PENDAHULUAN + # % !# ## 4# %stakeholders=0 %7 <,)##%%0 ! #(-()( #,% ()/ 4 ## &%% 0 %$ % #$ %0# $ % ! %0hard skill 0 %0soft skill%#0%0# % %0!### (* # ,% %% %
FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA
MENGACU PADA KERANGKA KUALIFIKASI NASIONAL INDONESIA
Edy Supriyadi
,%%%% %>& $`#0 $z$6
ABSTRACT
This reserach aims at evaluating and completing the curriculum of Electrical Engineering Education >3>Q> the development of science and technology. The method in investigating and developing the currriculum was X 3333 Education. This study is a research evaluation on the implementation of curriculum with CIPP model. The curriculum development was using content analysis and discussion. The research result showed that, in general, the implementation of Curriculum 2009 for Electrical Engineering Education Department could be categorized as “appropriate” (Good) according to the respondents of lecturers or alumnae and “quite appropriate” according to the students. There were few weaknesses either the curriculum content or its implementation especially on the aspects of Input, Process, and Product. Based on the evaluation result on the curriculum implementation, Indonesian 333 Department, it was found that both the draft for curriculum framework and the competence that should be mastered by the graduates of Electrical Engineering Education (Bachelor level) and Electrical Engineering (Diploma level) need to be reviewed and validated. Those actions should be conducted in order to produce a curriculum design which had relevance as well as adequate quality and usefulness for students, society, and corporate world.
KeywordszX X' ABSTRAK , %%$0 %% % #,% %%% >&##0 %0!%# %! stakeholders!0% %%%60%0## ##) %)%##<#=))</%%% ,% %%% , 0%04#0%#% %T<,,
=Context, Input, Process, Product/0% %####%#"#
0%%!#6 0%#% %2HHC #,%%% % ##=%/ #0#X #%6%0##=6%0 %/ #0!## 06%0$%%% % #% %0
0%#% % # 0#0%Input, Process, dan Product+ # %0%
!# 4# 0%# % % ))< # 4# U # # ,% %%% >&0 #% 6%0#$#! #$%##(* #,%%%% J #%%% # % %% %$ 6 #0 %!4##6 #!0!#% 0 %% %$% 4#%!##X# #$ %% Kata Kunci-% %))< 156
J %% % > & 0 ##% ) %)%##<# =))</ 0 # % # 0 %0 , , !*9!2H*H ,#C9%!% %0 7 $%%%#7 %! # ##0%0#=)+)/, 7 $#%0)0%# 2J2 ! 2HH2 0 0$# % %0 0!#7 !### )0%#F8! 2HH2% %0 60# !% # 7 #,%%%% $ J, ($, (J%% % , ( ,% %% % , ( ,% %% % %#!6%%0 % % % =*CC9/ % %% % % ## %0# 0 !2HH2$%#%0!2HHF ( 0 !% %%% %!##$0 % % %%0 % # % %)+)$##0!2HH2 %% %% 4# 0 0 % %2HHC # ,% %% % > &#%!2HHF!% %#%)+),%$$6%0 $%0 $%%#!# 0% %#$, 0 )+)##)0# ,% # 2J2XX2HHH HF8XX2HH2 0%#%%" #%! % #! $ 0! # % )+) # 0#$ 0 , # %0# # #! # 0 0 #0# 0! #7# # # 00 %!0$#% %6$ # 0%$% %)%# # <# =))</ ! 0 ! , 0 # G ! 2H*2 # 60$#600 # #0 0% #6 # #,%%%% 0 $%0$ % 0%# % %$#% #% %600 # % % %$60))< + # % #0 %% 0% 0%# % % # %# %#% % ## %0# $ # ,% %%% >&0 % %$60% % %%##<#! 0%#7 $0!%%#$0% !% #!%%0 % #6 # #>%# 0 % ! $-=*/ ,%# ) % 2HHC $ # % ! %## Tk <0 , 6## , 61 =2/ )0# $!%!# #,% %% % =J (*/ ## ))<1 =J/ 6% % #,%%% % >&$60))< V# #,%%%% > &!% #$ 0 0%0!%% % $ !#% # 6% 0 ## # 0 !00 %0%#=>&2HHC/ #,% ! 0%% %0#%0%%0% )0# )0% 0- =*/ 7 6%0$ 0%% % % 0 7 1 =2/0$ 0% ! 0 0% % #%! # 1 =J/ %#% 0 0%!00%% #%! # 1 =F/ 4# 0$ 0 0% ! 0 0% % #%! # 1=8/0$ 0% ! ## % < #)%#=<)/ )0#7%0%=)%7 %/ 0- =*/ 6% % = / % 0% 0 ## #7# 0 %# 07 # ##$1 =2/ ! ! 0 #6 #0#%$0 %% %#%0% 0### %# %# %$1=J/7 6 %%#0#7 #0 ##0 %###%# %$
# 1=F/###% # 0 #7# 0 ## 0 %# # 1 =8/ 0 #% 0 # % % # 1 =I/ % % #$#%###$#%7 # %$!## 7 ## % # %%#1 =9/ %% 0 0 % ## #$# % # #$# %7 # %$1 =G/ % #% 0% 00 $%70 $%%# %# 60 ## $ %%!-=*/%%0 0 # % % $ 0 Y%# #0##% 0 % <,)(1 =2/ % 70 %%$ ## < =Information Technology/ % 0% %# 0$ 0 ## $ # 0 0# %0# ##life skills1 =J/ % ! 0% ##%0 1=F/ %% %# $ %% $ # <(LCHHH1=8/%% % #=networking/stakeholders % 0%#1=I/% # %# # # % ## $ #life skills % , ! ! #% #! 0%$ 7 (#,%#2H!2HHJ 7 0 ! 7 #%!,%!#!# 6%%## 0 ##0 0# %#6 % %0# $%% %%#0 %0 %0 %6 # %!% # % 0$0 % $#$ % # ( )0# ) # <# $ #$ #% ())< ! #%0% $6%0 #0%0!% 0%! # #%0% $ 40%# #0 #$ 0% $0% ## % 0 0 7 $ %())< 0%#7 %0#$ %#6 # <# ())< % # %0# 40 #!0# %0# $ ##0 #!% ())<! #0 0% %% #0 #!## ())<%!# %0#$ ##())<0 4#6 0 %% !4#$ !00 % 0 #$ 0% , ## 4())< % #0 0 # " 0 % %60 0 ! 0 #$ 0% #7# 0 #4())<%< 7 # )%# #$ ! 60 4())< O# ())< 0%0# 07 0! ##%0#,##$ ## #$#6%07 0 0!0%6 0 ## # %# %0# 0 #L!% 0())< ! #! Q# #R # 07 %%0##% 0 # %0())<0 7 !0 #0 %07 0 #$$%!$ %# %#! % =)J/ (0 #$%#!%%%% #$, #0 %0 70 #$$%% #00=dispute/(0 #$47 %#%##$%$ % # >(> 'L # % # $ 0 ())< 0 !% 0 70 #%0#$ $% Q+ R , ! %!## %070 #$ %#$0$ # # (0 #$ % %#%$ ())< ## T06$ ( =T(/ $ 0 %%, ,(,7<OL 0!*CCG( )0#) T(0# $ #%#6 # !7! 0%% # %- =*/0 $! 0%0% %!## 0% ###0% $_ =2/(!% $! 0%0 0%###0#%#0% # %# % % $_ =J/ + 6 !X% !
METODE 0!%7 4# % % # ,% %% % >& # 0#0%4# $%%%#=context/#%=input/0 ## =process/ !# =product/ # 0 !04#=evaluation research/ #0 %% 0% %0#7%0#$#! #$%# !# #,%%%% =(*J/,%%%7 60!#4#% %))< , %% # ,% %% % >%# %% 4 ## &$% %# % 0I=/ ! 2H*2{L% 2H*26%$ %%000-, #0 0 ,%# 4# % % T<,,=,/## 0 ="# ,/ ) ) % )%##<#=))</) %0# # # ,%%% % >&<%#%0# %0#0%,%% % # %0#%0#07 %, 6% % % % ( 0 ! # !## 0 # ,%%%% >%#%%4 7 ## &$% # 0 % $ 000 #!X##0%=()/ $% $##%%# #%!#%% % # ,%%%% >&## ))<!%%$ ## !X 0 0% % $! 0% #_ (6 ! 6())< T( 0 ! , ) # #2*X X;X2HH9 T ,0 ())<) %)%##<# !% %0%%#%7 0#$0$%$ % #% 0% # 0% % 0% %0# % ## # % 0% #% ))< 6 0# ())< % %%%#6 0 , , ! J* ! 2HHI (#,!) #))< C=#/%%#$ %%#( %{<#0 %%#( %{<;,# ())<%%%#))<7 % 0 #% 0 $ ! 0%, ) 2*XX;X2HH9T ,0 ())< ,# ())< % %%#))<#0%%0 0$ 0 0$ %%# %#%0% %0% #007 # ())< % ))< 0 %%0 ! ##% ## 0%%%# % #6 0#6
%0# %0# 0% #%0#%0# 0%0 !6 brainstorming #%#0!%70!%$ % $!0%# #! % 0!% 0 ! # #<# $%! #0 0 $ %!% ## 0,0% 0# %00$ # 4#%%#6 HASIL DAN PEMBAHASAN
Evaluasi Kurikulum 2009 Program D3 Teknik Elektro dan Program S1 Jurusan Pendidikan Teknik Elektro ditinjau dari aspek context, input, process dan product
)## ) % 2HHC 0 ,7 % %% % >%# %% 4 ## &$% 0 #6 % 0#0%$%#0% context, input, process dan product "# %7 ## % % #6 % #0 #X 0 ! 0 ## ## 98G*: % ## "# %## ) % #6 % #0!## 0 !0 ##IFIF:% 6%0## ) %2HHC$0#% #% 0%!#0 #0% + 0 ! $ 0 0 !% % #0%context$%## 4##%##% % %! % $ % %! #$ % )0# $ % ! # # % 0 % + 0 ! $ 0 0 !% % #0%input $ 0! # % % $ % %## % 0$%#! #!0 0%,!# % % $ % 0! ) % # 0 0 ##0 # % #! 0 ## $ 0 0%$+%0$% ! #60%0#X## + 0 ! $ 0 0 !% % #0%process $ % 0 ## 0 0 %! 0 %% % $ % ! # % #%# % ,!%$%##00 0 %% %0 !$6%0# ) 60%0#$#! % 0!0%#%6 0 ##0 0 %%)6 # ##$%'% % #%# ## !7 ##0 #% )7 #%# 0!##0 # % 0% #! 0 %% %# + 0!$0 0 !%% #0%product$ % !##X#% % $ 0% 0 # %6 # 0 (*$ %% % 0% %!! #%% # Kompetensi yang Dibutuhkan oleh Lulusan Jurusan Pendidikan Teknik Elektro Program S1 dan D3 Teknik Elektro Berdasarkan Analisis Kebutuhan dan KKNI
(! 4# 0%# % % %% 0 ! !#$ %! #$ ! %% 0 %0# # # ,%%% % )0## #,% %%% , (*J%% 0!00!#X0% # %- =*/ ,% 4# # # ,%%% % % (*J1=2/,%%0#7 %0# $ !% % #%0%1=J/, 6 % % ) % # ,7 %%%% %, (*0 J # %))< #,%%% % , #%% %# #,%%% % 0$ %0 00% =# ()/ Program D3 Teknik Elektro
(! # % 0% 0!#0%! $0 #% 4##,
J%%% # %-V# , ( %% % J ! , ( 0 $ 0!#%% !$ %%% $ 6% 0 # ## 0 %0!% %%4##, (%%% J$## - * $ % 0% 0 # % ! $ 0 0 $ %# 0## # % %0# # $ % % 0 # 0# %#0 #%00%#0 !0 0 %0!% %% % 2 $ % 0%00! % 0%0 %%% %%% %# 0% # ! %! #$ % J %% 0 0 #$ % 0 0 0 % 0%%% % 0%F% # #! # $ % 0 %% % %%%%#0 07 % %0$ 0# 00 %#8% $%%$%%0 ! #%##%!### , ( %% % J!!#%#$% %0#soft skill dan hard skill# % !$%%% $ 0 #0$%#$4 0 !0 % # 0 % 0%# 0 % budaya entrepreneurship# 0 # 0%%#0 + # % 0 $ ! #% # 0 %0# $ ! # % ! O# , ( %% % J ! #- * )0 % 0 $#% #! %% % =### %##% /2 )06 ## ### %##) J )0 6 0 #! 0 %##%% $ % #%F)0#! ## %% 0 #0 0% 0 # !% 8 )0 ! X$#%#!$ % %% %% I )0!%6 ##!#0% 0 %0# % #!%%%% 9,! $ # %% % $ 0 %% 0% ## # # # %##0 %#(O # #0 0 ##%0 0%#$ G ,! )J +%%% 0 !$!0 %#% %#% C,!$ 0 60 6 ## # % % ## 0 # # % 0%## 0 6 #*H!! # # =< 6/ # %$ % 0% !# % $0 %**!#0%%0 # %%% $ 0 % #$ %!##$0$# % %6% %%% $ 0 !%% 7% %# %#! % *2 # 0! 0 #!0 % % 0 !#% ## $ $% % %%*J#0!$ 0 6%0%% 0 $% 0 $ 0%##0% *F% % #%%#=<T/% $#%0%
Program S1 Pendidikan Teknik Elektro V# , ( ,% %% % >&!%, ( $ 00%0! %%% $!#%# 6% 0 ## # 0 !00 %0%# 0 !%##0% #%#0# , (,%%%% ! # %-* # $0% 0 $ %# # # 0 0%%0% %%% 20 #0% %%0%%%%
0 ##%%% ## % 0 % 0%# J % % 0% %% % % 0% 0 % $ ## %0# %6%0 !0 F #%0% ##6 # # 0$ $ % % 0% $ %#8%0 00#$ %%% % % 0 $ %%% #4#%%$ 4% %0I0% #$#0 # ## ## $ % % % # %%#9% % 7 #=networking/ ## %##0 ! 0% 0 #! # =stakeholders/%60 + # % 4# # $ ! 7 #% # , ( ,7 % %% % # % -* %% %# 0$ 0%$%# %$ %0 % #%0 #6 0 7 ##%#4#%% # #6 0 2 %% 4# % %$%%0 # !0 # $ % 4$!%!#$ % J %% 0$ 0% 0 life skill0 !%0 % # 6 F %% %# 0% $!%%% $ % 0 0%# %!#$ %8%%%# 0$ 0%0#$ % ## 0 %! #$ % I % #$# %%# 0 % # ## % # 9 $ % # #6 # # % % 0 ! 0% 0 #!# O# , (* ,% %% % ! 0%%%0#%07 % %0% - )0# )0%-*/ 6%0$ 0%%% % 0 7 2/ 0$7 0% ! 0 0%% #%!# J/ %#% 0 0% !00%% #%! # F/ 4# 0$ 0 0%!00% % #%!# 8/ 0$ 0%! ## %< #)%#=<)/ )0# 7%0% =)%%/-*/ )0 % 0 $#% #!%%% =## # % ## % / 2/ )0 6 ## ## # % ## ) J/ )0 6 0 #! 7 0 % ## %% $ % #%F/)0#! ## %% 0 #0 0% 0 # !% 8/ )0 ! X$#%#!$ % %% %% I/ )0!%6 ##!#0% 0 %0# % #!%%%% 9/,! $ # %% % $ 0 %% 0% ## # # # %##0 %#(O # #0 0 ##%0 0%#$ G/ ,! )J +%%% 0 !$!0 %#% %#% C/,!$ 0 60 6 ## # % % ## 0 # # % 0%## 0 6 #*H/!! # # =< 6/ # %$ % 0% !# % $0 %**/!#0%%0 # %% % $ 0 % #$ % !##$ 0$#% %6% %% % $ 0 !% % 7% %#%#!% *2/# 0! 0 #!0% % 0 !#% ## $ $% %%%*J/#0! $0 6%0% % 0 $% 0 $0%##0% *F/)7
0 % % # %%#=<T/%$#% 0% *8/)0%%# %0 % J 6 ) %) % #,%%% %
Program D3 Teknik Elektro
+ # % !# 0% 0 #% 6 % % , J %%% $60))<! #
%-Tabel 1. Struktur Kurikulum Program D3 Teknik Elektro
No. )! T P O J ) * <##O# % 2 2 F * 2 %% 2 2 * 3 %O# % 2 2 F * F % % 2 2 F * 5 , )0 * 2 3 * I ,%,6# 2 2 * 7 +!#< # 2 2 * G <(#+$# 2 2 * C % 2 2 * *H >#% 2 2 * ** ,% 3 3 2 *9 ,%) 2 2 2 *G % % 2 2 F 2 2H <##O# %<# 2 2 2 2* )0 2 2 2 22 %%% 2 2 2 2I %%% 2 2 3 2G , (#)# % * 2 3 3 JH #O# % 2 2 F 3 J* % %$ 2 2 F 3 J2 # (#) 2 2 F 3 33 (#% 2 2 3 JI (# ## 2 2 3 37 <# 2 2 F FH )L# 3 2 5 F F* # %%# 2 2 F F2 (#% % 2 2 F F FJ ) #! 2 2 F FF +!#<#=) $#<!/ 2 2 5 F8 )#!)#) 2 2 5 FC %% % * 2 3 5 55 , %%(#O# % 2 2 5 57 ,% O# % 2 2 F 5 8G L0 #(#O# % 2 2 5 8C 2 2 5 IH , * 2 3 5 I* %% ### # 2 2 F 5 I2 , %%<# =< #!0/ 3 3 I IJ , $%%! F F I I2 FH 7 **2
(* # ,% %% % ! #
%-Tabel 2. Kerangka Kurikulum S1 Pendidikan Teknik Elektro > ! & ,6# =J9#%#/ <# 6 6($## Third & OT<TO,L' <(<OTLLO , #7 ## , # 7 bution 6 ($## T 7 # U<# 7 (6 & TL,TLLO T0 , < 6!$ +#6(66# +(<TT"LOL& > #& % 7 6 6!7 $ Basic T0 Basic T # <# 6!$ J9#%# **H{**J#%# =FH:/1, %%=IH:/ Struktur Kurikulum S1 Pendidikan Teknik Elektro
,# $% %(*,%%% !##0 % %0 J!%!7%!%0%
Tabel 3. Struktur Kurikulum S1 Pendidikan Teknik Elektro
No. )! T P L J Ket. * ,#%,% 2 2 ,) % 3 3 ,%%) 2 F ,%, 3 5 , 3 I ,"#+ 2 7 ,,% 3 G , % 2 2 C , %%) )0% I *H <##O# % 2 2 F ** %% 2 2 *2 %O# % 2 2 F *J % % 2 2 F *F , )0 * 2 3 *8 ,%,6# 2 2 *I +!#< # 2 2 *9 <(#+$# 2 2 *G % 2 2 *C >#% 2 2 2H ,% 3 3
Program S1 Pendidikan Teknik Elektro + # %!#0%0 7 #% 6% %) %,
2* ,%) 2 2 22 % % 2 2 F 2J <##O# %<# 2 2 2F )0 2 2 28 %%% 2 2 2I %%% 2 2 29 , (#)# % * 2 3 2G #O# % 2 2 F 2C % %$ 2 2 F JH # (#) 2 2 F J* (#% 2 2 J2 (# ## 2 2 33 <# 2 2 JF )L# 3 2 5 35 # %%# 2 2 JI (#% % 2 2 F 37 ) #! 2 2 JG +!#<#=) $#<!/ 2 2 JC )#!)#) 2 2 FH %% % * 2 3 F* , %%(#O# % 2 2 F2 ,% O# % 2 2 F FJ L0 #(#O# % 2 2 FF 2 2 F8 , * 2 3 FI %% ### # 2 2 F F9 , %%<# =< #!0/ 3 3 FG , $%%! F F SIMPULAN (6 !# 4# !0 0%#) %2HHC #,% %%% >& 6%0% "# %## % % #6 % #0 #X 0 ! 0 ## ## 98G*: % ## "# %## ) % #6 % #0 !## 0 ! 0 ## IFIF: % 6%0## ) %2HHC$0#% # % 0 %! #0 #0% + 0 ! $ 0 %%% #0%context $-%##4##% %1%7 ## %! % 1 %## %! #$ % )0# $ % ! # # %0 % + 0#!#6 % % $ % )## %0$ %>##0 %!0 %%#!% ##'% $ %!#% #%## #)#%# 0 !##0# % 0% #! 0 %% %# + # % !# 0% $ 7 % # ! # # ,% %%% 0 %# 7 0# ()0 #%%7 0#7%0#$!%!# #%# 6 ) % # ,7 %%%% %0 J%% % 0 (* ,% %% % 6%0## % % %7 , (* # ,% %% % , J %% % $ !#% 0 0 #7
0 %4##6 #! 0 !#% % % $ ##%!#0!% % ,!$0 %%% 0# % % % 0 -#### % % % # !## # 0!% %1 0 0 % 0 %! ## # % %1 0! !0 %%10!## 0 %! DAFTAR RUJUKAN 0 ,%#. 2HHJ!O +X-&*-&&U Sistem Pendidikan Nasional.
_________. -&&'! ^ ^ +X Nomor 19, Tahun 2005, tentang Standar Nasional Pendidikan. % ,()=2HHG/Data Pokok SMK Versi 2.0 Beta0 28 ## 2HHC !0-XX 0 % % 0 # % X k 0 ! 0 _ ?U0 0?HFU%?HFH2U#% >%#%%&2HHC Kurikulum Jurusan
Pendidikan Teknik Elektro
O$6*CCH Measurement and Evaluation in Teaching.
#$- 6 ,#!
T0$
" #6+T! #*CCFEvaluating and Assessing for Learning. #$-6!#,#!T0$
)0# ,% # F8 ! 2HH2 Tentang Kurikulum di Perguruan Tinggi
, , !J*!2HHITentang
Sistem Pelatihan Kerja Nasional
, ) # # 2*XX;X2HH9Tentang Tata Cara Penetapan SKKNI.
( # 2HH9 Q () + < #R #0% 0 6 0 #00%#4# () #%