v t n e r e ff i d e h t o t e u D . e r u t a r e ti l f o y m o n o t u a e h t d r a u g o t y r a s s e c e n

r a l u p o p s a l l e w s a e r u t a r e ti L s a d e r e d i s n o c s k r o

w ifc itonhaveemerged .

e r a d n a ’ n o it i s o p g n it a o lf ‘ s i h t y p u c c o s k r o w e s o h w s r o h t u a e e r h t e r a e r e h T

l E n a m h a r r u b i b a H d n a , i r a t s e L i w e D , a t a r i H a e r d n A : h c r a e s e r s i h t n i d e n i m a x e

s i t a h w d n a t s r e d n u s u p l e h ’ s l e v o n g n it a o lf ‘ e h t f o n o it a r o l p x e e h T . y z a r i h S

c

o curring in the Indonesian post-reform l tierary world ,especially i n term so f ti s y

m o n o t u

a -heteronomyr elaitont ot hedominan tneoilbera lpower .Howeve ,rt ogain d n a y r a s s e c e n s i a r e r e m r o f e h t o t n o s i r a p m o c a , n o it a l e r e h t f o e r u t c i p e t e r c n o c e h t

e h

t formso fcutlura lcaptialsustainingthephenomenonneedt ober evealed .Hence , e

r u t a r e ti L f o y r o t s i h e h t s e c a r t h c r a e s e r s i h

t -popula r ifc itonf romt hecolonia lupt o e

r p e h

t -reform era and i nves itgate sthe changing form so fcutlura lcaptia lin the t

s o

p -reform itme .

s a n o it c if r a l u p o p d n a e r u t a r e ti L n e e w t e b n o it a l e r e h t f o s n o it a n i m a x e e h T

m o r f p l e h e h t h ti w d e t c u d n o c e r a r e w o p t n a n i m o d e h t o t n o it c e n n o c r i e h t s a l l e w

u e i d r u o B e r r e i

P s’ and Ken Gelde ’r stheoreitca lframeworks .Bourdieu theorized ,

l a ti p a c , d l e

if habtius ,doxa ,and l egiitmacies i n cutlura lproduc iton ;whlie Gelder , n o it c if r a l u p o p d n a e r u t a r e ti L f o n o it a l e r e h t d e z y l a n a , s e i r o e h t s’ u e i d r u o B g n i z il it u

l a r u tl u c w e i v s c it i r c l a r u tl u c d n a y r a r e ti l h t o B . s d l e if t c n it s i d o w t s a t s e W e h t n i

n i n o it c u d o r

p ti srelaitont ot hepower—etiheri nterna lpowe rrelaitoni naspeciif c .)

r e w o p c i m o n o c e d n a l a c it il o p ( n o it a l e r r e w o p l a n r e t x e r o d l e if

r a l u p o p d n a d l e if e r u t a r e ti L f o y r o t s i h e h t f o n o it a g it s e v n i e h t h g u o r h T

h t , d l e if n o it c

if i s thesi sargue stha t(a )the categoriza iton proces so fLtierature -e h t s a y m o n o r e t e h d n a y m o n o t u a h ti w , s d l e if t c n it s i d o w t s a n o it c if r a l u p o p

s ti o t e u d ) b ( d n a ; e n o c it a t s a t o n s i n o it a l e r r i e h t d n a e m it g n o l a s e k a t ,s d r o w y e k

r e ti L n a i s e n o d n I f o y m o n o t u a e h t , n o it i d n o c l a i n o l o c t s o

p ature ifeldi sno tprecisely

e h t f o n o it a g it s e v n i e h t h g u o r h T . r e d l e G y b d e t r o p e r t s e W e h t f o t a h t s a e m a s e h t

n i s t s il e v o n e s o h t f o n o it p e c e r e h t ,s l a ti p a c l a r u tl u c ’ s t s il e v o n ’ g n it a o lf

‘ the ifeld of

d n a , e r u t a r e ti

L cutlura l captia l on et h p -ostreform Ltierature-popula r ifc iton h

t , n o it a l e

r i s thesi sargue stha tneoilbera lvalue sare alway spresen tand hence f

o e r u t c u r t s e h t e g n a h c y lt c e r i d n

i the ifeld o fLtierature .The po -streform ifeld o f e

r u t a r e ti

L , overdetermined by neoilberailsm, i s a much more heteronomized o

t d e r a p m o

c ti spreviousl y relaitvel y autonomou sstate ,and i ti smore market -e

v i g d n a y l d n e i r

(12)

xi I S I R A T F A D

L U D U J N A M A L A

H ... i N

A U J U T E S R E

P ... ii N

A H A S E G N E

P ...i ii S

I S E T N A I L S A E K N A A T A Y N R E

P ... vi I

S A K I L B U P N A U J U T E S R E P N A A T A Y N R E

P ... v R

A T N A G N E P A T A

K ... iv K

A R T S B

A ... iiv T

C A R T S B

A ... iiv i I

S I R A T F A

D ... xi

N A U L U H A D N E P I B A

B ... 1 .

A Lata rBelakang... 1 .

B RumusanMasalah... 9 .. .

C TujuanPeneil itan ... 01 .

D Manfaa tPeneil itan ... 11 .

E KaijanPustaka ... 11 ”

a is e n o d n I n a u p m e r e P g n a r a g n e P a g i T l e v o N m a l a d s a ti s u i g il e R “ . 1 .

E ... 21

a is e n o d n I is a si n r e d o M n a d a y n a c a b m e P , a t a ri H a e r d n A ; i p m i m e P r a k s a L . 2 .

E .... 4.. 1

” a is e n o d n I n i e t s a T r a l u p o P d n a e c n a m o R , m a ls I “ . 3 .

E ... 61 ”

… a t a ri H a e r d n A i r o t k e j a r T : i p m i m e P g n a S l e v o N “ . 4 .

E ... 81 .

F KerangkaTeoretsi ... 42 s

u ti b a H . 1 .

F ... 42 l

a d o M . 2 .

F ... 62 n

a d e M . 3 .

F ... 82 .

F 4 .MedanSastradanFiks iPopulers ertaJ ensiL egi itma isnya ... 03 r

e d l e G n e K s is il a n A e d o M . 4 .

F ... 23 a

s k o D n a d i g o l o m o H . 5 .

F ... 33 a

is e n o d n I i d a y n k it k a r P n a d e m si l a r e b il o e N . 6 .

F ... 53 l

a r u tl u K n a d e M p a d a h r e t a y n k e f E n a d e m si l a r e b il o e N a s k o D . 7 .

F ... 14 n

a it il e n e P m a l a d s it e r o e T a k g n a r e K n a p a r e n e P . 8 .

F ... 44 .

G MetodePeneilitan ... 54 .

H SsitemaitkaPembahasanTessi ... 74

H A L A Y N A H A Y N A L U M A D A P I I B A

B TJERITA :SEJARAHPEMISAHAN

A R T S A

S -FIKS IPOPULERDII NDONESIA... 94 .

(13)

x .

B Awa lPemsiahanSastradanFiks iPopule rdiI ndone isa ... 45 .

C Pende ifni isanSastradanFiks iPopuler ... 56 .

D Otonom iMedanSastra... 57 .

E Mora ldanFungs iDidakit sdalamSastradanFiks iPopuler ... 38

: A R T S A S N A D E M I S A M R O F E R I II B A

B CAIRNYABATAS

A R T S A S N A D E

M —FIKS IPOPULER... 19 .

A “Runtuhnya ”PusatL egiitmas iSastra :Da ir“ K iritkus ”kePembaca ... 49 .

B Pascastrukturalsime ,KaijanBudaya ,danTerangkatnyaFiks iPopuler... 11 0 .

C BeberapaPrak itkAffrimaitveAciton ... 21 1

V I B A

B PEMOSISIANDANPENGAMBILANPOSISIDEWIL ESTARI ,ANDREAHIRATA, Y

Z A R I H S L E N A M H A R R U B I B A H N A

D ... 31 2 .

A Pemo is isanDewiL esta ir ,AndreaHriata ,danHabiburrahmanE lShriazyolehAgen is

a r k e s n o k r e T a r t s a

S ... 3..1 2 ir

a t s e L i w e D n a is is o m e P . 1 .

A ... 41 2 a

t a ri H a e r d n A n a is is o m e P . 2 .

A ... 11 3 y

z a ri h S l E n a m h a r r u b i b a H n a is is o m e P . 3 .

A ... 71 3 .

B Habtiu sdanModa lKutlura lParaNoveil sAmbang... 01 4 ir

a t s e L i w e D . 1 .

B ... 1....1 4 r

a s a P h a g n e T i D ’ s u i n e J‘ . 1 . 1 .

B ... 21 4 e

g A w e N s a ti l a u ti ri p S 2 . 1 .

B ... 61 4 a

t a ri H a e r d n A . 2 .

B ... 8..1 4 .

B2.1 .Sastrawanadalahs eorangAvan tGarde... 01 5 n

a s e s k u s e K i s a r a N . 2 . 2 .

B ... 31 5 .

3 .

B HabiburrahmanE lShriazy ... 41 5 ”

h a i n it a B n a h a d n i e K “ . 1 . 3 .

B ... 51 5 k

it a m a r d o l e M h a w k a D . 2 . 3 .

B ... 81 5

A R T S A S N A D E M U R A B H A J A W : E M S I L A R E B I L O E N H E L O N A K B A B E S I D V B A

B ... 11 6

.

A Moda lKutlura lBersamadar iParaPenuil sAmbang ... 21 6 si

l u n e P n a a y a r e P , n a w a r t s a S i s a k if it si m e D . 1 .

A ... 31 6 is

a v it o M n a d i s a ri p s n I : u r a B e m si t k a d i D . 2 .

A ... 81 6 r

o h t u A n a e b t ’ n o D “ : a r t s a S e m si l a ir e j a n a M . 3 .

A – BeanAuthorpreneur!”... 41 7 .

B ArgumenL tiere rdanNala rPene irmaan... 91 7 l

a r u tl u K l a d o M m a l a d r e r e ti L n e m u g r A . 1 .

B ... 01 8 a

r t s a S n a d e M h e l o g n a b m A s il e v o N n a a m ir e n e P a k i g o L . 2 .

(14)

ix .

C WajahBaruMedanSastras etelahNeoilberalsime ... 21 9 g

n a b m A ) si (l e v o N n a s e s o r m e P m a l a d e m si l a r e b il o e N . 1 .

C ... 4..1 9 a

r t s a S n e g A n a a m ir e n e P n a d i s o m o r P e d o M m a l a d e m si l a r e b il o e N . 2 .

C ... 12 0

a r t s a S n a d e M n a s a u lr e P m a l a d e m si l a r e b il o e N . 3 .

C ... 62 0 e

m si l a r e b il o e N h a l e t e s a r t s a S n a d e M . 4 .

C ... 02 1

N A L U P M I S E K I V B A

B ... 5....2 1 A

K A T S U P R A T F A

(15)

1 I B A B

N A U L U H A D N E P

.

A LatarBelakang

e d n e p n a m a l a g n e p i r a d ...

" ksayat erjund iduniasastra ,apabliaktiapercaya a ti k , k i a b g n a y a r t s a s a y r a k h a u b e s i a li n e m m a l a d i d a m a l a m g i d a r a p a d a p

, n a h o k o n e p n a g n e d a y a c r e p a m a l a m g i d a r a p a n e r a ] k [ ... i r i d n e s t a s e s r e t n a k a

a c r e p , i s a s i r e t k a r a k n a g n e d a y a c r e p , t o l p n a g n e d a y a c r e

p ya dengan

g o l a i d , i s i s o p m o k n a g n e d a y a c r e p , a r o f a t e

m -naras i seimbang " (Hirata ,

.) 8 0 0 2

n a a c a b m e p a m g i d a r a p n a h a b u r e p g n a t n e t a t a r i H a e r d n A n a g n a d n a p h a l u ti g e B

a y n a r a c n a w a w m a l a d a t a r i H a e r d n A t u r u n e m , k i a b g n a y a r t s a s a y r a K . a r t s a s a y r a k

g n a y a r t s a s a y r a k h a l a d a , s a t a i d p it u k a y a s n a i g a b e s g n a y m i s a H o w o n r e H n a g n e d

.’ n a n i k g n u m e k ‘ g n u d n a g n e

m Yakni ,kemungkinanuntukmengganggupembacaatau n a n i k g n u m e k u a t a n a u h a t e g n e p u m li i s p e s r e p h a b u g n e m k u t n u n a n i k g n u m e

k

-. n a k r i k i p r e t m u l e b a y n m u l e b e s g n a y n i a l n a n i k g n u m e

k 1

n a k A . s a t a i d a t a r i H a e r d n A n a g n a d n a p k a l o n e m u a t a u j u t e s a j a s a s i b a ti K

u r t s u j g n a y , u ti m u l e b e s , i p a t e

t penitng untuk dipaham iadalah (1 )bahwa laris -p a g g n a i d g n a y i s i s o p m a l a d a y n n a k t a p m e n e m h a l e t a t a r i H a e r d n A a y r a k a y n s i n a m

n a a y n a t r e p i r a d n a b a w a j a w h a b ) 2 ( , a r t s a s a y r a k u t u m l a h i r e p i a y n a ti d k u t n u k a y a l

i c n e m k u t n u a e r d n A a y a p u i a g a b e s p a g g n a i d a s i b u

ti ptakredokesastraan ,dan (3 )

a y r a k s a t a n a a l e b m e p n a k a p u r e m a g u j u ti n a b a w a j a w h a

b -karyanyasebaga ikarya

a y r a k s a ti l a u k g n a t n e t g n a r o k a y n a b n a i s g n a s e k h a g n e t i d u t u m r e b a r t s a

s -karyanya.

a t a k a s a r a y a s , n u p a n a m i a g a

B -kataAndreaHirata tiuadabenarnya ,dalam r

u s n u a d a p a y a c r e p g n a y a m g i d a r a p h a u b e s a y n a d a l a

h -unsuri ntrinsikatau‘ bentuk ’

s u g a b n a i a li n e p n a l a j h a u b e s i a g a b e

s - itdaknya sebuah karya sastra . Dar i

n a n i k a y e k n a k t a p a d n e m a y a s , s i r g g n I a r t s a S n a s u r u j l a m r o f h a il u k n a m a l a g n e p

a u b e s n a a c a b m e p a w h a

b hkaryas astramemangmust iberangka tdari‘ bentuk ,’baru h a u b e s ; n a s a g a g n a d k u t n e b a r a t n a n a u t a s e k h a u b e s a d A . n a s a g a g a r a c i b n a i d u m e k

i a n e g n e m n a s a g a G . a l u p u t n e t r e t k u t n e b t a w e l r i d a h a s i b a y n a h u t n e t r e t n a s a g a g

a l u p m a m k a d it , a y n l a s i m , n r e d o m a i s u n a

m g idtiopangolehpuis iberbentukpantun .

1Wawancaradalamf orma taudiobsiadiakse sd iYoutube.com ,khususnyal amanbe irkut : s

c t N R W S N 0 K g = v ? h c t a w / m o c . e b u t u o y . w w w / /: p t t

(16)

2

i t n a g a y a s s u r a h n a i d u m e k a k ij i g a l a p a , g n a u b a y a s i l a k e s h a s u s u ti n a n i k a y e K

’ n a n i k g n u m e k ‘ n a k r a s a d r e b n a i a li n e p n a g n e

d saja ,sepert isaran Andrea Hirata ,

r u s n u i a n e g n e m a r a c i b k a d it i l a k e s a m a s n a g n e

d -unsuri ntrinsik ,penopang utama

a y a s , n a k h a B . a r t s a s a y r a k h a u b e

s ma ishpercayabahwat elaahata sbentuks ajabisa s

u g a b i a li n e m k u t n u n a k u k a li

d - itdaknyas ebuahkaryas astra.

n a s u r u j i d l a m r o f a r a c e s r a j a l e b a y a s h a l e t e s g n a c n o g u ti a y a s n a n i k a y e K

ij a K . a y a d u B n a ij a

K anbudaya ,yangl ahi rdarit radis iMarxismediI nggrist ahun50an a d a p i r i d n a k s a d n a l e m m u m u a r a c e s , a r t s a s a y r a k t a h il e m m a l a d , n a 0 6 n a d

h i b e l k a d it , a j a s a y a d u b k u d o r p u t a s h a l a s h a l a d a a r t s a s a y r a k a w h a b n a m a h a m e p

k u d o r p i r a d a y n s u t a t s i g g n

it -produk budaya populer . Semanga t an it-eilitsme a t a k m a j n i m e m ” , n a l a j i p e t e k a k it e t s e u p a y n e m “ it r e p e s a y n a s a r u ti i g g n it a y a d u

b

-a y n s i s il a n a a m a t u s u k o f a n e r a k , a d e b r e b g n a y s k e t n o k m a l a d l i a m s I q if u a T a t a k

e c n e m a y a d u b n a ij a k , n a a m a s r e b g n a y t a a s i D . i g o l o e d i h a l a d

a rahkan dir isaya

h a il u k i n a l a j n e m t a a s a y a s p u d i h e d o i r e p m a l a D . a m a s g n a y k it i r k r u l a j t a w e l i r i d n e s

n a w a k n a k g n i d n a b i d a r t s a S r a j a l e b a n e r a k r o i r e p u s a s a r e m h a n r e p a y a s , 1

S -kawan

u g a l n a d n o r t e n i s i s m u s n o k g n e m g n a y a n a s n e g a r S i d n a m a l a h g n u p m a k i

d -lagupop

l e v o n n a k u b n a d ( a r t s a S , u ti u t k a w a y a s i g a B . li t n e m it n e s t a g n a s a y n k i r il g n a y

u a t a n o r t e n i s a d a p i r a d i g g n it h i b e l g n a y n a a y a d u b e k l o b m i s h a u b e s h a l a d a ) r e l u p o p

t a u k e s k a t i k s e m a d a h i s a m u ti n a a s a r e p , g n a r a k e s a g g n i H . a y n n i a l r e l u p o p k u d o r p

k a t , u l u

d pedul iupayas ayauntukyakinbahwat akadas atubudayayangl ebih itngg i g n u r e d n e c n a d s it il e t a fi s r e b u ti p a k i s a w h a b i l u d e p k a t , a y n n i a l a y a d u b a d a p i r a d

.l a u t s k e t s a ti l a e r t a h il e m m a l a d s i k r a r e i h

r u p m a c n a a s a r e

P -aduk tiulah yang mendorong saya untuk melakukan k u t n u r e l u p o p n a d s u i r e s g n a y a r a t n a n a g n u b u h i a n e g n e m n a it il e n e p h a u b e s

a r t s a s i n k a y , k if i s e p s h i b e l g n a y s k e t n o

k —sebuahbidangyangmemangsayagelut i .i

t a n i m n a d

m a l a

D Ltierary Into Cutlura lStudie s(1991) ,Antony Easthope menyatakan u

b m u t a w h a

b h-suburnyat eori-teor ipadadekade70andan80anmerupakangejala a m g i d a r a P . a m a l a m g i d a r a p a y n h u t n u r s u g il a k e s u r a b a m g i d a r a p h a u b e s a y n r i h a l

a r t s a s n a ij a k h a l a d a , e p o h t s a E t u b e s , u ti n a h u t n u r e k i m a l a g n e m g n a d e s g n a y

(ltierarys tudy) .Kaijani n idibangund isektia rilmaf tiu ryangsailngberkatian ,yakn i o

m o t s i p e ) 1

( log i empiris , (2 ) pembacaan modernis , (3 ) bidang stud i yang i s m u s a ) 5 ( n a d , n o n a k s k e t i d u t s k e j b o ) 4 ( ,r e l u p o p a y a d u b i r a d n o n a k n a k a d e b m e m

( n a u t a s e k n a k a p u r e m u ti n o n a k s k e t a w h a

b uniifed )[1991 :16] .Paradigma tiu

(17)

3

t a k a r a y s a m i p u d i h i d g n a y s a ti l a e r n a k i a b a g n e m g n u r e d n e c , g n a r a g n e P

n a d , )! r e r o p m e t n o k u ti n a k a e s n a k r a j a i d n a 0 6 n u h a t a r t s a s a y r a k ( r e r o p m e t n o k

n a k i a b a g n e

m kontradiksi .Berangka tdar iberagam teor iyang marak pada dua p a t e t i s i s u t a s i d g n a y n a a c a b m e p n a k r a w a n e m e p o h t s a E , a y n m u l e b e s e d a k e d

n i a l i s i s i d n a d ) s i r o t s i h e m s il a i r e t a m i u a p m a l e m ( s k e t i r a d t a k g n a r e b

o l o e d i , a d n a t m e t s i s n a g n e d k i a b a y n n a k g n u b u h g n e

m gi ,gender ,dan posis isubjek .

k it k a r p “ i a g a b e s a y n t u b e s i d g n a y a p a i r a d i p a t , n o n a k u l u l e m k a d it a y n n a ij a k k e j b O

( ” n a a n k a m e

p isgnfiying prac itce) ,entah tiu sesuatu yang dipaham isebaga ibagian .r

e l u p o p a y a d u b u a t a i g g n it a y a d u b i r a d

k a li d g n a y n a s u m u r e

P ukan oleh Easthope bisa dianggap sebaga iupaya , ) r a s e b ’ S ‘ n a g n e d ( a r t s a S k u s a m r e t , i g g n it a y a d u b e m s it il e n a k h u t n u r e m k u t n u

a y n i g o l o e d i i a li n i d a s i b n u p a r t s a S a g g n i h e

s —menjadikannyas ebaga iobjekyangt ak .

a k it e t s e g n u b u l e s a n e r a k h u t n e s r e t k a t i g a

l 2Mode lpembacaannyamemungkinkan

k e t a d a p k i a b i a k a p i d k u t n

u -tek sbudaya itngg imaupun popule .r Namun ,apakah n

e

d gandemikian ,hasli-hasli ‘ budaya itnggi ’,dalamhal i n iSastra, t akl ag imemiilk i n a d k o k o r n a l k i a m a s r e b s k e t n a n u m u r e k m a l a d e k g n u b a g r e b n a d i r i d n e s a y n i r i c

u a t a , r u l a , g n it t e s , n a h o k o n e p n a k a r a c i b m e m i g a l g n it n e p k a d it h a k a p A ? i g i g a t s a p

k i d n a h il i m e

p s idalam karya Sastra ?Apakah j alan kesenian dan moit fpengarang ?

g n it n e p i g a l k a d it

i r i c n a a t a y n e k m a l a d a j a s u t n e

T -cir isebuah produk budaya yang telah , a y n l a s i m , a r t s a s m a l a d i D . g n a li h a j a s u ti g e b a s i b k a t g n a j n a p i s i d a r t i k il i m e m

r e b p a t e t i s a s i n o n a

k jalan, l engkapdenganl embaga-lembagayang melegi itmasinya . ,’ r e l u p o p a r t s a s‘ s v ’ s u i r e s a r t s a s‘ n a l e b a l e p , i r i d n e s a r t s a s a i n u d m a l a d i d n a k h a B

’ e r n e g i s k if ‘ s v ’ a r t s a S ‘ ,’ r e l u p o p l e v o n ‘ s v ’ s u i r e s l e v o n ‘ ,’ r e l u p o p i s k if ‘ s v ’ a r t s a S ‘

s i m o t o k i D . a d a p a t e

t emacam tiu punyaf ungs iprakit sd idalam prose skanonisas i a

y r a k n a h il i m e p u a t

a -karya yang dianggap terbaik ,yang kemudian diajarkan d i h

a l o k e

s -sekolah .D idalam kontek sBarat ,mengacu pada buku Ken Gelde rPopula r i

L a f o s e c it c a r P d n a s c i g o L e h T : n o it c i

F t re aryField (2004) ,dikotom isemacam tiu n a d e m a u d n a k r i h a l e m , l a r u tl u k i s i s o p n a a d e b r e p n a k r i h a l e m n a d r a k a g n e m h a l e t

.t i g n e s n a g n e d n a k i s i n if e d n e m g n il a s g n a y

2 eS lanjutnya ,dalamt essii n ikataSastra( denganSbesar )akandipaka iuntukmengacupada a r t s a s k u t n u ; ’s u ir e s a r t s a s‘ i r a d n a i g a b n a k a p u r e m u a t a n o n a k p a g g n a i d g n a y a y r a k n a l u p m u k

h a li t si n a k a n u g i d n a k a i n i n a it il e n e p m a l a d , r e l u p o p l e v o n u a t a r e l u p o

p dar iKenGelder‘ ifks i

’ s‘ n a g n e d ( ’ a r t s a s‘ h a li t si n a k a n u g r e p i d n a k a a y n a u d e k t u b e y n e m k u t n u n a k g n a d e s ;’ r e l u p o p

(18)

4

r e d l e G , e p o h t s a E y n o t n A p i r i m g n a y t a g n a m e s n a g n e d , t u b e s r e t u k u b m a l a D

i s k if t a h il e m a h a s u r e

b popule r l(awan dar i Sastra ) secara simpaitk . Ia (

n a d e m h a u b e s i a g a b e s r e l u p o p i s k if n a k u k a l r e p m e

m ifeld ,diadops idar iPierre

n a r u t a i k il i m e m r e l u p o p i s k if , n a d e m h a u b e s i a g a b e S . ) u e i d r u o

B -aturant akt ertuil s

o b m i s n u p u a m l a r u tl u k l a d o m i k il i m e m , i r i d n e

s ilk yang berbeda dengan Sastra .

n a n i m o d g n a y a r t s a S m a l a d i d , n a a r a c i b m e p p u k g n il n a g n e d n a ti a k r e b , a y n l a s i M

s e s o r p , a r t s a S i D . n a r u b i h n a d i r t s u d n i r e l u p o p i s k if i d n a k g n a d e s i n e s h a l a d a

a y h a l a d a k i a b g n a y a y r a k n a d s a ti v it a e r k i a g a b e s t u b e s i d n a a t p i c n e

p ng orisinal ,

n e m u g r a k it i r k g n e m i k s e M . i s n e v n o k n a d n a n ij a r e k r e l u p o p i s k if i d n a k g n a d e

s

i s i s o p n a a d e b r e p a w h a b t a h il e m p a t e t a y n k a p m a t r e d l e G , a r t s a S m a l a d n e m u g r a

g n a r o h e l o n a k i s a t n e s e r p e r i d g n a y m a j a t e s k a t i k s e m , a d a p a t e t u ti m a c a m l a r u tl u

k

i d g n a r

o keduamedan tiu .ApayangdjiabarkanKenGelderj ugat erjad idiI ndonesia , .

a d e b r e b a y n s k e t n o k a n e r a k s i s r e p a m a s k a d it i k s e m

a y n a r a t n a i d u t a s , r e d l e G h e l o n a k r a b a ji d g n a y a d e b m e p r u ti f a u m e s i r a D

r u ti f m a g a r e b i g n u y a m e m , t a u k r e t g n a y n a k a p u r e m a y n k a p m a

t yang lain .Sastra

n a a s a u k e k i r a d m o n o t o f it a l e r g n a y n a d e m h a u b e s i a g a b e s n a k i s a t n e s e r p e r i d

f it a l e r i m o n o t O . r a s a p a d a p a b m a h g n e m u r t s u j r e l u p o p i s k if n a k g n a d e s ) i m o n o k e (

, n u m a N . n a a s a u k e k a d a p s it i r k h i b e l k u t n u a y n n a k n i k g n u m e m a r t s a S i k il i m i d g n a y

i s i

d sil ain,f oku spembacaanpadaesteitkabentukyangpada it itkekstrimnyaumum n a d e m h a u b e s a y n n a k i d a j n e m k u t n u n a k n i k g n u m e m a g u j " i n e s k u t n u i n e s " t u b e s i d

p a d a h r e t a y n b a w a j g n u g g n a t i r a d k a l e g n e m , l a i s o s i s i d n o k i r a d h a s i p r e t g n a y

s n a k h a b , l a i s o s n a h a b u r e

p ecaradiam-diammengaifrmasii deolog idominan.

h i b e l u ti n a g n a t n e t r e b g n a y n a n i k g n u m e k a u d e k , a i s e n o d n I s k e t n o k k u t n U

a i s e n o d n I n r e d o m a r t s a S . a y n s a ti l a i n o l o k a c s a p a n e r a k n a k r a b a ji d k u t n u i g a l ti m u r

n e b i r a d u ti k i a b , t a r a B i r a d i s a i r p o r p a l i s a h n a k a p u r e

m tukdani si ,bahkan aturan

. n i a l g n a y l a r u tl u k n a d e m i r a d h a s i p r e t a y n n a k i d a j n e m g n a y n a d e m

, n a t a k g n a h a r a j e s i a g a b e s i m a h a p i d a y n m u m u a i s e n o d n I a r t s a s h a r a j e S

i a l a B n a t a k g n A . a y n a n a d r e p n a t a k g n a i a g a b e s a k a t s u P i a l a B n a t a k g n A n a g n e d

a d a p u c a g n e m a k a t s u

P sekumpulanpenuil sdankaryasastrayangdtierbtikanoleh g n a y a d n a l e B k il i m n a k a t e c r e p n a d n a ti b r e n e p a g a b m e l h a u b e s , a k a t s u P i a l a B

i s i m a y n u p g n a y l a i n o l o k a g a b m e l h a l a d a a k a t s u P i a l a B . 8 0 9 1 n u h a t n a k i r i d i d

a y r a K . s il a i n o l o

k -karya yang dtierbtikan oleh Bala iPustaka telah diseleks idan a

i r e ti r k i h u n e m e m a g g n i h a p u r n a i k i m e d e s g n it n u s i

d -krtieria tertentu ,umumnya

t a g n a m e s n a k h a m e l e m n a d a r a t n a s u N i d a d n a l e B s a ti r o i r e p u s g n u k u d n e m g n a y

it n

(19)

5

n a i g a b i d a j n e m k u s a m k a y a l k a d it n a d a c a b i d s a t n a p k a d it a y n a n e r a k , ” r a il n a a c a b “

. a r t s a S i r a d

n a k u k a li d g n a y n a h a s i m e p , a i s e n o d n I a r t s a S i s a s i n o n a k n a n a l a j r e p m a l a D

m a g a r e b n a g n e d r i d a h p a t e t ” r a il n a a c a b “ n a d a r t s a S a r a t n a a k a t s u P i a l a B h e l

o nama

a d e b r e

b —sastraseriu sv ssastrapopuler ,nove lseriu sv sroman picisan ,dan l ain -a i s e n o d n I a r t s a S i s a s i n o n a k g n a l u t a h il e m k u t n u f it a u l a v e n a d s it i r k a y a p U . n i a l

n a h a s i m e p k u s a m r e t , u ti l a i n o l o k n a g n it n e p e k n a d i s a r a n i r a d t a k g n a r e b g n a y

a r t s a S n a d e

m dan ifks ipopuler ,dliakukan oleh beberapa orang d imasa Sukarno , . o t r a h u S a s a m i d i g a l r u d n u m u r t s u j n a d g n a b m e k r e b k a d it a y n k a p m a t i p a t e t

a y n u t a s h a l a s n a d , u ti m a c a m s it i r k a y a p u a y n m i n i m i h u r a g n e m e m r o t k a f m a g a r e B

s a p n a ij a k a y n g n a b m e k r e b k a d it h a l a d

a cakolonia ldiI ndonesia.

n a 0 6 e d a k e d a d a

P -80an sebuah gelombang perlawanan muncu ldar ipara a p o r e i a g a b e s ” a i n u d a r t s a s “ n a h a s b a e k t a g u g g n e m n a g n e d a i d n I n a d a k i r f A s il u n e

p

-i a li n n a k a y n a t r e p m e m n a d s i r t n e

s -nlia iuniversa lyang dikandung d idalamnya , g

n e

m guga t representas i pribum i dan mengatikannya dengan kekuasaan , a t p i c n e m a y a p u r e b n a d , a y n h a j a j n e p s a k e b k a lt u m i s a n i m o d n a l a g a g e k n a k i r o e t n e m

n a i d u m e k g n a y , n a r i k i m e p h a n a r m a l a d n a n a w a l r e p g n a b m o l e G . n a g n i d n a t i s a r a n

m s il a t n e i r o n a i r o e t n e p n a g n e d u t n a b r e

t e dar iEdward Said , tiulah yang menjad i a r a c e S . n a 0 9 9 1 n u h a t l a w a i d n a k s u m u r e t g n a y l a i n o l o k a c s a p n a ij a k l a k a b l a k i c

u s i i a g a b r e b i k s e m , u ti g n a b m o l e g m a l a d n a i g a b l i b m a t u k i k a d it a i s e n o d n I , m u m u

e d a k e d a d a p l u c n u m g n a y n a t a b e d r e p n a

d -dekade sezaman punya potens iuntuk

. a n a s e k n a k h a r a i d

” g n o s i L g n a t a b e S k a j a S “ i s i u p h a l a d a , h o t n o c i a g a b e s , a y n a r a t n a i d a u

D 3dar i

.l a u t s k e t n o K a r t s a S n a t a b e d r e P n a d a r d n e R S

W 4 Puis iRendra tiu dengan sanga t

h e l o , h a w a b s a l e k a m a t u r e t , t a k a r a y s a m i s a t n e s e r p e r n a k a y n a t r e p m e m s a l e j

b ( t a k a r a y s a m n a h a l a s a m r e p i r i d n e s n a k s u m u r e m a y n g n it n e p n a d t a r k o n k e

t ukan

k i r a n e m g n a y a d a k a d it , a y a s n a u h a t e g n e p h u a j e s , i p a t e t n a k A . ) r o p m i g n e m a m u c

n a n a w a l r e p g n a t n e t s it e r o e t n a s u m u r e p , a y n l a s i m , m a l a d e k u ti u s i h u a j h i b e l

s a k e b ( p a d a h r e

t -)penjajahataumengkatikanrepresentas ikoloniail smacam tiudan B

s a t a n a a li g e

k ara tdengan kondis imasyaraka tbeka sterjajah .Sedangkan “sastra

3Pusi iyangdipersembahkankepadamahassiwaI TBi n idibua tpadat ahun1997dandibacakan m

li f m a l a d n a g e d a u t a s h a l a s m a l a

d YangMudayangBercinta(1977 )dengans utradaraSjuman .

a y a j D

4PerdebatanSastraKontekstual(1985)s usunanAire lHeryantonadalahbukukumpulant ulsian e

n o d n I a r t s a s m a l a d ) l a u t s k e t n o k ( s a ti r a l u k it r a p n a d e m si l a s r e v i n u g n a t n e

t isa,t ulsian-tulsiandar i

(20)

6

k it i r k g n e m i k s e m , n a m i d u B f e i r A n a d o t n a y r e H l e i r A n a s u m u r l i s a h ” l a u t s k e t n o k

a y r a k n a it il e n e p i r a d t a k g n a r e b k a d it , a r t s a s m a l a d e m s il a s r e v i n u n a g n u r e d n e c e k

e g n e m k a d it n a d s a l e j g n a y a r t s a

s nal i ftiur-ftiu r pen itng dalam perlawanan i r k i m i m n a d ) i s a n i m o d r e t n a d n a n a w a l r e p ( i s n e l a v i b m a a y n l a s i m , l a i n o l o k a c s a p

u l u l e m i a g a b e s n a a r t s a s e k a n e m o n e f i s a s il a r e n e g h a l a d a a y n li s a H . ) t a r a B s a t a (

a y r a k a c a b m e m t u p u l ,t a r a B e m s il a s r e v i n u a d a p n a k u d n u t r e t e

k -karya yangpunya

a y n i r i d m a l a d n e l a v i b m a t a fi s r e b , i r a d a s i d k a d it n a g n e d n a d , n a i k i m e d i s n e t o p

i r i d n e

s —mengkriitk kecenderungan universailsme dan “kebarat-baratan ”dalam i r a d l i b m a i d n a d ’ l a s r e v i n u ‘ a g u j g n a y ” i g o l o i s o s “ n a a c a b m e p l e d o m n a g n e d a r t s a S

a r a B .t5

t n e p l a i n o l o k a c s a p t a g n a m e

S ingdiusungaga rktia itdakbegtiusajat erbawa . a d e b r e b g n a y s k e t n o k m a l a d n a k li s a h i d g n a y u r a b r e t s it e r o e t g n a b m o l e g s u r a

a r t s a s n a ij a k n a g n e d s it il e g n a y i g g n it a y a d u b h a k a p

A -nya sedang atau pernah

e p a g g n i h e s a i s e n o d n I i d i s n a n g a t s i a p a c n e m n a d n a n i m o

d rlu diruntuhkan dengan

n a ij a k u r a b a m g i d a r a p n a k s k e t n o k g n e m a ti k a y n k i a b e s a n a m i a g a B ? a y a d u b n a ij a k

u ti r a s e b g n a y h a l a s a m t a h il e m k u t n u k u s a m n a l a J ? a i s e n o d n I a r t s a s m a l a d a y a d u b

n a a d e b m e p i u l a l e m h u p m e ti d a s i b a y n k a p m a

t genre dalam dunia sastra ,yakn i

a

S stra dan ifks ipopuler ,yang masing-masing dianggap sebaga iperwaklian dar i n a d t i r k n o k h i b e l g n a y n a a y n a t r e p , n a i k i m e d a k iJ . r e l u p o p n a d i g g n it a y a d u b

a r i K : h a l a d a a d o g g n e

m -kira lebih baik mana ,cairnya Sastra dan ifks ipopule r a

t a a j a s n a d e m u t a s i d a j n e

m ut etapt erpisah ? ‘(Lebihbaik ’dalampengeritanpunya s a t a n a b a w a j , u ti g e b n u P . ) n a a s a u k e k p a d a h r e t s it i r k k u t n u r a s e b h i b e l g n a y i s n e t o p

i m u l k a m e m n a d a m i r e n e m k u t n u n a k a b e j a d a p n u t n u n e m n a k a u ti n a a y n a t r e p

n a l e b a l e

p -pelabelanyangpast ipoilit .s e

g r e

P seranparadigmadar ikaijansastrakekaijanbudaya ,kenyataanbahwa n a d , a r t s a s a i n u d m a l a d h a s i p r e t g n a y l a r u tl u k n a d e m a u d a d a g n a m e m

a r t s a s a n a c a w n a n il a j h a u b e s k u t n e b m e m , n a d n il e k r e b a i s e n o d n I s a ti l a i n o l o k a c s a p

il a ti p a k i s a r t e n e p h a g n e t i d t i m u r g n a

y sme yang semakin kuat . D i masa

a s a m i r a d h i b e l , i s a m r o f e r ) a c s a p

( -masa sebelumnya , neoilberailsme , yang , r a s a p n a d u d i v i d n i n a s a b e b e k i n k a y , n a s a b e b e k a d a p i g g n it n a a y a c r e p e k a w a b m e m

5Poinyangs erupadibua tolehSau tStiumorangdalamesainyaSastraKontekstua.l Dalamesa i g

n a t n e t i n k a y , si r o t e r n a a y n a t r e p n a g n e d a y n n a si l u t ir i h k a g n e m g n a r o m u ti S t u a S , u ti

u , ”i g o l o is o s “ a y n r e l u p o p i t r e p e s e r a e p s e k a h S a y n r e l u p o p i r a d n a l a s r e v i n u e

k ntukmenentang

m i a l

k -klaimAire lHeryantodanAire fBudimanbahwaSastraI ndone isas edangdidominas i t

a r a b e k t a fi s r e b n a d e m si l a s r e v i n u i g o l o e d

i -baratan . iLh.“ SastraKontekstual ”d ibukuSau t g

n a r o m u ti

(21)

7

s u r e t n a k i s o m o r p i d g n a y u r a b a s k o d i d a j n e m k a p m a t n a d t a u g n e

m -meneru soleh

n e g a n u p u a m a r a g e n k i a

b -agen yang mendapa tkeuntungan dar ikepercayaan tiu . a t a k n a g n e d p a k g n e l , g n a d i b a l a g e s i d i s a s it a v i r p n a d i s a s il a i s r e m o

K -kata

t a k a r a y s a m n a i r a h e s e k i r a d n a i g a b i d a j n e m , a d o g g n e m g n a y a y n l a n o i s o m o r p

k a d it a r t s a s a i n u d n a D . a i s e n o d n

I lepa sdar isemua tiu .Banne riklan dar inove l o k o t i d n a k u m e t a ti k h a d u m n a g n e d t a p a d l a n e k r e t s il u n e p g n a r o e s u r a b r e

t -toko

; u k u

b blurbatau untaian kata-kata puijanhampi rselalu hadi rd isampu lbelakang i

s o m o r p n a d ; a r t s a s a y r a k h a u b e

s workshopmenuil scertias eringmenghias idinding n a i g a b i a g a b e s i r a d a s i d a y n k a p m a t n a r a s a m e P . a ti k r e tt i w T a s s a m i n il n a d k o b e c a F

n a s e s o r m e p i r a d g n it n e

p 6 sebuah karya ,sebuah prasyara tmu ltak bag ieksistens i

. a r t s a s a y r a k

t a a s n a n i m o d g n a y i m o n o k e n a a s a u k e k n a g n e d n a k p a d a h i

D ini ,saya kira

i l a b m e k k u t n u n a v e l e r r e l u p o p i s k if n a d a r t s a S n a a d e b m e p s a t a n a a s k i r e m e p

u a t a p a c n a k l a k e g n e m k u t n u n a k u k a li d n a k u b u ti n a a s k i r e m e p , n u m a N . n a k u k a li d

n a k t a p a d n e m k u t n u h i b e l i p a t e t , a y r a k h a u b e s i g a b r e l u p o p i s k if u a t a a r t s a S l e b a l

a r a b m a

g n mengena ikondis iaktua lmedan Sastra d ihadapan kekuasaan dominan , n a k a i t n a n i t r e p e s , u ti k u t n U . a y n n a n a w a l r e p n a d n a k u d n u t r e t e k t a h il e m k u t n u

a ti k a li b a p a f it k u d o r p h i b e l n a k a a r i k a y a s , n a k r a p a p i

d pertama-tamameilha tSastra

i a g a b e s r e l u p o p i s k if n a

d d ua medan berbeda ,lengkap dengan l ogika i nternalnya i

s a m it i g e l a t r e

s -legiitmasinyamasing-masing ,bukansebaga icapbag isebuahkarya . a r a c h a l n a k u b n a d e m h a u b e s i a g a b e s r e l u p o p i s k if n a d a r t s a S t a h il e m , a y n r a n e b e

S

-r a n e b g n a y g n a d n a

p -bena rbarukarenasejakawal ,dar imasakolonia lhinggaOrde i

n if e d n e p , u r a

B sian Sastra dan ifks ipopule rsudah selalu bersfia tpoil its ,bukan i

n r u

m persoalan perbedaan i ntrinsik sebuah karya .Kenyataan i n iperlu djiadikan n

a i r o e t n e p n a g n e d u t n a b r e t n a k a n a d n a s a h a b m e p n a p e d r a t a

l medan ,habtius ,dan

l a d o

m oleh Pierre Bourdieu , seorang flisu f dan sosiolog asa l Perancis , dan .

a il a r t s u A l a s a a r t s a s s u k it i r k g n a r o e s ,r e d l e G n e K h e l o a y n i s a s il a u t s k e t n o k

n a k r a b m a g i d u l a l e s , a y n h a r a j e s m a l a d , a i s e n o d n I i d r e l u p o p i s k if n a d a r t s a S

i s i s o p o i a g a b e

s -biner , tetap i d i saa t bersamaan selalu berhubungan dalam .

n a i s i n if e d n e

p Hubungankeduanyabersfia trelasional , itdakpernahstaits .Dan ifks i a

r t s a S n a d e m i r a d s a t a b i d a j n e m r e l u p o

p —bata syangs ebetulnya itdakpernahj elas . Penelusuranl ebihj auhmengena idinamikasejarahpendeifnisian ifks ipopule rsejak

u r a B e d r O a g g n i h l a i n o l o k a s a

m perlu dliakukan justru untuk mendapatkan

6 sItliahpemrosesandipaka iolehKenGelde runtukmenyebu taparatu sdanprose sproduk is , r

a s a m e p k u s a m r e t( i s u b ir t si

(22)

8

a r t s a S i m a h a m e m g n a r o a n a m i a g a b s a t a n a r a b m a

g .Sedangkanuntukmendapatkan

i a n e g n e m t i r k n o k h i b e l g n a y n a r a b m a

g kondisi Sastra terkini , diperlukan

r e l u p o p i s k if n a d a r t s a S i a n e g n e m n a n i m o d a n a c a w i a n e g n e m n a s a h a b m e

p d imasa

k u t n U . a k u m e g n e m n a d f it a t n e s e r p e r g n a y a n e m o n e f h a u b e s n a d i s a m r o f e r a c s a p

k e j b o i a g a b e s g n a r a g n e p n a d l e v o n a p a r e b e b i a k a m e m n a k a a y a s , i n i a u d e k g n a y

.s i s il a n a

l e v o

N -nove lyang saya piilh adalah apa yang untuk sementara saya sebu t g

n a b m a l e v o n

“ ” ,yakn iberada d iantara Sastra dan ifks ipopuler .Posis iantara tiu a

y r a k i a n e g n e m n a a r a c i b m e p i r a d n a k l u p m i s a y a

s -karya tiu dan dar ipemosisian

a y r a k a y n t u b e y n e m g n a r o a p a r e b e B . i r i d n e s a y n g n a r a g n e p h e l o n a k u k a li d g n a y

, n a w a r t s a s a y n g n a r a g n e p n a d a r t s a

S beberapa nove lpopule rdan penuil snove l g n a r a g n e p a n a m i a g a b i r a d a g u j , h a l u ti m a c a m t a p a d n e p n a a d e b r e P . r e l u p o p

n u p u a m a y n n e m u g r a n a k r a b a j n e m s a l e j a r a c e s g n a y k i a b , a y n i r i d n a k i s i s o m e m

k i s i s o p a u d a r a t n a n a u m e t r e p k it it i d a j n e m g n a y , u l a l s a t n il e s g n a

y utlura lyang

k a d it n a d a g r a h r e b g n a y a p a i a n e g n e m a n k a m n a g n u r a t r e p g n a u r i d a j n e m , a d e b r e b

i a n e g n e m n a g n u r a t r e p n a k u m e n e m n a k a a ti k , u ti s i r a D . a r t s a S n a d e m i d a g r a h r e b

s a t a

b -bata smedanSastra ,baikdalamhubungannyadengan ifks ipopule rdanl ebih a

l h u a

j g ikekuasaandominans aati ni . l

e v o

N -nove l ambang dimaksud adalah Tetralog i Laska r Pelang i karya ,

a t a r i H a e r d n

A A -yataya t Cinta karya Habiburrahman E l Shirazy , dan seria l

a v o n r e p u

S karya Dew iLestari .Laska rPelang iadalah nove lpertama dar isebuah l

a r t e

t ogi .Nove lyangkal ipertamat erbi tpada2005i n iberkisaht entangkehidupan k

a n

a -anak SD d isebuah sekolah Muhammadiyah d iBeltiong ,dengan foku spada l

e v o n n a k g n a d e S . i p m i m n a i a p a c n e p n a d n a t a b a h a s r e

p -nove lselanjutnya ,Sang

, r o s n e d E , i p m i m e

P danMaryamahKarpovmerupakanl anjutandar icertiamengena i h

o k o t i r a d n a l a g a g e k n a d n a li s a h r e b e

k -tokohdar iLaska rPelang imaupunbeberapa l

e v o n ‘ i a g a b e s t u b e s i d a s i b u ti i g o l a r t e T . u r a b h o k o

t -nove lmoitvasi ’karenaplo tdan

h o k o t i s a s i r e t k a r a

k -tokohnya .A -yataya tCintabercertiat entangkehidupanseorang i a g a b e s p a g g n a i d g n i r e s i n i l e v o N . a y n a t n i c h a s i k n a d o r i a K i d a w s i s a h a m

l a i r e s n a k g n a d e S .’ i m a l s I a r t s a s‘ i s a t n e s e r p e

r Supernovaberkisaht entangkehidupan i

n a g n e d i a k g n a r i d , h o k o t a p a r e b e b a r a t n a t i m u r g n a y a t n i

c maj inyata- nd -a maya

s u r e

t -meneru sdandibalu tdenganberbagaif akta-fakta limiah .Supernova ,terutama

, 1 e d o si p E a v o n r e p u

S sering disebu tsebaga iscience ifciton—sebuah genre ifks i a

r t s a S i r o g e t a k m a l a d r e l u p o

(23)

9

e m u ti l e v o n a u m e

S raihkesuksesanpenjualan ,yangkemudianmenjadis alah . a y n s il u n e p n a g n a r a g n e p e k n a d n a a r t s a s e k i s a m it i g e l g n it n e p r a s a d u t a s

a i d e m i d u m a t g n a t n i b i d a j k u s a m ,’ s it i r b e l e s‘ i d a j n e m a y n g n a r a g n e

P -mediapopule r

a r a c a i t r e p e

s talkshow TV, j ad ibertiadif tiu rselebriit sdan sejenisnyad iberbaga i (

g n i r a d s u ti s n a d a i d e

m onilne)—semuayangmencirikankepopulerans ebuahkarya s

a u l e s i t r a m a l a

d -luasnya .D isisil ain ,karya-karyamerekadipromosikanolehpara i

u l a l e m a y n a m a t u , i u k a i d h a d u s g n a y a r t s a S n e g

a blurbdankatapengantar .Aritnya ,

i r i c i k il i m e m i k s e

m -cir ikepopuleran ,oleh sebagian agen Sastra pen itng mereka s

i s a b r e b s u ti s h e l O . a r t s a S n a d e m a t o g g n a i a g a b e s p a g g n a i

d -pengunjungWikipedia ,

a r t s a S n a k h a s i m e m k a d it g n a

y -ifks ipopuler ,ke itga pengarang tiu masukmenjad i a m a n n a g n e d g n i d n a s r e b , n a 0 0 0 2 n u h a t a i s e n o d n I n a w a r t s a s n a r a j a j i r a d n a i g a

b

i u l a l e m , a y a s l a w a n a a s k i r e m e p h u a j e s , n u m a N . a r t s a S n a d e m i d i u k a i d g n a y a m a n

g n a y a r t s a S n e g a k a y n a b a w h a b n a k u m e n e m a y a s , a r t s a S a i n u d i d n a l u a g r e p

n a g it e k p a g g n a g n e

m ya sebaga ipenuil spopule rdan karya-karyanya merupakan .r

e l u p o p i s k if

g n a y a r a t n a , h a l u ti a r a t n a i s i d n o k i r a

D -popule rtetap idipromosikan oleh s

a t a b , a m i r e ti d n a d k a l o ti d g n a y a y n i s i s o p , a r t s a S n e g a a r a

p -bata sSastradannliai

-i r e p i d a s i b n a a r t s a s e k i a li

n ksa lebih dalam . Dengan tiu pula ktia bisa a y n n a ti a k m a l a d k i a b i n i t a a s a r t s a S n a d e m i s i d n o k a n a m i a g a b n a k g n a y a b m e m

n a a s a u k e k i n k a y , n a n i m o d n a a s a u k e k n a d e m n a g n e d n u p u a m r e l u p o p i s k if n a g n e d

i m o n o k

e -poilitkneoilberailsme—karenapendeifnisianyang-popule rmemangs elalu .r

a s a p i s a m it i g e l n a d r a s a p n a g n e d t i a k r e t

.

B RumusanMasalah

m a l a d n a u d n a p n a k t a p a d n e m k u t n u n a d s a t a i d a y a s n a h a s il e g e k n a g n e d t i a k r e T

g n a y n a a y n a t r e p a p a r e b e b n a k s u m u r e m a y a s , s i s il a n a n a d n a a s k i r e m e p n a k u k a l e m

. b a w a j k u t n u n a k a h a s u a y a s n a k a

.

1 Sepert iapakahdinamikasejarahpendeifnisian ifks ipopule rolehparaagen a

r t s a

S diI ndonesia? .

2 Dalam katiannya dengan pembedaan Sastra-ifks i populer , perubahan -a

p a m a c a m e s n a h a b u r e

p yangberkembangd ierapascareformasi? .

3 Bagaimanakah AndreaHirata ,Dew iLestari ,dan Habiburrahman E lShirazy

Referensi

Dokumen terkait

(1) Objek Retribusi Terminal sebagaimana dimaksud dalam Pasal 16 huruf c adalah pelayanan penyediaan tempat parkir untuk kendaraan penumpang umum dan bus umum,

yang terdiri dari Belanja Tidak Langsung sebesar Rp 4.093.805.000 dan. Belanja Langsung sebesar

Silase dibuat dengan mencacah bahan hijauan menjadi ukuran yang kecil-kecil, kemudian menyimpannya kedalam ruang kedap udara.Pencacahan dilakukan untuk mendapatkan

(Dana ini digunakan untuk LEMBAGA PENELITIAN) 6 Neng Hannah, M.Ag UIN Sunan Gunung Djati - Bandung Peran Mubalighoh Dalam Pemberdayaan Perempuan. Eni Zulaiha, M.Ag Korban

Gedung H, Kampus Sekaran-Gunungpati, Semarang 50229 Telepon: (024)

Tujuan merancang sebuah antenna J-Pole yang bekerja pada frekuensi 900 MHz dan 1800 MHz dengan polaradiasi J-pole berpolarisasi vertikal dengan arah pancaran yang omnidirectional

In accordance with PSAK 51 (Revised 2003), a quasi reorganization is an accounting procedure which enables an entity to restructure its equity by eliminating its

Dari pembahasan makalah ini kita dapat mengambil suatu kesimpulan bahwa agar perusahaan bisa memaksimalkan penjualan atau pemasaran dan sekaligus dapat