DONGENG SI KABAYAN DALAM KEHIDUPAN MASYARAKAT SUNDA Kajian Watak dan Nilai Falsafah Hidup.

(1)

Budi Setia Budiman, 2013

Dongeng Si Kabayan Dina Kahirupan Masarakat Sunda (Tilikan Watek Jeung Ajeu Falasifah Hirup) Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

DONGÉNG SI KABAYAN DINA KAHIRUPAN MASARAKAT SUNDA

(Tilikan Watek jeung Ajén Falasifah Hirup)

TÉSIS

Diajengkeun pikeun Nyumponan Sarat Ujian Sidang

Nyangking Magister Pendidikan

ku

BUDI SETIA BUDIMAN

NIM 1101653

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN BUDAYA SUNDA SEKOLAH PASCASARJANA

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA BANDUNG

(2)

Budi Setia Budiman, 2013

DONGÉNG SI KABAYAN DINA KAHIRUPAN MASARAKAT SUNDA

(Tilikan Watek jeung Ajén Falasifah Hirup)

Oleh

Budi Setia Budiman

S.Pd UPI Bandung, 2013

Sebuah Tesis yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Magister Pendidikan (M.Pd.) pada Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda

Universitas Pendidikan Indonesia

Juli 2013

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

Skripsi ini tidak boleh diperbanyak seluruhya atau sebagian,

(3)

Budi Setia Budiman, 2013

Lembar Pengesahan Tesis

Budi Setia Budiman

NIM 1101653

DONGÉNG SI KABAYAN DINA KAHIRUPAN MASARAKAT SUNDA (Tilikan Watek jeung Ajén Falasifah Hirup)

Disaluyuan ku:

Pangaping I,

Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum.

NIP. 196302101987031001

Pangaping II,

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd.

NIP. 196408221989031001

Kauninga ku

Pupuhu Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana

Universitas Pendidikan Indonesia

Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum.

(4)

i

Budi Setia Budiman, 2013

ABSTRAK

DONGENG SI KABAYAN DALAM KEHIDUPAN MASYARAKAT SUNDA (Kajian Watak dan Nilai Falsafah Hidup)

BUDI SETIA BUDIMAN

Tesis ini merupakan hasil penelitian dari Dongeng Si Kabayan dalam Kehidupan Masyarakat Sunda (Kajian Watak dan Nilai Falsafah Hidup)

Tujuan yang ingin dicapai dalam penelitian ini untuk: mengetahui dan mendeskripsikan (1) watak pelaku Si Kabayan dalam dongeng dilihat dari perkataannya, perkataan pelaku lain dan kelakuannya, (2) pandangan hidup Si Kabayan dalam dongeng selaku pribadi, hubungan dengan Tuhan, masyarakat, waktu, tempat, dan tercapainya kebahagiaan lahir batin.

Penelitian ini menggunakan pendekatan kualitatif dengan metode deskriptif. Tekhnik yang digunakan yaitu studi pustaka (bibliografis). Prosedur analisis data meliputi empat tahap yaitu: (1) mencari buku kumpulan dongeng Si Kabayan, (2) mengutip dongeng Si Kabayan yang mengandung watak dan nilai falsafah hidup (3) menganalisis watak pelaku dan nilai falsafah hidup yang ada dalam dongeng-dongeng Si Kabayan dan (4) mendeskripsikan hasil analisis,

Dari 30 dongeng yang diteliti, setelah diklasifikasikan terdapat watak pintar menghindar 2 dongeng , watak malas 8 dongeng, watak jahat 5 dongeng, watak suka melamun1 dongeng, watak bodoh 15 dongeng, watak ingkar janji 2 dongeng, watak bijaksana 6 dongeng, watak sirik 1 dongeng, watak hormat 1 dongeng, watak rendah hati 1 dongeng, watak sederhana 2 dongeng, watak baik 3 dongeng, watak pelit 1 dongeng, watak penakut 1 dongeng, watak pintar 1 dongeng, watak kreatif 1 dongeng, dan watak licik 1 dongeng .

Sedangkan nilai falsafah hidup dalam dongeng Si Kabayan memiliki 6 nilai, yaitu: nilai selaku pribadi ada 9 dongeng, hubungan dengan Tuhan ada 1 dongeng, hubungan dengan masyarakat ada 24 dongeng, hubungan dengan waktu 12 dongeng, hubungan dengan tempat 20 dongeng, dan hubungan dengan tercapainya kebahagiaan lahir batin ada 2 dongeng.

(5)

v

Budi Setia Budiman, 2013

DAFTAR EUSI

PANGJAJAP ... i

CATUR PANUHUN ... ii

ABSTRAK ... iv

DAFTAR EUSI ... vii

BAB I BUBUKA ... 1

A. Kasang Tukang Panalungtikan ... 1

B. Watesan jeung Rumusan Masalah ... 4

1. Watesan Masalah ... 4

2. Rumusan Masalah ... 4

C. Tujuan Panalungtikan... 4

D. Mangpaat panalungtikan ... 5

E. Raraga Tulisan ... 5

BAB II ULIKAN TIORI, ANGGAPAN, JEUNG RARAGA MIKIR ... 6

A. Ulikan Tiori ... 6

1. Ulikan Dongéng ... 6

a. Wangenan Dongéng ... 6

b. Ciri-Ciri Dongéng ... 8

c. Papasingan Dongéng ... 8

1) Dongéng Fabel ... 8

2) Dongéng Farabél ... 9

3) Dongéng Mite ... 9

4) Dongéng Legenda (Sasakala) ... 10

5) Dongéng Sagé/ Pamuk ... 10

d. Unsur-Unsur Dongéng ... 10

1) Palaku ... 10

2) Watek Palaku ... 11

3) Galur (Plot) ... 11

4) Latar ... 13

5) Téma ... 14

6) Amanat ... 16

B. Ajén Falasifah Hirup ... 17

1. Hubungan Manusa jeung Pangéran ... 17

2. Manusa salaku Pribadi ... 17

3. Hubungan Manusa jeung Masarakatna ... 18

4. Hubungan Manusa jeung Alam ... 18

5. Hubungan Manusa jeung Waktu ... 18

6. Hubungan Manusa pikeun Ngahontal Kasugemaan Lahir Bathin ... 20

(6)

vi

Budi Setia Budiman, 2013

D. Raraga Mikir ... 21

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN ... 23

A. Data jeung Sumber Data ... 23

B. Desain Panalungtikan ... 24

C. Métode Panalungtikan ... 25

D. Wangenan Operasional ... 25

E. Instrumen Panalungtikan ... 26

F. Téhnik Ngumpulkeun Data ... 27

G. Téhnik Ngolah Data ... 27

BAB IV ANALISIS JEUNG DÉSKRIPSI ... 28

A. Data Dongéng Si Kabayan ... 28

B. Analisis jeung Déskripsi Watek Si Kabayan ... 29

1. (01) Si Kabayan Maling Lahang ... 29

a. Téks Dongéng ... 29

b. Watek Si Kabayan ... 29

1) Watek Loba Ékol... 29

2) Watek Kedul... 30

3) Watek Jahat ... 30

2. (02) Si Kabayan Maling Hayam ... 31

3. (03) Si Kabayan Ngimpi Mandi ... 32

1) Watek Resep Ngalamun ... 33

2) Watek Bodo ... 33

4. (04) Si Kabayan Ngala Odéng ... 34

3) Jalir Jangji ... 37

5. (05) Si Kabayan Nembang ... 38

2) Watek Kreatif ... 39

(7)

vii

Budi Setia Budiman, 2013

7. (07) Si Kabayan Maca Hutbah ... 41

1) Wijaksana ... 43

8. (08) Si Kabayan Nyanya Ngaran ka Dunungan ... 44

1) Watek Sirik ... 45

2) Watek Hormat ... 46

3) Watek Jalir Jangji ... 46

4) Watek Handap Asor ... 46

9. (09) Si Kabayan Nyadap ... 47

10.(10) Si Kabayan Surti ... 48

11.(11) Si Kabayan jeung Dununganana Nyacar ... 49

1) Wijaksana ... 50

12.(12) Si Kabayan Nyiar Pamajikan ... 50

13.(13) Si Kabayan Manggih Mayit ... 53

14.(14) Si Kabayan dititah Balangsiar ka Leuweung... 55

1) Watek bodo ... 57

15.(15) Si Kabayan Ngala Manuk ... 58

(8)

viii

Budi Setia Budiman, 2013

16.(16) Si Kabayan jeung Ninina ... 59

17.(17) Si Kabayan Ngala Peuteuy Runtuh ... 61

18.(18) Si Kabayan Ngala Tutut ... 62

19.(19) Si Kabayan Nawu Kombongan ... 64

20.(20) Si Kabayan ulah ku Manéh ... 66

a. Téks Dongeng ... 66

1) Watek Basajan ... 67

2) Watek Bageur ... 67

21.(21) Si Kabayan Manggih Duit ... 68

1) Watek Wijaksana ... 69

2) Watek Basajan ... 69

22.(22) Si Kabayan Meuleum Kéré ... 70

1) Wijaksana ... 71

2) Watek Pedit ... 71

23.(23) Si Kabayan Lintar jeung Mitohana... 72

1) Watek Borangan ... 73

(9)

ix

Budi Setia Budiman, 2013

24.(24) Si Kabayan teu Nyaho dikalong ... 74

25.(25) Si Kabayan Dusun ... 75

26.(26) Si Kabayan Ngala Roay... 76

27.(27) Si Kabayan Naheun Bubu ... 80

2) Watek Pinter ... 82

28.(28) Si Kabayan Maling Nangka... 83

2) Watek Loba Ékol... 84

29.(29) Si Kabayan Meunang Bagian Pare ... 85

1) Watek Licik ... 87

30.(30) Si Kabayan Pareheng jeung Mitoha ... 88

C. Ajén Falasifah Hirup ... 94

1. (01) Dongéng “Si Kabayan Maling Lahang” ... 94

b. Falasifah Hirup ... 94

1) Patali Tokoh jeung Masarakat ... 94

2) Patali Tokoh jeung Waktu ... 95

2. (02) Dongéng “Si Kabayan Maling Hayam” ... 95

(10)

x

Budi Setia Budiman, 2013

3. (03) Dongéng “Si Kabayan Ngimpi Mandi” ... 97

4. (04) Dongéng “Si Kabayan Ngala Odéng” ... 98

2) Patali Tokoh jeung Tempat ... 101

5. (05) Dongéng “Si Kabayan Nembang” ... 101

6. (06) Dongéng “Si Kabayan Naheun Bubu” ... 103

2) Patali Tokoh jeung Tempat... 104

3) Salaku Pribadi ... 105

7. (07) Dongéng “Si Kabayan Maca Hutbah” ... 105

8. (08) Dongéng “Si Kabayan Nanya Ngaran ka Dunungan” ... 108

9. (09) Dongéng “Si Kabayan Nyadap” ... 111

10. (10) Dongéng “Si Kabayan Surti”... 112

(11)

xi

Budi Setia Budiman, 2013

11. (11) Dongéng “Si Kabayan jeung Dununganana Nyacar” ... 113

1) Patali Tokoh Tokoh jeung Masarakat ... 114

12. (12) Dongéng “Si Kabayan Nyiar Pamajikan” ... 115

13. (13) Dongéng “Si Kabayan Manggih Mayit” ... 117

14. (14) Dongéng “Si Kabayan dititah Balangsiar ka Leuweung” ... 120

15. (15) Dongéng “Si Kabayan Ngala Manuk” ... 123

16. (16) Dongéng “Si Kabayan jeung Ninina”... 125

17. (17) Dongéng “Si Kabayan Ngala Peuteuy Runtuh” ... 126

18. (18) Dongéng “Si Kabayan Ngala Tutut” ... 127

(12)

xii

Budi Setia Budiman, 2013

3) Patali Tokoh jeung tempat ... 129

19. (19) Dongéng “Si Kabayan Nawu Kombongan” ... 130

3) Patali Tokoh jeung Kasugemaan Lahir Batin ... 132

20. (20) Dongéng “Si Kabayan Ulah ku Manéh” ... 132

21. (21) Dongéng “Si Kabayan Manggih Duit” ... 134

22. (22) Dongéng “Si Kabayan Meuleum Kéré” ... 135

1) Patali Tokoh jeung Pangéran ... 136

5) Patali Tokoh jeung Hontalan Kasugemaan Lahir Batin ... 138

23. (23) Dongéng “Si Kabayan Lintar jeung Mitohana” ... 138

24. (24) Dongéng “Si Kabayan teu Nyaho dikalong” ... 141

25. (25) Dongéng “Si Kabayan Dusun” ... 142

(13)

xiii

Budi Setia Budiman, 2013

27. (27) Dongéng “Si Kabayan Naheun Bubu” ... 148

28. (28) Dongéng “Si Kabayan Maling Nangka” ... 151

1) Falasifah Hirup ... 151

29. (29) Dongéng “Si Kabayan Meunang Bagian Paré” ... 152

30. (30) Dongéng “Si Kabayan Paréhéng jeung Mitoha” ... 155

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN... 162

A. Kacindekan ... 162

B. Saran ... 163

(14)

1

Budi Setia Budiman, 2013

BAB I BUBUKA

A. Kasang Tukang Panalungtikan

Kabayan mangrupa tokoh imajinatif tina budaya Sunda anu sakaligus jadi tokoh imajinatif masarakat umum di Indonesia. Kalakuanna dianggap lucu, polos, tapi sakaligus pinter. Carita-carita lucu ngeunaan Kabayan di masarakat Sunda sumebarna sacara lisan mimiti abad ka-19 nepi ka ayeuna. Sakabéh carita Kabayan ngagambarkeun kahirupan sapopoé masarakat Sunda anu terus mekar luyu jeung kamekaran zaman. Rassers (1941) menilai, Si Kabayan adalah tokoh ambivalen. Selain sebagai penghubung dan pewarta dari Sang Pencipta Semesta, ia juga dinilai sebagai tokoh yang mewakili totalitas dan kekuatan masyarakat yang bersifat membangun, tetapi juga menghambat. Ya, di dalam dirinya sifat ketuhanan dan demonis mewujud menjadi satu. Oleh karena itu, Rassers menganggap Si Kabayan adalah pahlawan budaya sekaligus tukang tipu.

Si Kabayan manusa lucu tangtu loba dipikanyaho ku jalma. Ieu tokoh mémang, resep banyol, lugu, tapi kadang-kadang direpresentasikeun manusa anu pinter. Dina kahirupanana, Si Kabayan mindeng diomongkeun ku jalma, tangtu waé luyu jeung kahayang sarta kapentingan nu ngarang. Malah mah aya jalma anu percaya yén Si Kabayan lain tokoh fiktif. Nurutkeun

maranéhna, makam Si Kabayan aya di Banten.

http://www.kasundaan.org/id/index.php?option=com_content&view=article&i d=61:si-kabayan&catid=43:sastra&Itemid=67 [20 April 2013].

Dina dongéng-dongéng buhun, Si Kabayan biasana digambarkeun urang kampung anu lingkunganana kawatesanan, misalna pamajikanna (Nyi Iteung), mitohana, jeung dununganana. Tapi dina dongéng-dongéng anu diciptakeun ayeuna, manéhna ogé kadang-kadang hirup di kota. Tapi sanajan kitu, angger waé kalakuanana digambarkeunana miboga sipat-sipat urang kampung.

(15)

2

Budi Setia Budiman, 2013

sorangan kaganggu, tapi manéhna bodo lamun keur dikawasa ku hawa nafsuna. Ieu téh nunjukkeun kawajaran urang Sunda pikeun nyeungseurikeun diri sorangan, kahéngkéran diri, jeung kahéngkéran manusa umumna."

“Di urang Sunda kumpul,” ceuk Jakob, “di dinya aya seuri. Tétéla humor aya ogé hubunganna jeung masalah „jero‟. Sasaran humor nya éta

maranéhna anu geus mangrupa bagian tina lingkungan éta."

Wijsman ngahartikeun Kabayan téh nya éta pamong desa anu miboga pancén pikeun nepikeun berita. Éta istilah masih kénéh dipaké di daérah Jawa jeung Tanganan Pangringsingan. Wijsman ogé ngahubungkeun éta istilah jeung jalma anu biasa mingpin acara kenduri dina tokoh-tokoh carita Melayu. http://www.kasundaan.org/id/index.php?option=com_content&view=article&i d=61:si-kabayan&catid=43:sastra&Itemid=67 [20 April 2013].

Nurutkeun Prof. Berg mah harti Kabayan tina sisi etimologina kecap kabayan asalna tina basa Sanskerta, bhaya anu hartina sieun. Hal ieu saluyu jeung gambaran Kabayan versi Tanganan Pangrisingan anu kudu miboga sifat "magis". Salian ti éta istilah Kabayan téh tina kecap dasar bay anu hartina awéwé. Hal ieu saluyu jeung ngaran Ken Bayan dina carita-carita Panji. http://www.kasundaan.org/id/index.php?option=com_content&view=article&i d=61:si-kabayan&catid=43:sastra&Itemid=67 [20 April 2013].

(16)

3

Budi Setia Budiman, 2013

Saterusna Held (1951), anu ngabandingkeun Si Kabayan jeung panakawan tina lalakon wayang Jawa hususna tina segi fungsi lelucon-luluconna.

Di tatar Sunda, Utuy T. Sontani (1920-1979) nalungtik Si Kabayan. Ieu pangarang taun 1957 ngungkapkeun yén Si Kabayan mangrupa manusa anu

geus teu nanaon ku nanaon. Maksudna, Si Kabayan geus jadi manusia anu

leupas tina rupa-rupa rasa anu bisa mangaruhan manusa. Hartina, manéhna geus jadi ubermensch, istilah Nietzsche. Sanajan kitu, dina naskah dramana Utuy ngagambarkeun yén Si Kabayan salaku dukun anu dianggap sakti mandraguna, padahal manéhna ngan ukur ngulinkeun pasén-pasénna. http://www.kasundaan.org/id/index.php?option=com_content&view=article&i d=61:si-kabayan&catid=43:sastra&Itemid=67 [20 April 2013].

Utuy T. Sontani anu dina karanganana ngeunaan kakayaan batin urang Sunda, miboga pamadegan yén dongéng-dongéng Si Kabayan mangrupa maniféstasi jiwa urang Sunda anu cageur jeung bageur (Rosidi, 2009: 34).

Ajip Rosidi (1964) miboga pamadegan yén tina carita Si Kabayan aya maksud nu tangtu. Nurutkeun Ajip, Si Kabayan lain jalma anu bodo, lantaran loba carita-carita Si Kabayan anu mindeng ngulinkeun mitohana sarta Kiai. Kiai éta bisa jadi personifikasi ulama, sedengkeun Si Kabayan mangrupa personifikasi urang Sunda. Sarta Islam asup ka Tatar Sunda sanggeus runtuhna karajaan Sunda. Ku kituna sastrawan Sunda anu nyiptakeun carita Si Kabayan saéstuna keur nepikeun kritik ngaliwatan jalan anu disamunikeun

nya éta mangrupa lulucon.

(17)

4

Budi Setia Budiman, 2013

mibanda dasar pandangan mistisisme jeung laku mistis éta mémang paradoks http://www.kasundaan.org/id/index.php?option=com_content&view=article&i d=61:si-kabayan&catid=43:sastra&Itemid=67 [20 April 2013].

Tétéla loba pisan anu kungsi nalungtik Si Kabayan, di antarana Memen Durachman dina disertasina: “Pendidikan Karakter melalui Cerita-Cerita

Jenaka Si Kabayan”, anu nyawang Si Kabayan téh nya éta jalma anu miboga

karakter matak pikaseurieun. Aya ogé artikel “Kabayan dari Buku ke Buku”. Jakob Sumardjo ogé kungsi nulis buku “Paradoks Cerita-Cerita Si Kabayan”, anu nyawang yén Si Kabayan tina paradoksna atawa sabalikna. Éta panalungtikan téh medar perkara pendidikan karakter jeung paradoks dina kahirupan Si Kabayan. Panalungtikan nu medar watek jeung ajén falasifah hirup Si Kabayan masih langka, malah sakaterang can aya.

Ieu panalungtikan penting dilaksanakeun lantaran eusina ngungkab perkara watek jeung ajén falasifah hirup Si Kabayan. Ku cara kitu, bakal témbong jeung kagambarkeun kumaha watek jeung falasifah hirup urang Sunda dina umumna. Jadi ieu panalungtikan bisa jadi dasar pikeun etnopedagogik. Ku kituna, ieu tésis dijudulan “Dongéng Si Kabayan dina Kahirupan Masarakat Sunda (Tilikan Watek jeung Ajén Falasifah Hirup)”.

B. Watesan jeung Rumusan Masalah 1. Watesan Masalah

Dina ieu panalungtikan aya sawatara masalah anu perlu diwatesanan patali jeung falasifah hirup Si Kabayan. Éta watesan masalah téh patalina falasifah hirup salaku: pribadi, patali jeung pangéran, masarakat, alam, waktu, jeung kasugemaan lahir batin.

2. Rumusan Masalah

(18)

5

a. Kumaha watek palaku Si Kabayan dina dongéng?

b. Kumaha tangtungan hirup Si Kabayan dina dongéng salaku pribadi, patali jeung Pangéran, masarakat, waktu, tempat, hontalan kasugemaan lahir batin?

C. Tujuan Panalungtikan

Tujuan ieu panalungtikan nya éta pikeun mikanyaho jeung ngadéskripsikeun dongéng Si Kabayan dina kahirupan masarakat Sunda. Ari déskripsina ngawengku:

1. watek palaku Si Kabayan dina dongéng tina omonganana, omongan

palaku séjén, jeung paripolahna,

2. tangtungan hirup Si Kabayan dina dongéng salaku pribadi, patali jeung Pangéran, masarakat, waktu, tempat, hontalan kasugemaan lahir batin.

D. Mangpaat Panalungtikan

Ieu panalungtikan sakurang-kurangna aya dua mangpaat, nya éta

1. Mangpaat tioritis pikeun ngajembaran élmu pangaweruh ngeunaan

aprésiasi sastra Sunda, utamana mah dongéng;

2. Mangpaat praktis pikeun dunya atikan bisa dipaké bahan ajar ka siswa ngeunaan dongéng Si Kabayan anu bisa dilarapkeun dina kahirupan sapopoé.

E. Raraga Tulisan

(19)

6

(20)

23

BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

Dina ieu bab baris dipedar tujuh hal anu aya hubunganna jeung prosedur panalungtikan, nya éta (1) data jeung sumber data, (2) desain panalungtikan, (3) metode panalungtikan, (4) wangenan operasional, (5) téhnik ngumpulkeun data, (6) téhnik ngolah data, jeung (7) instrumen panalungtikan.

A. Data jeung Sumber Data

Data dina ieu panalungtikan nya éta watek palaku jeung ajén falasifah hirup nu aya dina dongéng-dongéng Si Kabayan. Sumber data dina ieu panalungtikan téh nya éta basa Sunda ragam tulis dina wangun carita Si Kabayan. Ragam tulis nu dijadikeun sumber data nya éta buku dongéng Si

Kabayan. Éta buku teu kapanggih nu ngarangna (anonim) sarta éta buku

diterbitkeun di Jakarta, ku penerbit Balai Pustaka, dina taun 1932 Ukuran buku 21 X 15,5 cm, kandelna 51 kaca.

(21)

24

Tutut, (19) Si Kabayan Nawu Kombongan, (20) Si Kabayan ulah ku Manéh, (21) Si Kabayan Manggih Duit, (22) Si Kabayan Meuleum Kéré, (23) Si Kabayan Lintar jeung Mitohana, (24) Si Kabayan teu Nyaho di Kalong, (25) Si Kabayan Dusun, (26) Si Kabayan Ngala Roay, (27) Si Kabayan Naheun Bubu, (28) Si Kabayan Maling Nangka, (29) Si Kabayan Meunang Bagian Paré, jeung (30) Si Kabayan Paréhéng jeung Mitohana.

B. Desain Panalungtikan

Ieu panalungtikan mangrupa panalungtikan kualitatif. Dina ieu panalungtikan didéskripsikeun ngeunaan watek palaku jeung ajén falasifah hirup dina dongéng Si Kabayan. Galur panalungtikan bisa digambarkeun ieu di handap:

Bagan: 3.1 Galur Panalungtikan

Masalah

1. Watek palaku Si

Kabayan

2. Ajén Falasifah hirup

Ngumpulkeun Data

1. Studi bilbiografis

Ngolah Data

1. Analisis unsur langsung Analisis Data

1. Watek palaku Si

Kabayan dina dongéng 2. Ajén falasifah hirup

dina dongéng Si Kabayan

Deskripsi Data

1. Watek palaku Si

Kabayan dina dongéng 2. Ajén falasifah hirup

dina dongéng Si Kabayan

Kacindekan

(22)

25

Budi Setia Budiman, 2013

C. Métode Panalungtikan

Metode mangrupa cara pikeun neuleuman objék anu jadi sasaran panalungtikan. Panulis bisa milih salasahiji tina rupa-rupa métode anu aya saluyu jeung tujuan, sipat, objék, sipat élmu atawa téori anu ngarojongna. Dina panalungtikan, objék anu nangtukeun metode anu bakal digunakeun Koentjaraningrat (Suratiningsih, 2011: 33).

Ieu panalungtikan dilaksanakeun kalawan ngagunakeun metode deskriptif. Metode deskriptif nya éta hiji metode pikeun ngagambarkeun kaayaan objek anu ditalungtik anu sakaligus medar aspék-aspék anu dijadikeun puseur panitén dina panalungtikan.

Metode deskriptif digunakeun pikeun ngaidéntifikasi jeung medar unsur-unsur anu jadi puseur panalungtikan. Sudjana jeung Ibrahim (Suratiningsih, 2011: 33) ngébréhkeun yén metode deskriptif digunakeun pikeun ngadéskripsikeun hiji gejala, peristiwa, kajadian anu aya nalika panalungtikan lumangsung. Metode deskriptif digunakeun pikeun ngadéskripsikeun kaayaan objék anu ditalungtik ku cara medar hal-hal anu jadi puseur panitén jeung ngarojong objék panalungtikan éta.

D. Wangenan Operasional

Sangkan ieu panalungtikan téh teu nimbulkeun salah tafsir, aya sababaraha istilah dia panalungtikan anu kudu diterangkeun saperti ieu di handap:

1. Dongéng nyaéta carita rékaan anu mere kesan pamohalan tur ukuranana

(23)

26

karasa, nya éta dongéng-dongéng anu nyaritakeun kahirupan sapopoé saperti dongéng-dongéng Si Kabayan.

2. Si Kabayan nya éta tokoh paradoks anu ngawangun carita-carita paradoks

ogé. Tokoh saperti kitu tétéla muncul tina pamikiran sacara jero hiji jalma (atawa sababaraha jalma) intelektual. Bobot sastrawina luhur pisan. Sok sanajan sumebarna sacara lisan, Ku kituna loba anu ditambahan jeung dikurangan luyu jeung parobahan masarakatna, sanajan kitu inti pesenna masih kénéh jelas pisan. Malah mah urang bisa ngarekonstruksi wangun aslina.

3. Kahirupan Masarakat Sunda nya éta masarakat nu aya di Jawa Barat anu

dina basa sapopoéna ngagunakeun basa Sunda.

4. Watek nya éta sipat batin manusa anu mangaruhan kana sakabéh pikiran

jeung tingkah paripolah.

5. Ajén Falasifah Hirup nya éta nilai tangtungan hirup hiji atau sakelompok

jalma anu mangrupa konsép dasar ngeunaan kahirupan anu dipikahayang. Filsafat ngabogaan harti ogé salaku hiji sikep hiji jalma anu sadar dina mikiran sagala perkara sacara jero sarta hayang ningali tina segi anu lega jeung kana sagala hubungan.

E. Instrumen Panalungtikan

Instrumen panalungtikan nya éta alat pikeun meunangkeun data (Sudaryanto, 1988: 9). Instrumen panalungtikan diperlukeun pikeun ngarojong lengkah-lengkah operasional panalungtikan, utamana anu aya hubunganna jeung téhnik ngumpulkeun data.

Instrumen anu dipaké nya éta kartu data. Dina kartu data aya informasi ngeunaan judul dongéng, kaca dicutat, sarta unsur analisis dongéng.

Judul : ___________________________________

Téks Dongéng : ___________________________________

Watek palaku : ___________________________________

(24)

27

Budi Setia Budiman, 2013

F. Téhnik Ngumpulkeun Data

Téhnik nu dipaké dina ieu panalungtikan nya éta téhnik studi pustaka (bibliografis). Data nu dikumpulkeun mangrupa dongéng Si Kabayan tina sumber tinulis. Ari léngkah-léngkah ngumpulkeun data saperti ieu di handap:

1. Néangan buku kumpulan dongéng Si Kabayan.

2. Nyutat dongéng Si Kabayan anu ngandung watek jeung ajén falasifah hirup.

3. Nganalisis watek palaku jeung ajén falasifah hirup nu aya dina dongéng-dongéng Si Kabayan.

4. Ngadéskripsikeun hasil analisis.

G. Téhnik Ngolah Data

Téhnik ngolah data tujuanna pikeun ngébréhkeun prosés ngaorganisasikeun jeung ngaruntuykeun data ngeunaan watek jeung ajén falasifah hirup anu aya dina dongéng Si Kabayan.

Téhnik ngolah data dina ieu panalungtikan dilaksanakeun ngaliwatan léngkah-léngkah ieu di handap:

1. Nganalisis watek palaku Si Kabayan dina dongéng. 2. Nganalisis ajén falasifah hirup dina dongéng Si Kabayan.

(25)

162

Budi Setia Budiman, 2013

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

A. Kacindekan

Dumasar kana déskripsi nu aya dina bab IV bisa dicindekkeun dina hal ieu di handap.

1. Watek palaku Si Kabayan dina dongéng téh aya 17, nya éta (1) loba ékol, (2) kedul, (3) jahat, (4) resep ngalamun, (5) bodo, (6) jalir jangji, (7) wijaksana, (8) sirik, (9) hormat, (10) handap asor, (11) basajan, (12) bageur, (13) pedit, (14) borangan, (15) pinter, (16) kreatif jeung (16) licik. Salian ti miboga watek Si Kabayan ogé miboga ajén falasifah hirup (1) salaku (2) pribadi, (3) patali jeung Pangéran, (4) masarakat, (5) waktu, (6) tempat, sarta (7) hontalan kasugemaan lahir batin.

Disawang tina frekwensina watek Si Kabayan anu panglobana nya éta watek bodo kapanggih dina 15 dongéng (50%), kadua watek kedul kapanggih dina 8 dongéng (26,6%), katilu watek wijaksana kapanggih dina 6 dongéng (20%), kaopat watek jahat kapanggih dina 5 dongéng (16,6%), kalima watek bageur kapanggih dina 3 dongéng (10%), kagenep watek loba ékol jeung basajan masing-masing kapanggih dina 2 dongéng (6,6%). Sarta watek anu pangsaeutikna nya éta watek resep ngalamun, sirik, hormat, handap asor, pedit, borangan, pinter, kreatif jeung licik masing-masing kapanggih dina hiji dongéng (3,3%)

(26)

163

Budi Setia Budiman, 2013

hirup téh anu panglobana patali jeung masarakat aya dina 24 dongéng (80%), kadua patalina jeung tempat aya dina 20 dongéng (66,6%), katilu patalina jeung waktu aya dina 12 dongéng (40%), kaopat patalina salaku pribadi aya dina 9 dongéng (30%), kalmia patalina jeung hontalan kasugemaan lahir batin aya dina 2 dongéng (6,6%), jeung kagenep patalina jeung Pangéran aya dina 1 dongéng (3,3%)

B. Saran

Sanggeus ditepikeun kacindekan ngeunaan watek Si Kabayan jeung ajén falasifah hirupna, aya sawatara saran nu perlu diébréhkeun.

1. Ieu panalungtikan téh kakara nganalisis watek palaku jeung falasifah hirup Si Kabayan sarta sumberna ngan hiji buku kumpulan dongéng. Ku kituna, perlu aya panalungtikan séjén anu nganalisis struktur intrinsik jeung pamarekan séjén kana dongéng Si Kabayan anu sumberna rupa-rupa.

(27)

164 Budi Setia Budiman, 2013

DAFTAR PUSTAKA

Danadibrata, R.A. (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat.

Dananjaja, J. (2002). Folklor Indonesia, Ilmu Gosip, Dongéng dll. Jakarta: Grafiti. Hidayah, E. (2010). Struktur dan Nilai Budaya Carita Pantun Paksi Keling versi

Ki Sawari dari Provinsi Banten (Studi Deskriptif-Analitis serta Alternatif

Model Pembelajarannya di Sekolah Menengah Atas). Tesis pada B. IND

UPI Bandung: tidak diterbitkan.

Koswara, D. (2007). Racikan Sastra. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daérah FPBS UPI.

Meaty, S. (2011). Kajian atas Kumpulan Cerpen “Rectoverso” Karya Dee

sebagai Alternatif Bahan Pembelajaran Bahasa Indonesia di SMK YPPT

Bandung. Tesis pada B.IND UPI Bandung: tidak diterbitkan.

Rakhman, Z. A. (2011). Analisis Dekonstruksi terhadap Novel Pascakolonial

Bumi Manusia karya Pramoedya Ananta Toer sebagai salah satu Alternatif

Bahan Ajar Pembelajaran Apresiasi Sastra di SMA. Tesis pada B. IND UPI

Bandung: tidak diterbitkan.

Rosidi, A. (2009). ManusiaSunda. Bandung: Kiblat.

Ruhaliah. (2012). Sejarah Sastra Sunda. Bandung: CV Wahana Karya Grafika. Rusyana, Y. (1978). Panyungsi Sastra. Bandung: Rahmat Cijulang.

Salmun, M.A. (1958). Kandaga Kasusastraan. Bandung: Ganako.

Suryalaga, H. (2009). Kasundaan Rawayan Jati. Bandung: Yayasan Nur Hidayah. Taufik, M. (2011). Analisis Nilai-nilai Humanis dalam Cerpen pada Majalah

Horison dengan Pendekatan Psikologi Sastra sebagai Bahan Pembelajaran

Apresiasi Sastra di SMA. Tesis pada B. IND UPI Bandung: tidak

diterbitkan.

Warnaen, S, Spk. (1987). Pandangan Hidup Orang Sunda. Bandung:

(28)

165

Budi Setia Budiman, 2013

Widianiati, W. (2011). Ajén-Ajén Etnopedagogi dina Dongéng di Kota

Tasikmalaya (Ulikan Struktur jeung Hermeneutik). Tesis pada BBS UPI

Bandung: tidak diterbitkan.

http://www.kasundaan.org/id/index.php?option=com_content&view=article&id=6 1:si-kabayan&catid=43:sastra&Itemid=67 [20 April 2013].

http://herdianwibisono.blogspot.com/2009/06/tentang-dongeng.html [17 April 2013].