Lumasaaba (Lugisu) translations by Wangoda Wilberforce and Lumasaaba (Lugisu) translations by Wangoda Wilberforce and Neumbe Ritah Kidasa.
Neumbe Ritah Kidasa. SUCCESSION
SUCCESSION
Siina shekhukhola nga wumundu wuli Niibindu byewe wafile? Siina shekhukhola nga wumundu wuli Niibindu byewe wafile? Khufa kwo’mukanwa lwawa khuli khwe bubwile Buwandalafu. Issawa Khufa kwo’mukanwa lwawa khuli khwe bubwile Buwandalafu. Issawa iimmananddaallafafu u iinnyyalala a yyababa a iimmbbi i nnaaaabbi i nngga a AA’’lliiwwo o kkaammaayya a oobbaa khukhw
khukhwesanilesanila a khubinkhubindu du bwo’mbwo’muffu. Likambiluffu. Likambila a lya Uganda lya Uganda lya rawolya rawo bulayi bihambakana ni bibindu byo’muffu.
bulayi bihambakana ni bibindu byo’muffu. Si
Siiina na sisiiillininikikhuhukhkhoollekekhha a nnga ga wuwummunundu du wawaffffiile le ngnga a wwaa khuwandikha oba walama muburone musitabu taa?
khuwandikha oba walama muburone musitabu taa? Nga
Nga wuwumumuffffu u wawalelekhekhele le sisiililamamo o shshye ye bubuwawandndikikhehe, , isishyhyo o ni ni shshyoyo siikane sirambe nga indakililo yekhulelela siina sii nabanga sikholekha siikane sirambe nga indakililo yekhulelela siina sii nabanga sikholekha khu bin
khu bindu du bybyo’o’mumuffffu?u?. . WuWumumundndu u wuwuli mubuli mubunynyalala a bwbwe e khukhukabkabaa bibindu khusinzila nga wumuffu nga ni awandikha musitabu sye shye bibindu khusinzila nga wumuffu nga ni awandikha musitabu sye shye sil
silaamaamo, wuyo niye wuwao, wuyo niye wuwakha khurkha khurebeebewa wa (um(umusiusiikhikha). Umusa). Umusiikiikhaha kamasiina kebwe kakha kuwandikhiwa musitabu shye siilamo.
kamasiina kebwe kakha kuwandikhiwa musitabu shye siilamo.
Nga iwe wuli umusiikha, waliwo bisinza oba kamadala likhumi na kabili Nga iwe wuli umusiikha, waliwo bisinza oba kamadala likhumi na kabili (12
(12) ) keskesi i wakwakha ha walwalondondeleelela la ne ne wabwabona ona wulwuli i walwalondondeleelele le lilikamkambilbilaa ama
amala la bulbuli i munmundu du wakwakabanabana a khukhusinsindu du shyshyo’uo’umufmuffu fu mubmubulaulayi yi nganga shiishewe oba shiishabwe. Kamadala kano niko ikasi haasi;
shiishewe oba shiishabwe. Kamadala kano niko ikasi haasi; 1.
1. Fuuna ibaFuuna ibaluwa iye khluwa iye khuffa. Nga umufuffa. Nga umuffu wafilfu wafilile mwiile mwindwalndwaliro, sabairo, saba lidwaliro likhuwe ibaluwa iye khuffa, oba nga umundu wafilile lidwaliro likhuwe ibaluwa iye khuffa, oba nga umundu wafilile ingo, saba nasitsologo uwe lidala lisokha akhuwe ibaluwa oba ingo, saba nasitsologo uwe lidala lisokha akhuwe ibaluwa oba lu
lupupururupupusi si ngnga a wawalelelelekhkho o ni ni kukumumuhuhulu lu ni ni susuunungugumu mu bibibibiwawa buwaga biri umundu ilala wafile oba wafa.
buwaga biri umundu ilala wafile oba wafa. 2.
2. fufuununa a bwbwinino o mumububuwawandndikikhe he ngnga a bwbwararononewewelele e mumululusabsabamamesesii ob
oba a mmululuuwawagaga. . AAkhkhababa a ngnga a sisiililamamo o sisinynyalala a shshyya a rrononeewawa mululimi lwoosi,shyakha khuyilibwa mumakambila kamatuffu. mululimi lwoosi,shyakha khuyilibwa mumakambila kamatuffu. 3.
3. sisinznzilililila a lilikakayiyilo lo sisiinina a lilili li ninibubunynyalala a khkhususititonongogolele. . BuBunynyalalaa khu
khulaglagiliilila la mugmugo o shishisizsiziliilila la khu khu bonbonekhekha a khwkhwe e munmungo go umwumwo.o. B
Biittoonnggoolle e bbiibbiilli i hhaaaassi i hha a 550000,,00000 0 bbiikkhhoolleebbwwaakkhhoo numunamakabila uwe lindala lye khabiri (2). Bitongole biri haasi numunamakabila uwe lindala lye khabiri (2). Bitongole biri haasi he
he 2020,00,000,00,000 00 ni ni 5050,00,000,00,000 00 bikbikholholewaewakho kho numnumunaunamakmakabiabilala umukhulu ne bitongole bibirisa oba bili hangagi ha 50,000,000 umukhulu ne bitongole bibirisa oba bili hangagi ha 50,000,000 bikholebwa kho ni likayilo likhulu lye kamagabira.
bikholebwa kho ni likayilo likhulu lye kamagabira. 4
4.. ffuuuunna a ttssiibbaalluuwwa a ssyye e kkhhuukkhhwwiirruussaa. . LLuuppuurruuppuussu u llwwee k
khhuukkhhwwiirruussaayyo o lluullaakkaanna a lliikkaayyiirro o nni i bubullaannggiirriissi i lluullii k
khhuukkhhwwiiyyoonnggeella a kkhhuulli i mmu u bbuuwwaanngga a atate e uulli i nni i bbuuwwagagiizzii mubalangirisi be khu byalo.
mubalangirisi be khu byalo. 5.
5. fufuununa a lulupapapupula la lwlwe e khkhumumananyiyiwawa. . LiLikakayiyiro ro lilikakana na khkhumumananyyaa umu
umundu ndu umwumwene ene uli uli khukhusaba saba luplupuruurupusi pusi lwlwe e burburangangiriirisi, si, ilailalala niyo umwene uwakha waaba?
niyo umwene uwakha waaba? 6.
biiri siilango,ni khusaba khulabula
biiri siilango,ni khusaba khulabula lundi biyilibwe mwikakayiloi.lundi biyilibwe mwikakayiloi. 7.
7. bukullbukulla bia biwandiwandikho bkho biffukiiffukiliisiliisibwilebwile.. 8
8.. rruussssa a bbiillaaaannggo o mmuummbbapapuulla a ttsseekkamamaawwuulliillee..bbiillananggo o bbyyee m
mumumawawululilile e bbibibololelela a bubullimimunundu du yyeeeesi si ululi i ni ni shshyyamambbasasoo musitongole
musitongole shyosi shyosi aliwasabile aliwasabile khuba khuba umurangirisiumurangirisi 9.
9. Itsa uItsa ubonekhbonekhele mele mwikaywikayilo bilo babandu abandu bakhubbakhubone.one. 1
100.. KKhhuukkhhwwaamma a lliikkaayyiillo o lliiffuukkiilliissa a kkhhuussaabba a kkhhwwoowwo o uulliittssyyaa mwikayilo ubukule tsimbapula nibiwandikho
mwikayilo ubukule tsimbapula nibiwandikho byelikayilo.byelikayilo. 1
111.. TTaaananddiikhkhaa kaa khhuukkaaaabba tsa tsakaka sia sittoonnggoolleenngga ula uloonnddeelleella bya byee haasi biino;
haasi biino;
kaliina niko kamaddala kekhukaba sitongole nga iliwo silaamo kaliina niko kamaddala kekhukaba sitongole nga iliwo silaamo sitereefu
sitereefu shyahari ? shyahari ?
khubone bbino haasi; khubone bbino haasi;
1.
1. Buusa Buusa kamakokamakobi kobi koosi kosi keesi eesi babantbabantsa umusa umufufu 2.
2. SsasulSsasula kamaa kamakobi kokobi kooai keoai keesi besi babatsa abatsa umufuumufu.. 3
3.. KaKabbilila a bababbanandu du bibibibindndu u bybyouoummufufu u khkhululonondedellelela a sisillamamoo sishyawandikhibwa.
sishyawandikhibwa. 4
4.. AAkhkhababa a nngga a mmananyya a mmuurri i bbiillaammo o bbyyoossi i ssiibbamamo o kakammaassiinnoo kebakhasi oba bakelema bomufu,babana balihaasi he kimyakha kebakhasi oba bakelema bomufu,babana balihaasi he kimyakha 18,ni babandu babandi beesi umffu abe amenyessa.nga bibindu 18,ni babandu babandi beesi umffu abe amenyessa.nga bibindu sibimala taa,bakhendesakho byebalala khusinzilila khusilaamo. sibimala taa,bakhendesakho byebalala khusinzilila khusilaamo. 5.
5. BiBiikhikha a bulbulaayaayi i bibbibindindu u byebyembmbalialililila la byobyoosi osi byebyeesi esi mumukabikabiililekhekhoo bibindu byomufu.
bibindu byomufu. 6.
6. lwawlwawele rambele rambila ilalila ilala nga watsilia nga watsilila khuyeetla khuyeeta nga niibakhwa nga niibakhwiyikiiyikinana lundi beyongere bakhwiyikine
lundi beyongere bakhwiyikine S
Siiiinnnna a ssiiiilliinniikkhhuukkhhoolleekkhha a ngnga a wwuummuunnddu u wwaaffffiille e nnggaa siwandikhile siilamo situffu taa?
siwandikhile siilamo situffu taa? Sil
Silli li siksikumu umu nnannaabi abi khukhuka ka bibbibindindu u byobyo’mu’muffu ffu nga nga siwsiwalamalama a taataa. . NeNe kamakam
kamakambila bila karawkarawo o byekbyekhulonhulondeleldelela a nga nga wumuwumukelemkelema a ni ni babannbabannaa bomug
bomugenzi bunyala bakabannana bibindu enzi bunyala bakabannana bibindu byo muffu, byo muffu, ne ne siinnsiinno o silesileeyieyi amala siiwangaffu. Eyinno niyo issonga ndweela lwasiina umusaani nu amala siiwangaffu. Eyinno niyo issonga ndweela lwasiina umusaani nu mu
mukekelelema ma mwmwakakha ha mwmwa’ a’ lalaamama a ngnga a bubussissiilili. i. KaKale le BiBino no ninibybyo o bybyee khulondelela, khusyekhukhola nga wumulebe waffile nga siiwalamile khulondelela, khusyekhukhola nga wumulebe waffile nga siiwalamile taa.
taa.
Nnaannu wunyala
Nnaannu wunyala wabanga wumurangirisi?wabanga wumurangirisi? Wu
Wummunundu du wuwuyyiila la buburarangngiirrisisi i mmunungo go ngnga a uumwmwenene e wawaffffiile le ngngaa siiwandikha shoosi taa, bamulanga barri umusikha oba u’mukhussa. siiwandikha shoosi taa, bamulanga barri umusikha oba u’mukhussa. Ilo
Ilommo mmo ississokhokha a niyniyo o yyeyyekhumkhumanyanya a naanaannu nnu wunwunaaba aaba umuumusiisiika. ka. ObaOba u
ummuurraannggiirriissii? ? UgUganandda a iilli i nniiiikakammaannkkamambbiilla a kkaammaakkalali i nnaaaabbii ka
kakakahahammbbakakanana a khkhububyyeekhkhululononda da umumususiikhkha a ooba ba umumururanangigirrisisii uwe’mungo mwomundu nga naffile. Lwekhuuba kamakambila kasaba uwe’mungo mwomundu nga naffile. Lwekhuuba kamakambila kasaba kari
khuffun
khuffunna na “ibal“ibaluuwa uuwa yekhayekhafukilfukilisa” isa” amala amala khulakhkhulakhuffukiuffukilisa lisa babannbabannaa bakh
bakhali ali batbattuftufu u khukhuba ba barbarangiangiririsi si taataa, , siisiibonbonekhaekhana na siisiiri ri liklikambambilaila likanaa wumukelema womugenzi niye wuwakha waaba umurangirisi. likanaa wumukelema womugenzi niye wuwakha waaba umurangirisi. Akh
Akhabanabanya, ya, lilikamkambilbila a nalnalyo yo lirlirawo awo lirlirri ri umuumundu ndu wuwwuwebwebwa a siisiisinsindudu sikaali akha waaba umurangirisi amala wuyo akha wabba umwanna sikaali akha waaba umurangirisi amala wuyo akha wabba umwanna uwomugenzi.
uwomugenzi.
Nnannu wunyala waramba nga umusikha oba u’mukhusa? Nnannu wunyala waramba nga umusikha oba u’mukhusa? Umuke
Umukelema oba lema oba umulumuleebe wo’mugeneebe wo’mugenzi zi oba oba umuffumuffu u wumuwumuuli uli hambihambi nnaabi.
nnaabi. Un
Unyyalala a uuryryenena a khkhuukwkwanangagalilibbwa wa ngnga a umumururanangigiririssi i oobaba umusiikha?
umusiikha?
Wumundu anyala khukhwangalibwa nga umurangirisi nga alondelela Wumundu anyala khukhwangalibwa nga umurangirisi nga alondelela kimirembe kinno haassi;
kimirembe kinno haassi; Wu
Wunanasabsabibibwa wa khkhububuuuusa sa bibiwawandndikikho ho bibiikikalali i bibiititamambabakankana a nnnni i bybyee burangirisi bwe mungo hamaala ikooti inaaba ni khukalawo khumundu burangirisi bwe mungo hamaala ikooti inaaba ni khukalawo khumundu umutu
umutuffu ffu unnaraunnarangirngirira ira mungo mungo mwo’mwo’muffumuffu. . LuffLuffanyumanyuma a siishsiishyakhiyakhilele khukelewesa kumatendela ttaa nga uli khukana khurangirira mungo khukelewesa kumatendela ttaa nga uli khukana khurangirira mungo tta.
tta. Li
Lidaadaala la lylyelelikikhuhumi mi nanabibitatarrrru u lylye e buburarangngiririsisi i bwbwe e mumungngo o oboba a bwbwee sitongole shyo’mundu wuffa nga sii wawandikhile silaamo taa.
sitongole shyo’mundu wuffa nga sii wawandikhile silaamo taa. Lidaala lisokha (1).
Lidaala lisokha (1). Fu
Fuununa a ibibalaluuuuwa wa iyiyekekhuhuffffa a khkhukukhwhwamama a mwmwididwawaliliroro. . NgNga a umumufuffufu waf
waffilfililile e mwimwidwadwaliliro ro oba oba mwimwikangkangiloilo. . SabSaba a liklikangiangilo lo lilibawbawe e ibaibaluwluwaa iyekh
iyekhuffa. Nga uffa. Nga wafilwafilile mungo, saba ile mungo, saba nasitnasitsolongsolongo o uwe lidala uwe lidala lisoklisokhaha khubawa ibaluwa yekhuffa.
khubawa ibaluwa yekhuffa. Lidaala lyekhabili (2) Lidaala lyekhabili (2)
Ikhanya kooti siina inyala yakhola oba yaba nibunyala khubindu oba Ikhanya kooti siina inyala yakhola oba yaba nibunyala khubindu oba mungo mwo’muffu.
mungo mwo’muffu.
Bunyali khurangirila sitongole khusinzilila mukhubonekha khwe mungo Bunyali khurangirila sitongole khusinzilila mukhubonekha khwe mungo oba khwesitongole. Bitongole biili haasi he 500,000 bikholebwakho ni oba khwesitongole. Bitongole biili haasi he 500,000 bikholebwakho ni umunamaka mbila umuro welidala lye khabili II, hakari ha 500,000 ni umunamaka mbila umuro welidala lye khabili II, hakari ha 500,000 ni 20,000,000 bikholebwakho ni umunamakambila umukhulu uwe lidaala 20,000,000 bikholebwakho ni umunamakambila umukhulu uwe lidaala li
lisosokhkha a 11, , BBiitotongngoole le bibiilili i hhakakarari i he he 2200,0,0000,0,0000 00 ni ni 5500,0,00000,0,00000 bik
bikholholebwebwakho akho ni ni umuumukhulkhulu u we we liklikayiayilo lo oba oba ikoikooti oti hamhamala ala khubkhubiririsaisa oba hangaaki he 50,000,000 bikholebwako ni likayilo oba ikooti ikulu. oba hangaaki he 50,000,000 bikholebwako ni likayilo oba ikooti ikulu. Lidaala lye khataru (3)
Lidaala lye khataru (3) Fuuna
Fuuna tsibaltsibaluwa uwa tsekhtsekhukhwiukhwirusa rusa kamakkamakambilambila a siikasiikaakana akana tsibaltsibaluwauwa tsekhukhwirusa taa oba khukkhwiyanjula. Ne tsibaluwa itso tsiyeeta tsekhukhwirusa taa oba khukkhwiyanjula. Ne tsibaluwa itso tsiyeeta khusaba khwo’wo khukhwiyongela. Siili silayi khuffuna tsibaluwa tsibili khusaba khwo’wo khukhwiyongela. Siili silayi khuffuna tsibaluwa tsibili khukhwama wanasitsolongo welidala lisokha
Indwe
Indwela la mwimwikayilkayilo o likullikulu u ikindi wo’munamikindi wo’munamakambiakambila la umuraumurangiringiris s obaoba likayilo lilikhola khumusango ukwo.
likayilo lilikhola khumusango ukwo. Tsibal
Tsibaluwa isi uwa isi nasitnasitsolonsolongo go we we lidaalidaala la lisokhlisokha a isakhisakha a khuhamkhuhamo o biinobiino;; kam
kamasiasiimima a kunkunasiasitsotsolonlongo, go, kumkumurwurwe e ni ni kumkumutautala la oba oba sifsiffo fo siksikhulhuluu (Di
(Distrstrictict), ), lilisiisiinna nna lyolyowo, wo, kamkamasiasiina ina ko’mko’muffuffu, u, bulbulebe ebe khukhumufmuffu fu obaoba imamb
imambakana akana nu’munu’muffu, ffu, kumutkumutala ala kwomkwomuffu, uffu, sisinsisindu du shye kumugasoshye kumugaso oba
oba shyshye e kamkamaanaani i naanaabi bi shyshyo’mo’muffuffu. u. IndIndakilakililo ilo ye ye hanghango o oba oba intintsasa yo’muffu ni bisinza bibind bimuli hambi, tsinakhu tsekhuffa, kimyakha yo’muffu ni bisinza bibind bimuli hambi, tsinakhu tsekhuffa, kimyakha kyo
kyo’mu’muffu ffu kyekyesi si affiaffilillilekhekho, o, ela ela ukanukanikhikhe e umuumugengenzi zi abe abe umuumuramrambibi namwe taa, simalilisayo siiba kumuhulu khwa nasitsologo we lidaala namwe taa, simalilisayo siiba kumuhulu khwa nasitsologo we lidaala lisokha ni sanguma yeewe.
lisokha ni sanguma yeewe. Lidaala lye khaane (4) Lidaala lye khaane (4)
Fuuna lupapula lwekhumanyibwa. Likayilo oba ikooti ikaana khumanya Fuuna lupapula lwekhumanyibwa. Likayilo oba ikooti ikaana khumanya umundu uli khusaaba tsibaluwa tse barangirisi ali umwene umuffu.
umundu uli khusaaba tsibaluwa tse barangirisi ali umwene umuffu. Lidaala lyekharaano (5)
Lidaala lyekharaano (5)
Nga umukhwalikhe, khu mugenzi, funna biituffu bilakana biri abe muli Nga umukhwalikhe, khu mugenzi, funna biituffu bilakana biri abe muli bakhwalikhe. Nga mwakhwalikhe mubukhoseffu ne simwafuna ibaluwa bakhwalikhe. Nga mwakhwalikhe mubukhoseffu ne simwafuna ibaluwa yeb
yebukhwukhwale ale ttatta, , munmunyalyala a mwmwawaawandindikha kha tsitsibalbaluwa uwa tististsotsokeskesa a tsitsiriri mwamakhuba mukwale ni namulekhwa oba ni umusaani singa aba nga mwamakhuba mukwale ni namulekhwa oba ni umusaani singa aba nga umukhasi niyo uffille.
umukhasi niyo uffille.
Lidaala lyekhasesaaba (6) Lidaala lyekhasesaaba (6)
Ne noola abe siwakhwalikha khumugenzi taa, fuuna ibaluwa iyokesa iri Ne noola abe siwakhwalikha khumugenzi taa, fuuna ibaluwa iyokesa iri abe
abe simsimuli uli mukmukhwahwale le nu’nu’mugmugenzenzi i taa taa khukhukhwkhwama ama isi isi umuumuranrangirgirisiisi u
ummuukkhhuulluu. . IIbbaalluuwwa a llyyo o yyooookkeesa sa iirri i mmuunnggo o mmwwoo’’mmuuggeennzzi i nnii umu
umuranrangirgirisi isi umuumukhulkhulu u bafbafukiukilislisile ile barbari i wakwakanianise se munmungo go umwumwo o nganga umurangirisi oba umusikha.
umurangirisi oba umusikha. Lidaala lye kumusanvu (7) Lidaala lye kumusanvu (7) Wa
Wandndikikha ha bibiwawandndikikho ho bybye e mwmwikikayayililo o oboba a bybye e mumukokoototi. i. WaWaakakhaha khuw
khuwandiandikha kha biwbiwandandikhikho o birbiraano aano (5) (5) byebyenjanjaulo ulo amaamala la ubyubyakanakaniseise mwi
mwikayikayilo lo nga nga bitbitweeweela la khukhubalbaluwa uwa tsotsowo wo tsetsekhukhukhwkhwikoikonzenzelellela a isiisi um
umururanangigirriisi si uwuwelelikikayayiilolo. . MMwwiiibibyyo o mumubabaamamo o bbininnono; ; kakammalaliilolo ke
kettttsisibabaluluwa wa tstse e buburarangngiririsisi, i, tse tse khkhululanangigililirara, , shshyeyekukullanangigiririlala tsimbapula tsekhumanyibwa k
tsimbapula tsekhumanyibwa khwelikayilo.hwelikayilo. Lidaala lyesinnane (8)
Lidaala lyesinnane (8) F
Fuunnnna a bbiiwwaannddiikkhho o bbyyaannggaalli i sshhyyaannggaalli i nni i sshhyyo o ssiiwwaannddiikkhhoo si
sismsmenenieielelesesele le sisiri ri umumunundu du isisi i lilisisinnnna a lylyewewe e babarerererekho kho sunsungugumumu k
khhuussiiwwaannddiikkhho o nniiyye e uummuunnddu u uummuuttuuuuffu u uurreerreekkhho o ssiinngguummuu khusiwandikho.
khusiwandikho.
Lidaala lye sishenda (9) Lidaala lye sishenda (9)
Bii
Biikha kha atwatweeeela la tsitsimbmbapulapula a tsetsetsitsibalbaluwa uwa tse tse burburangangiriirisi. si. MubMubalualuwawa is
isaabaaba a ibibamamo’o’bibinnnno; o; ibibalaluwuwa a yeyekhukhuffffa, a, ibibalaluwuwa a yeyekhukhukhkhwiwiyayajujulala khukhw
khukhwama ama wanatwanatsitsolsitsolongo ongo uwe uwe lidaallidaala a linylinyowa, owa, lutwlutweela eela khupapukhupapulala lwekhumanyibwa, ibaluwa ye bukhwale ne noola abe uli umukhwalikhe lwekhumanyibwa, ibaluwa ye bukhwale ne noola abe uli umukhwalikhe icchumugenzi, kamalilo, ni bakakaffu
icchumugenzi, kamalilo, ni bakakaffu khukhwama mwikayilo.khukhwama mwikayilo. Lidaala lyelikhumi (10)
Lidaala lyelikhumi (10)
khuuppa mumbapula tsekamawulile biwandikho bye khusaba khuuppa mumbapula tsekamawulile biwandikho bye khusaba Lidaala lyelikumi nalitweela (11)
Lidaala lyelikumi nalitweela (11)
Bonnekha mwikayilo khumanyibwa ni belikayilo Bonnekha mwikayilo khumanyibwa ni belikayilo Lidaala lye (12)
Lidaala lye (12)
Fuuna tsibaluwa tse burangirisi Fuuna tsibaluwa tse burangirisi Lidaala lye (13)
Lidaala lye (13)
Tsibalawa itsyo nga nubonna amwalo hanno Tsibalawa itsyo nga nubonna amwalo hanno
Itandikha khukaba bibindu. Immenielesa byehaasi. Itandikha khukaba bibindu. Immenielesa byehaasi.
Madaala siinna kekkhulodelela nga mukabanana bibindu byssi Madaala siinna kekkhulodelela nga mukabanana bibindu byssi balaama bulayi?
balaama bulayi? 1.
1. Bussa Bussa kamakokamakobi kobi koosi kosi keesi eesi babatsbabatsa umua umuffuffu 2.
2. ssasulssasula kamaa kamakobi kokobi koosi keosi keesi besi babatsa abatsa umuffumuffuu 3.
3. biikhbiikha Bujja Bujjulisi ulisi muikomuikooti ooti oba mwiba mwikayilkayiloo 4.
4. kabkabila babandila babandu u bibbibindindu u byo muffu khusibyo muffu khusintsntsila nga ila nga nibnibyaryaraonaonewaewa mukwangwanyi yessi umugenzi aroona nga asilli khuffa tta. Sisintsa mukwangwanyi yessi umugenzi aroona nga asilli khuffa tta. Sisintsa siikali naabi siili nikhuwebwa babaana. 75%, 15% bili nikhuweebwa siikali naabi siili nikhuwebwa babaana. 75%, 15% bili nikhuweebwa bakelema bo’muffu
bakelema bo’muffu 5.
5. biikhbiikha biwandia biwandikho byossi bikho byossi bibyokebyokessa nga bibissa nga bibindu nibyandu nibyakabiwakabiwa 6.
6. UmUmusiusikha kha wawakhkha a wawararambmba a bubulalayi yi khukhukhwkhwololelelesesa a khkhukukanana a khkhwewe khukunu khwebabandu babakha khuffuna bibindu byo’muffu.
khukunu khwebabandu babakha khuffuna bibindu byo’muffu. Bi
Bibybyererewewayayo o mumumamakamkambibila la ke ke lilinamnambo bo UgUgandanda a mumu’m’mwiwiikiko o kwkwee si
siikikannanno o sisitwtweeeelala, , BiBiimimya ya shshenenda da kamkamakakhuhumi mi shshyeyendnda a nanakikiraraanoano (1995)
(1995) Kam
Kamambambila ila kakakakarewrewawo awo mu mu 191995 95 ke ke linlinaamaambo bo lya lya UgaUganda nda nikniko o keke hangaagi naabi mu Uganda. (sisinza shyekhabili 2).
hangaagi naabi mu Uganda. (sisinza shyekhabili 2). K
Kaammaakkaammbbiilla a ka ka 1199995 5 kkaarreerraawwo o ggaavvuummeennt t yya a UUggaannddaa shy
shyekekhuhukhkhwiwililindnda a sysye e khkhututandandikikhihilalakhkho o ni ni bubunynyalala a bwbwe e babbabandanduu banauganda. Nga bakhola kamakambila ka 1995, banauganda bewayo banauganda. Nga bakhola kamakambila ka 1995, banauganda bewayo naab
naabi i khukhukhokhobekhbekha a “Ug“Ugandanda a lylyekuekumutmutindindo o ibuiburanrangirgiri i nga nga barbarawoawo by
byeeeeffffununnana, , bybyapoapokokopopoko ko bybyekekumumututinindo do ngnga a babbabiriririra a mumunnnnomomaa nd
ndwewela la iiyyeleliinanammbo bo lylyosossisi, , ngnga a bababibirriirra a mumububuttweweelela, a, lulukokoososii,, bulekhaane, bubuvikule, khutsa mumooni-nibibindi byoosi.
bulekhaane, bubuvikule, khutsa mumooni-nibibindi byoosi. K
Kaammaanni i kkaappookkooppookko o mmuu’’ggaanndda a kkaalli i mmuubbuunndduu. . ((ssiissiinnzza a 11)) shy
khutsa hangaki hali nibunyala khulonda. Buli bunyala bwabuli mundu khutsa hangaki hali nibunyala khulonda. Buli bunyala bwabuli mundu mu
mugagandnda a ululi i ninikikimmyyakakha ha 118 8 khkhiinininnnna. a. KhKhututsa sa khkhwiwihahandndiikhkhisisaa khur
khurobooboolaola. . SisSisinzinza a shyshye e 5a) 5a) linlinambambo o lilinaynayila ila bulbuli i lidlidaalaala a liklikanianibwabwa lyoosi khabonatiri bulimunauganda yeesi uwola khulonda, ewandikhisa lyoosi khabonatiri bulimunauganda yeesi uwola khulonda, ewandikhisa ate
ate warwarambambisiisile le bunbunyalyala a bwebwewe we khurkhurobooboolaola. . LukLukhikhikho ho lwelweri ri namnambobo lukhul
lukhulu u lunarlunarona ona kamakakamakambilmbila a kakane kayente kakane kayente banaugbanauganda anda balembalemee kabayete nabbo banyalise khukhwihandikhisa nabbo baroboole.
kabayete nabbo banyalise khukhwihandikhisa nabbo baroboole. Ba
Babebekhkhalali i be be mmu u UgUgananda da bbakakha ha khkhuwuwa a llukukoooosi si ((a) a) kukummwwenenyyaa kwe
kwelilinamnambo, bo, ibeibendendela, la, ngongooli oli ni ni kamkamawuawulilile le (b) (b) bunbunyalyala a niknikhubhubawoawo khwebabandu (c) khulinda babanna ni bibyawe byosi (d) Khulinda ni khwebabandu (c) khulinda babanna ni bibyawe byosi (d) Khulinda ni khuwa lukoosi bibindu byaffesi (e) Khukaya
khuwa lukoosi bibindu byaffesi (e) Khukaya linaambo (f) Yeeta khulindalinaambo (f) Yeeta khulinda ka
kamamakakambmbilila a ni ni lulukokoososi i (g(g) ) SaSasusula la kukumumusosolo lo (h(h) ) YiYiwawandndikikhihisasa munyanga tse khuroboola ni bibindi byosi binangoona Uganda.
munyanga tse khuroboola ni bibindi byosi binangoona Uganda.
((ssiissiinnzza a 1177) ) BaBabbaannddu u bboooossi i bbaalliissiittwweella a mmuummoonnii--nni i hhaaaassii hekamakambila ate siibana sosolebwakho mungeli ngatsinnio ttaa, hekamakambila ate siibana sosolebwakho mungeli ngatsinnio ttaa, Umu
Umusaan saan oba oba umuumukhaskhasi, i, isaisaa’ma’ma, a, isi isi asaaasaalilikha, kha, umuumunaannaanu, u, oba oba nini mun
mungelgeli i tsitsitsitsinda nda taataa. . (Si(Sisinsinza za 2020) ) BaaBaari ri linlinambambo o silsilinainaffuffuna na idiidiiniini yalyobussa taa. (sisinza 7) Bakhaasi Bakha khuffunna bulakhaane ni yalyobussa taa. (sisinza 7) Bakhaasi Bakha khuffunna bulakhaane ni basa
basaaniani. . (si(sisinsinza za 3333). ). BalBaleme eme bulbuliniinibungbungali ali khu khu webwebwa wa sirsirifwifwa a ateate linaambo ni sisinza shyakha shya fayo naabi khubona hari babandu linaambo ni sisinza shyakha shya fayo naabi khubona hari babandu baleme bayetebwa. (sisinza 35) linaambo linayila khukhwinyukhila ate baleme bayetebwa. (sisinza 35) linaambo linayila khukhwinyukhila ate li
likokole le kkhuhubabandndu u babannababiirrisisiibwbwa a bububi bi ngnga a baballololeella a kikimymyakakhaha,, khukhwinyala khwo’mundu yesi khusonga tsikhali indwela taa. (sisinza khukhwinyala khwo’mundu yesi khusonga tsikhali indwela taa. (sisinza 32) Akhaba bafiiti ne balinibunyala khukhwitabila mubyapokopoko. 32) Akhaba bafiiti ne balinibunyala khukhwitabila mubyapokopoko. (sisinza 36) Mbayo umundu ufukilisibwa khukhwiribwa ni khungalilamo (sisinza 36) Mbayo umundu ufukilisibwa khukhwiribwa ni khungalilamo taa
taa khukhurusrusakho akho nga nga shyshyabiabiririsibsibwilwile e ni ni liklikayiayilo lo lilikhulkhulu. u. (si(sisinsinza za 2222)) Ba
Bababandndu u babawewebwbwa a khkhuwuwalalililisisibibwa wa khkhululayayi i mumungngeleli i tstsoooosi si obobaa mum
mumakayakayilo ilo kookoosi, si, kimkimisanisango go kikkikhalhali i mitmitwelwela a taataa. . BulBulimimundundu u ali ali nini bunyala khuba ni sisindu ate sisindu shyewe sishyakha shyayilibwa nga bunyala khuba ni sisindu ate sisindu shyewe sishyakha shyayilibwa nga mbakhumusasula taa.
mbakhumusasula taa. (si
(sisisinznza a 2525) ) BuBuli li mumundndu u alalininibibununyayala la khukhukhkhwiwikhkhololelela a bibibibindndu u ngngaa um
umunundudu, , mumungngo o mwmwewewe. e. (s(siisisinznza a 2727) ) BuBulilimumundndu u m’m’ugugananda da alalii ni
nibubunynyalala a khkhututsa sa khkhwiwisosomemelolo. . (s(sisisininza za 3030) ) umumususan an nunu’m’mukukhahasisi balinikimyakha 18 khuniina bali nibunyala khu khwalikha oba khutsa balinikimyakha 18 khuniina bali nibunyala khu khwalikha oba khutsa mubukhwale nu’mundu isi bakha fanana taa. Amala batandikhe mungo mubukhwale nu’mundu isi bakha fanana taa. Amala batandikhe mungo mwabwe (sisinza 31) bukwale bwingilamo umusaani nu’mukhasi nga mwabwe (sisinza 31) bukwale bwingilamo umusaani nu’mukhasi nga bafukkilisanile.
bafukkilisanile.
Lukhobo lukhulu lwelinambo lulinikamani nga lukhula kamakambila lwe Lukhobo lukhulu lwelinambo lulinikamani nga lukhula kamakambila lwe lukoosi, khutsowatsiwana ni burangirisi bulayi bwa Uganda.
lukoosi, khutsowatsiwana ni burangirisi bulayi bwa Uganda. (Si
(Sisinsinza za 7979) ) umuumuranrangirgirisi isi welwelinainambo mbo niyniye e umuumulaklakili ili umuumukhukhulu lu uweuwe kamahe kwa gavumenti ate niye umulakili umukhulu uwe kamahe ka kamahe kwa gavumenti ate niye umulakili umukhulu uwe kamahe ka
UPDF oba kamahe ka Uganda. UPDF oba kamahe ka Uganda. (Si
(Sisinsinza za 9898) ) umuumuranrangirgirisi isi welwelinainambo mbo aloalolellelela ela ate ate wakwakamiamisansanaabiaabi bibyahandikhibwa mumakambila ka Uganda.
bibyahandikhibwa mumakambila ka Uganda.
((SSiissiinnzza a 9999) ) kakammaakkaammbbiilla a kkhhaakkhhoolleebbwwa a nni i bababbaaaannddu u aattee kakholebwakho ni kamakayilo nga buhirira mumakambila binno byosi kakholebwakho ni kamakayilo nga buhirira mumakambila binno byosi bikholebwa ni khokana, khololelela ni bunyala bwe babandu. (sisinza bikholebwa ni khokana, khololelela ni bunyala bwe babandu. (sisinza 126) kamakayilo kanaba kaungelele ate sikanalondelela indakililo oba 126) kamakayilo kanaba kaungelele ate sikanalondelela indakililo oba kamani ko’mundu yesi taa.
LOCAL COUNCIL COURTS. LOCAL COUNCIL COURTS. Si
Siinina a shshyeyesi si ukukanana a khkhumumananya ya khkhukukhwhwamama a khkhumumakakayayililoo kehaasi?
kehaasi?
Kamakayilo kehaasi nishyosi? Kamakayilo kehaasi nishyosi?
Kamakayilo kehaasi kawelesa bitonglole byekamadala kehaasi. Kamakayilo kehaasi kawelesa bitonglole byekamadala kehaasi.
Khuli nikamadaala (3) kekamakayilo kehaasi (1) lidaala lyekhubyaalo Khuli nikamadaala (3) kekamakayilo kehaasi (1) lidaala lyekhubyaalo (LC1), lidaala lyekumulukha (LC2) ni lidaala lyekhugombolola (LC3)
(LC1), lidaala lyekumulukha (LC2) ni lidaala lyekhugombolola (LC3) Bibiiba mumakayilo kekamadaala kehaasi
Bibiiba mumakayilo kekamadaala kehaasi Ka
Kamamakaykayililo o kekehahaasasi i khkhumumadadaalaala a kekekhukhubybyalalo o ninikikimimilulukhkha a babali li nini nasitsolongo, umuro wanasitsolongo ni umuwandikhi waabwe. Kimitala nasitsolongo, umuro wanasitsolongo ni umuwandikhi waabwe. Kimitala ni
ni kikimmiilulukhkha a nnakakyo yo kikilliininikhkhububa a ninillididaaaalla a llyyaaaabwbwe, e, kkamamadadaaaalala kebakelema ni nasitsolongo uwekhakikho khe bye baleme.
kebakelema ni nasitsolongo uwekhakikho khe bye baleme.
Siikhulu siiri siisinza shyekhataru khubarangirisi bakha baba bakelema. Siikhulu siiri siisinza shyekhataru khubarangirisi bakha baba bakelema. Khwid
Khwidaala aala lyegolyegombolombolola, la, sirisirimba, mba, Ni Ni TsimTsimonisionisipaali; paali; likaylikayilo ilo libbamlibbamoo ba
bababakhkha a babarrananno no ((55) ) bbababafafukukililiibwbwiille e ni ni khkhaaaakhkhiikhkho o atate e bbababaa ba
babubukukulilibwbwilile e ni ni babakhkhululu u be be khkhaaaakhkhikikho ho akakhohoo. o. AAfafazzalali i bababibillii khubabakha baano bakhabaaba bakelema.
khubabakha baano bakhabaaba bakelema.
Umubakha uwemwikayilo lyehaasi akha waba umwikaali wesisinza isi Umubakha uwemwikayilo lyehaasi akha waba umwikaali wesisinza isi likayilo linyolekha. Babakha be kamayilo aako bakha baba ni tsisambo likayilo linyolekha. Babakha be kamayilo aako bakha baba ni tsisambo tsi
tsindandayi yi ate ate bakhbakha a khubkhuba a babababandu ndu belbelukoukoosi osi lwelwehanghangakiaki. . BabBabakhaakha aboo
aboo bakha khumanya lulimi bakha khumanya lulimi lweklwekhussyahussyalo lo ate silisilaayate silisilaayi i khumakhumanya nya nini luwanga oba lusambametsi.
luwanga oba lusambametsi.
Babakha abo sibakha khuuba nga babakha mumakayilo kemumadaala Babakha abo sibakha khuuba nga babakha mumakayilo kemumadaala kassokha tta, oba Babakha mulukhikho lwelinambo tta oba sibaakha kassokha tta, oba Babakha mulukhikho lwelinambo tta oba sibaakha khubakho nisiffo shyosi mugavumenti tta.
khubakho nisiffo shyosi mugavumenti tta.
Byekhutsiilakho bikhulu mumakayilo ke kumadaala kehaasi Byekhutsiilakho bikhulu mumakayilo ke kumadaala kehaasi Byekhutsilakho nibyo binno;
Byekhutsilakho nibyo binno; 1.
1. BunBunyalyala a bwobwo’ mundu. Bab’ mundu. Babandu booandu boosi basalsi basalikhikha a ni bunyni bunyala khuala khu birisibwa bulaayi ni lukoosi. Babandu sibakha khubiribwa buubi birisibwa bulaayi ni lukoosi. Babandu sibakha khubiribwa buubi ne balala bulayi tta, lwe khuba balala oba baleme tta oba idiini, ne balala bulayi tta, lwe khuba balala oba baleme tta oba idiini, khubonetha, kimyakha ni bibindi byossi.
khubonetha, kimyakha ni bibindi byossi. 2.
2. BabBabakhakha a be kamakabe kamakayiyilo lo kehkehaasi bakhaaasi bakhaleklekha ha tsitsikhwkhwe e khubkhubanduandu,, ba
balelekhkhe e khkhususososolola, a, babalelekhkhe e khkhukukunungaganana, , khkhukukhlhla a bibibibindnduu musyama ate bame tsimande tsombi yikhaba khuwayo kamalilo musyama ate bame tsimande tsombi yikhaba khuwayo kamalilo kaabwe.
kaabwe. 3.
3. BabBabakhakha a ni bebunyni bebunyala bakha khuwa bakelala bakha khuwa bakelemema a luklukoosoosi i nibnibyesyessisi bakhoola babakha baano bakha khumanya bilayi byo umukhasi bakhoola babakha baano bakha khumanya bilayi byo umukhasi mugavumenti yehaasi.
mugavumenti yehaasi. 4.
4. tstsiiiisasambmbo. o. BaBakhkhululu u ni ni bebebubunynyalala a babakhkha a bababa ba bebehahaasasi i nanaababii khubyenzibirisa. Siino sikholekha nga bakamisile bikholwa bye khubyenzibirisa. Siino sikholekha nga bakamisile bikholwa bye bub
bubwiwiffi ffi oba oba butbutsonsonwakwaki i niknikhulhulakhuakhula la biibiituftuffu fu tttta. a. Ate Ate sibsibakhaakha barambissa biffo byekhurabiramo khulwebulayi bwaabwe tta. barambissa biffo byekhurabiramo khulwebulayi bwaabwe tta. Ka
ki
kimimisasangngo. o. BaBakhkholola a khu khu mimissssanango go kikiikikilili i mumusisisisinznza a shshyayaababwe we obobaa kum
kumusausango ngo kwekweesi esi isi isi bawbawabiabiliiliile le oba oba uwauwabiibiile le ameamenya nya musmusisiisinzanza.. Barangirisi baano lundi baali niisi baakama khumisango kyeesi bakha Barangirisi baano lundi baali niisi baakama khumisango kyeesi bakha bakh
bakhaalaala. a. Nga Nga kumkumusanusango go kwe kwe kamkamawuawumulmule, e, sissishyahyakha kha kabkabiriirissassa kumukunda mutwela tta.
kumukunda mutwela tta. Ka
Kamamakaykayililo o kekekamkamadadaalaala a kekehahaasi asi kekengngiiiila la mumusosongnga a tstsebebununyayalala bwo
bwo’mu’mundu ndu bunbunyolyolebwebwa a mummumakamakambalbalake ake munmungo. go. KimKimisaisango ngo kiikiinono kibaamo biino; (1) Bwe kamaswa (2) kyemubukhwale, (3) kyebusiikha kibaamo biino; (1) Bwe kamaswa (2) kyemubukhwale, (3) kyebusiikha (4) kyekhulekhulibwa mubusibe
(4) kyekhulekhulibwa mubusibe Ka
Kamamakaykayililo o kekekakamamadadaalala a kekehahaasi asi kekengngiiiila la mumumimisansango go ngnga a kikiinino.o. Khu
Khukakaya ya babababaanana a bebeesesi i babarerererekho kho kikimimisasangngo o kykye e bubutstsononwawaakiaki,, kyekhukhu ni kamakambila musisinza tta.
kyekhukhu ni kamakambila musisinza tta.
Khukhala kumusango mumakayilo kekamadaala kehaasi. Khukhala kumusango mumakayilo kekamadaala kehaasi. Kamakayilo kehaasi kali ni
Kamakayilo kehaasi kali ni bunyala, mwiibyo, mulimo biino;bunyala, mwiibyo, mulimo biino; a.
a. khulakhulakila bakhalkila bakhali khuwami khuwambakana ttbakana tta yella kama yella kammadaalmadaala kamalaya kamalayii khukobola atweela.
khukobola atweela. b.
b. KhukanKhukanikha bittikha bittuffu khusinuffu khusinzilizilila nga likayila nga likayilo nilinlo nilinyoleyolele.le. c.
c. NiNinonoolola a lilikokobbbbi, i, ngnga a lylyekekamamawawumumulule, e, lylyakakhahakhkhususasasululibibwawa khumundu wumuttuffu.
khumundu wumuttuffu. d.
d. KhukobKhukoboosa. Lioosa. Likayilo lkayilo lilakililakila khukooba khukooboosa byebuoosa byebuyindyindiffuiffu e.
e. KhKhukukhwhwiwiwototsasakhkho. o. LiLikakayiyilo lo lililalakikila la luluwawandnde e lulusosobybya a mamangnguu khukhwitonda
khukhwitonda f.
f. LiLikakayiyilo lo lililalakikila la khkhukukhwhwisisa a bybyebebuyuyinindidiffffu u bibibibililiwo wo lulunynyalalisisaa khukhwiyongela
khukhwiyongela g.
g. KhKhululakiakila la luluwawandnde e lwlweeeessssobobi i khkhussussasuasula la bubuli li sisirarambmbisisibibwiwilele shyossi mumusango.
shyossi mumusango. h.
h. Lakho kumLakho kumutango khutango khumundumundu wunyolu wunyolekhebwekhebwelengelenga ali ni nsooa ali ni nsoobibi oba umwonaaki
oba umwonaaki Khuwaaba
Khuwaaba
Ne noola luwande lulala silwafukilisane nibyamilemo oba nihukhalawo Ne noola luwande lulala silwafukilisane nibyamilemo oba nihukhalawo khwe likayilo tta, lunyaala lwaaba.
khwe likayilo tta, lunyaala lwaaba. Khuw
Khuwaabaaba a ukho ukho khwkhwakha akha khwkhwakhoakholeblebwa wa munmunaakaakhu hu lilikhumkhumi i natnatsinsinee (1
(14) 4) khkhwawama ma kukumumusasangngo o ngnga a kwkwakakhahalilibwbwa a kakammalalililo o kekelilidadaalalaa lye
lyekimkimittittala ala kaykayililibwibwa a khwkhwidaidaala ala lylye e khakhabbibbili li khukhumulmulukhukha. a. KamKamalialilolo ke
kelilidadaalala a lylye e kukumumululukhkha a kakayiyililibwbwa a khkhugugomombobolololala. . Ne Ne kakamamalililolo kekhugombolola, kayilibwa woomutongole.
CHILDREN. CHILDREN.
Bunyala bwo’mwana mu’uganda Bunyala bwo’mwana mu’uganda Wumwana niye naanu?
Wumwana niye naanu? Si
Siititababu u shshye ye kamkamakaakambmbilila a kekelilinanaamambo bo lylya a uguganand d oboba a kakkakananikikhaha khumwana nga umundu uli haasi hekyebukhulu 18. akhaba nga sisinza khumwana nga umundu uli haasi hekyebukhulu 18. akhaba nga sisinza 34 mumakambila ka Uganda kakaya babaana khula khubiribwa buubi 34 mumakambila ka Uganda kakaya babaana khula khubiribwa buubi tt
tta, a, khkhulula a khkhuwuwebebwwa a kikimmiililimmu u kikimmiisisirro o ni ni khkhulula a khkhwwiinynyayayiillaa mu
mubybyekekhuhussossoma ma bybyaaaabwbwe e tttta. a. LuLuududi i ninikhkhukukananikikha ha khkhububaanaana a ngngaa babandu baali haasi hekimiiko likhumi nakisesaaba.
babandu baali haasi hekimiiko likhumi nakisesaaba. Bunyala bwe Babanna
Bunyala bwe Babanna Bun
Bunyaayaala la nisnishyo hyo khukkhukannanna a khukhukhumkhumanyanyibwibwilile e ate ate khwkhwakayakayibwibwa a nini likambila. Mu’uganda, babaana bali nibunyala bukaali naabi
likambila. Mu’uganda, babaana bali nibunyala bukaali naabi Bunyala khubulamu
Bunyala khubulamu
Kamakambila kakawandikhibwa m’uganda karawo bunyala khubulamu Kamakambila kakawandikhibwa m’uganda karawo bunyala khubulamu ate shyalobeela ilala abo babatsa barusamo tsinda nga tsisilikhwoola ate shyalobeela ilala abo babatsa barusamo tsinda nga tsisilikhwoola khusaalikha tta.
khusaalikha tta. K
Khhuukkhhiinnggiilliilla a bababbaaaanna a kkhhuulla a kkhhwwiinnggiilla a mumussoooommo o ttssee khukhwalikha nga baasili khwoola tta.
khukhwalikha nga baasili khwoola tta. Ka
Kamamakamkambibila la kalkalobobelela a umumwawaana ana uwuwekekhahaana ana ululi i hahaasasi i hehekikimimiikikoo li
likhkhumumii- - nanassssininaaaane ne khkhukukhwhwiingngiila la mmululoooommo o ttse se bubukhkhwwaaaalele,, wa
wakhwkhwaalaalikikhaha. . BuBumamalalaya ya oboba a bubuweweyayaanani i sisibubukikililisisibwbwa a khukhubabandnduu bekimyakha kyoosi tta.
bekimyakha kyoosi tta. Busaali
Busaali Ka
Kamamakakambmbilila a ka ka UgUgananda da kakali li ninisisilalakikilo lo khkhiriri i wuwumwmwanana a sasaakakhaha warusibwa khubassali beewe nga assiili tta, ate nga akhaali khukanna warusibwa khubassali beewe nga assiili tta, ate nga akhaali khukanna kh
khweweewewe e tttta. a. KaKamamakakambmbilila a kakaloloma ma kakari ri umumususaaaali li oboba a umumululinindidi wo
wo’m’mwawaanana a ululekhekha a umumwawaanana a wawalelekhkha a khukhumumuffffayayo o oboba a wawalelekhkhaa khwinaana tta, akha
khwinaana tta, akha wayilibwa mwikayilo bamureebe buulayi.wayilibwa mwikayilo bamureebe buulayi.
Khuussoma Khuussoma
Sisinza 34 shye kamakambila ka Uganda, Ni sisinza siiro shyekharano Sisinza 34 shye kamakambila ka Uganda, Ni sisinza siiro shyekharano (5
(5) ) sisikakaninikhkha a khkhububaaaana na shshyayararawo wo sisirrrri, i, babababana na babaalali i ninibubunynyalalaa kh
khuyuyililibibwa wa khkhwiwisosomemelo lo babatstsye ye babassssomome. e. AkAkhahaba ba ngnga a babababaananaa baal
baaliniiniliklikooboobi i lylye e khukhuutsutsya ya khwkhwisoisoomeomelo lo baabaasomsome. e. BabBabaana aana sibsibaalaalii nibunyala khutsya khwisomelo lyesi bassali babwe bakanyalissa tta. nibunyala khutsya khwisomelo lyesi bassali babwe bakanyalissa tta. Byebulamu
Byebulamu Si
Siisisininza za shshye ye 3434(3(3) ) shshye ye kamkamakaakambmbilila a ka ka UgUgandanda a kakakakarereebebwawayoyo mumwiko kwe siikaano sitweela bimmya shyenda kamakumi shyenda mumwiko kwe siikaano sitweela bimmya shyenda kamakumi shyenda na
nakikiraraanano o (1(199995) 5) Ni Ni khkhekhekhararaanaano, o, khkhukukhanhanyiyililili li khkhanyanyooooha ha 5(5(1)1) ni
khukhuppa babaana kamakatta ni khubaawa buukangi bulaayi. khukhuppa babaana kamakatta ni khubaawa buukangi bulaayi. Lidembe khuumenya mussiffo
Lidembe khuumenya mussiffo siilayisiilayi
Sisinza shye 39 mumakambila ka Uganda siiloma siri bulli mundu yeesi Sisinza shye 39 mumakambila ka Uganda siiloma siri bulli mundu yeesi al
ali i ni ni bubunynyalala a khkhumumenenya ya mumusisiffffo o sisiililaaaayi yi at at mumububulalamu mu bubulalaayayi.i. Babaana bakaana
Babaana bakaana khutsokhutsomela mubbiffo bilaayi no mela mubbiffo bilaayi no bayilbayilisibwisibwe e khulakhula khuf
khuffunfuna a tsitsindwndwallalle e nga nga kumkumusuuusuujjjja, a, khuwkhuwalualukha kha ni ni tsitsiiffiffu u tsitsitsitsindindi ts
tsiiiikhkhaaaali li ndndweweelela a tttta. a. BaBababaalalololelelelela a babababaanana a babakhkha a babararambmbaa niikamanni khuboona barri babaana bamenya mubulamu bulaayi.
niikamanni khuboona barri babaana bamenya mubulamu bulaayi. Lidembe khuweebwa biilyo ni
Lidembe khuweebwa biilyo ni kameetsikameetsi Bu
Buululi i mmwwaaaana na alallli i ninibubunynyalala a khkhuwuweeeebwbwa a bibiiilylyo o ni ni kakammmmeettsisi.. Ak
Akhahababangnga a babababaanana a ninikhkhububononna na babarrrri i babayeyeeteta a babassssalali i bababbbbwewe kimilimo ngo khutsa khuliima kasiitta siiba nga sistsya khukhaasisa kimilimo ngo khutsa khuliima kasiitta siiba nga sistsya khukhaasisa umwaan khuutsya khwissomelo tta.
umwaan khuutsya khwissomelo tta.
Lidembe khukoona bulaayi Lidembe khukoona bulaayi
Buuli mwaana yeesi ali nibunyaala khuukoona buulayi munzu. Buuli Buuli mwaana yeesi ali nibunyaala khuukoona buulayi munzu. Buuli mussaali yeesi ali nikhuboona arri babaana oba umwana ali khuukoona mussaali yeesi ali nikhuboona arri babaana oba umwana ali khuukoona musiiffo siilayi.
musiiffo siilayi.
Lidembe khukhwiinyaha Lidembe khukhwiinyaha Bab
Babaana aana booboosi si baabaali li nibnibunyunyaalaala a khukhukhwkhwinyinyaha. aha. AkhAkhaabaaba a nga nga siisiinnonno sisinzilila khundolelela inyala yabaawo, nga baasali baanyalisa khuyila sisinzilila khundolelela inyala yabaawo, nga baasali baanyalisa khuyila babaana mubbiffo bilaayi issi banyala benyayilayo kiminyawo, sillaayi, babaana mubbiffo bilaayi issi banyala benyayilayo kiminyawo, sillaayi, banyaala babaayila. Baasomessa naabo bakha baboona barri babaana banyaala babaayila. Baasomessa naabo bakha baboona barri babaana bakha k
LAND. LAND.
Likambiila lihaambakana ni byeekamaswa Likambiila lihaambakana ni byeekamaswa Kam
Kamaswaswa a kookoosi si mu’mu’ugauganda nda kalkalindindibwibwa a ni ni babbabekhekhaalaali i nga nga batbatsilsililiililala khubikahaambakho nga biinno, (1) Liswa lyemumisilisili (2) Liswa lye khubikahaambakho nga biinno, (1) Liswa lyemumisilisili (2) Liswa lye mubutoongole, (3) Liswa lyekhumenyamo uri’mbuuka yoola waruramo. mubutoongole, (3) Liswa lyekhumenyamo uri’mbuuka yoola waruramo. Liswa lyeesibiikho
Liswa lyeesibiikho Liin
Liino o nilynilyo o liswliswa a lilililifukibwfukibwa a ni ni likamlikambiilbiila a liilliilikho ikho itsakaitsakamo mo khubankhubandu.du. Bu
Bunynyalala a bubuununo o bwbwakakamama a mumusisiififo o mwmweeeesi si liliswswa a lylyaaaakamkama a oboba a isisii lin
linyooyooleklekha. ha. LikLikambambila ila linlino o lylyafukafukiliilisa sa bambamassaassaba ba khukhubba bba ni ni liliswaswa mu
mumamakhkhoooono no kakaababwewe. . NoNoyayakikila la bybyebebuyuyinindidiffffu u bibinynyalala a bybyayayiiiilala im
imbubuukuka a ngngyeyererekhe khe khkhukukululisisibibwawa, , oboba a khukhuyuyusisibwbwa a mumumamakhokhoononoo komundu ukundi oba babandu banyalisa khukabanana.
komundu ukundi oba babandu banyalisa khukabanana. B
Biiiillaaaay y bbyyeeee’’kkwwaannggwwaannyyi i nngga a uukkaaaanna a uubbe e uummwweeeennee uweesisindu
uweesisindu Er’
Er’kwakwangwngwanyanyi i iyiyeekeekhu hu ramramiisiisa a sissisindindu u nga nga sissishyohyoowo owo lylyiliilibwa bwa nganga shyebungangaffu bubweene siiri uli nibunyala khusindu. Liswa liraawo shyebungangaffu bubweene siiri uli nibunyala khusindu. Liswa liraawo n
ngga a rriirraammbbiissiibbwwa a nnuummwweenne e atate e aannnnyyalala a wwaaababa a nniibbuunnyyaaaallaa khukhwakamisa babamutambisilamo.
khukhwakamisa babamutambisilamo.
Khuyuusa imboonekha yesisindu oba
Khuyuusa imboonekha yesisindu oba shyebuyindifshyebuyindiffufu Wum
Wumundundu u yeeyeesi, si, munmungo, go, sishsishyaayaalo lo oba oba litlituuluuli i lillililiilinilniliswiswa a mukmukhoohoolala ye
yebubukhkhaaaali li mumububuwawangnga a tttta a babaakakha ha babalilira ra mumububuwawangnga. a. SiSiininnono si
sikhkhololekekha ha ngnga a mumubibiririru ru mumukhkhakakhihikhkho o khkhe e kukumumululukhkha a isisi i liliswswaa linyoolebwa. Akhaaba ngo sisinyala shyakhoolebwa tta.
linyoolebwa. Akhaaba ngo sisinyala shyakhoolebwa tta. Billaayi bye khuuba
Billaayi bye khuuba nibunyala khwiiswaa niibyo biinnonibunyala khwiiswaa niibyo biinno 1.
1. UmweUmwene abanibne abanibunyalunyala khu rambisa khu rambisa ate watsowa ate watsowatsowanatsowanisa liswisa liswaa khwikambiila lyoosi.
khwikambiila lyoosi. 2.
2. UmweUmwene annyalne annyala wakulia wakuliisa liswa khumisa liswa khumundu yeesundu yeesi nga wanyoli nga wanyoleleele buwandalafu.
buwandalafu. 3.
3. umweumwene ne annyalannyala mua mumbiimbiilo balo banssa nssa wappawappangisa ngisa liswliswa a lyeelyeewewe 4.
4. WumwWumwene ene annyalannyala ala aliirakiirakhukhathukhattale.tale. 5.
5. wuwumwmwenene e anannynyalala a akakaabaaba a oboba a wawalalaamamilila a umumunundu du yeyeesesi i ngngaa naakanile
naakanile khuu
khuuba ba nilniliswiswa a lylyoowoowo o siisiilaylayi i naanaabi bi nga nga umuumundu ndu ne ne basbasitaitakhikhile le obaoba bamukhunive khumasswa, bannyala bakamaa nga sibaalikho niliswa bamukhunive khumasswa, bannyala bakamaa nga sibaalikho niliswa makharri tta.
Kamad
Kamadaala aala kekhukekhulondlondelela elela nga nga ukaanukaana a khuyukhuyuusa usa lupulupurupusrupusii lwee kwangwany yelisswa
lwee kwangwany yelisswa 1
1.. UUmmuukkuuuulli i nunu’’mmuukukulliiiissi i wwee’’lliisssswwa a bbaaaakhkha a kkhhuuwwaannddiikhkhaa ikwangwanyi
ikwangwanyi 2.
2. UmuUmukuukuuli li nu’nu’mukmukuliuliisi bakha isi bakha khumkhumalialililisa sa ni ni sunsungumgumu u tsytsyaabaabwewe nga
nga bawbawaanaandikdikha ha mulmulupuupuruprupusi usi lwlwe e kwakwangwngwanyany. . LupLupuruurupuspusii ul
ulwo wo luluububo o lwlwaaaababassssa a mumububuululi i didiststririct ct mumuhohoofofisisi i iriramambaba khubyekamaswa.
khubyekamaswa. 3
3.. umumukukuuuuli li oboba a umumukukuulilisi si akakha ha khkhuyuyiiiilla a llupupururupupususi i llululiikhkhoo su
suunungugummu u yyeeeekhkhuyuyuuuusa sa kakammaaaasisinnnna a ni ni lulupupururuppususi i lluwuwoo shye
shyesemo semo lweelweekwangwkwangwanyi, anyi, lyaaslyaasookha ookha baluybaluyile ile musitmusitongoolongoolee sibii
sibiikha kha kamawukamawumulemule, , balukhbalukhupekho upekho kumulkumululu ulu kwelkwelikambiikambila la lyelye khu sassula.
khu sassula. 4.
4. tsitsimbambapulpula a tsetsekhukhuyusyusa, a, BufBuffanfananyanyi i bafbaffiifiiti ti bwbwa a booboosi si umuumuuyuyaa nu’
nu’mukmukhaahaale, le, ibaibaalualuwa wa imbimbya ya oba oba ikwikwangwangwanyanyi i nibnibisaisanyinyissosso byee khusassulik
byee khusassulikhu hu musitmusitongolongole e shyebshyebekama ekama wumalwumale e byaakhbyaakh byaar
byaarereberebwa wa mumomumooni oni tso tso mukhulmukhulu u ukhoolukhoola a khube kamasswakhube kamasswa kakakulibwile kamawumule kangali;
kakakulibwile kamawumule kangali; 5.
5. ngnga a umumukukululiiiisi si ssssaaaali li ninibalbaluwuwa a oboba a ikikwawangngwawanynyi i yeyeliliisisw w tttta,a, umu
umukhukhulu lu ukhukhooloola a khukhubyebyee e kamkamasswasswa a annannyalyala a wamwamufuufukilkilisaisa khuuyussa ne amakannakho kamawumule kakandi keebukakaffu khuuyussa ne amakannakho kamawumule kakandi keebukakaffu bweekwangwanyi
bweekwangwanyi 6
6.. uummuukkhhuullu u wwuuwwnnddiikkhha a kkaammaasssswwa a aarraakkhho o ssuunngguummuu khukwangwany nga arrerakho ukulele amala wakhalamo lusiina khukwangwany nga arrerakho ukulele amala wakhalamo lusiina lyomukulisi.
lyomukulisi. Ib
Ibalaluuuuwa wa oboba a ikikwawangngwawanynyi i ibibya ya yayaakakha ha yayaababoaoala la wawaagagenena a isisii ik
ikwawangngwwananyyi i mmususiitataababu u shshyyo’o’mmukukhuhulu lu wwebebyyeeekekamamasasswswa a nini tsinnyukata tseliiswa.
tsinnyukata tseliiswa. Nga
Nga umumwewene ne wawattttibibisisilile e ikikwawangngwawanynyi i yeyeelelisisswswa a ananyayaalala a fufuununnana ibaluwa ingangasa irri lisswa lilyowo. (nga uli nisihandaalaffu shyoosi ibaluwa ingangasa irri lisswa lilyowo. (nga uli nisihandaalaffu shyoosi sii
siisihsihambambakanakana a ni ni liliswa, swa, khukhuuppuppa a isiisimu mu mubmubaakhaakhuuluulu u mumusitsitongongoleole siikhoola khubye
siikhoola khubye kamaaswa khusiimu 0414373511)kamaaswa khusiimu 0414373511) Na
Naanannu nu niniye ye umumututtutuffffu u khkhuuuuba ba mwmwiiiiswswa a ngnga a alalonondedelelelala kamakambila?
kamakambila? 1.
1. UmUmunundu du umumununyiyiilile e mwmwisiswa wa ngnga a abiabiririra ra mumumumundndu u umumwewennnnee uwewandikhisa musitoongole shye kamasswa.
uwewandikhisa musitoongole shye kamasswa. 2
2.. uummuunnddu u uuwwaamma a kkhhuummeennyya a mmwwiisssswwa a nngga a uummwweeeenne e nnee kh
khumumenenyayamo mo khkhwewewe we sisikhwkhwasassasassussulilibwbwa a tttta a nunu’m’munundu du ululii umweene khu siisella shyekhuffuna tsikwangwanyi
umweene khu siisella shyekhuffuna tsikwangwanyi naannue niye
naannue niye umussalilanwumussalilanwa mwiiswa?a mwiiswa? 1.
1. UmUmunundu du umumenenyeyele le mwmwisisswswa a wawalilitstsowowatatsosowawaninisa sa mumumymyakakhaha lliikhkhuummi i nnaakakabbiiiilli i ((1122) ) nngga a sisiiittaaaabba a sshhyyeeeekkamamakakaammbbiillaa
skasiilikhurura kakarebwa mumwiiko kwe 1995 tta. skasiilikhurura kakarebwa mumwiiko kwe 1995 tta. 2
2.. uummuunnddu u uuwwaakkuuuulla a lliisssswwa a khkhuummuunnddu u uuwwaabbiirriissiibbwwa a nnggaa umussalilanwa khusinzilila khumakambila
umussalilanwa khusinzilila khumakambila
WILL WRITING. WILL WRITING.
khuwandikha siilaamo khuwandikha siilaamo siilaamo nishyo ssii?
siilaamo nishyo ssii? Sii
Siilaamlaamo o nisnisyo yo siisiiwanwandikdikho ho siisiishyshyafukafukiliilisibsibwa wa khukhurawrawo o bilbilakilakilo o nganga sie
sienna nna siisiikhakkhakhoohooleklekhe he khu khu bye bye buybuyindindiffiffu u byobyo’mu’mundu ndu nga nga umuumundundu uyyo wamalile khuffa.
uyyo wamalile khuffa.
Liinna isi siilaamo siibeela shyekamakhulu? Liinna isi siilaamo siibeela shyekamakhulu? Siilaamo siiba shyekamakhulu nga
Siilaamo siiba shyekamakhulu nga umwenne uwaasiwandikha waffiile.umwenne uwaasiwandikha waffiile. Biilaayi bye khukhoola oba
Biilaayi bye khukhoola oba khuwandikha siilaamokhuwandikha siilaamo a.
a. KhKhuwuwandandikikha ha sisiililaamaamo o shshyayakamkamisisa a kakamamaya ya akaakaarari i he he babaalalebebee bomu’ffu bemungo
bomu’ffu bemungo b.
b. SikhiSikhingilingilila khurla khurambiiambiisa buubbi bisa buubbi bibindu bybindu byo’mufo’muffufu c.
c. UmundUmundu uwandiu uwandikhile sikhile siilaamilaamo anyaalo anyaala waalaaa waalaamila ummila umundu yeeundu yeesisi akannile
akannile d.
d. UmuUmuwanwandikdikhi hi anyanyaalaala a khurkhurobooboola umundu isi ola umundu isi akaakaniiniile le khukhuubauba nga umurangirisi we mungo mweewe nga waffile.
nga umurangirisi we mungo mweewe nga waffile. e.
e. NgNga a umumuwuwanandidikhkhi i we we sisiililaaaamo mo wawaffffilile, e, sisiininayayetettta a khkhururawawoo umusiikha ukanne amalindile babaana beesi assala ibuulaffu he umusiikha ukanne amalindile babaana beesi assala ibuulaffu he bukhwale
bukhwale f.
f. UmUmuwuwanandidikhkhi i wwe e sisiiilalaamamo o awawa a kakammakakeesi si babababandndu u babababandndii khubindu byeewe
khubindu byeewe
Naannu unyaala waakhoola
Naannu unyaala waakhoola siilaamo siilaayi?siilaamo siilaayi?
Umundu yeesi ulli hangaki he kyimiiko 21 anyaala wakholola siilaamo Umundu yeesi ulli hangaki he kyimiiko 21 anyaala wakholola siilaamo Umundu ukhoola siilamo akha waakhoola nga mbaawo umuwambiile Umundu ukhoola siilamo akha waakhoola nga mbaawo umuwambiile nikaamaani tta
nikaamaani tta
Umundu ukhoola siilaamo akha khuuba nga
Siilaamo siinyala shyaabikhiibwa waa? Siilaamo siinyala shyaabikhiibwa waa? 1.
1. AwAwanandu du hohoososi, i, heheesesi i umumweweenene e ahaahaalalililewewo, o, akakhahaaba aba ngnga a bibiififfofo bil
bilaayi aayi biibiili li musmusitoitongongole le shyshyekaekamawmawumuumule le isi isi umuumuwanwandikdikhi hi abiabiikhikhaa kamawumule
kamawumule
2. Isi nasitsolongo uwelidaala liisokha LC1 2. Isi nasitsolongo uwelidaala liisokha LC1 3. Umurangirisi uweediini
3. Umurangirisi uweediini
4. Ni mwirumbi isi urambiila oba
4. Ni mwirumbi isi urambiila oba isi umukayiwowo.isi umukayiwowo. Ne siilaamo sikhoolebwa siiryeena?
Ne siilaamo sikhoolebwa siiryeena?
Umundu ulikhukhoola siilaamo asiikhola mudaala kaano Umundu ulikhukhoola siilaamo asiikhola mudaala kaano 1. Wandikha kamassina koowo ni ndaakililo
1. Wandikha kamassina koowo ni ndaakililo 2. Boola kamassinna mubulaayi
2. Boola kamassinna mubulaayi
Oba abandu isi ukabbile bibindu byoowo Oba abandu isi ukabbile bibindu byoowo 3. Wandikha umusikha woowo bulaayi 3. Wandikha umusikha woowo bulaayi 4.
4. Nga Nga uli uli nibnibabaabaana ana bakybakyeekeekhe, he, wanwandikdikha ha kamkamassiassina na kebkebabaabandundu baanabalinda
baanabalinda
5. Boola umundu isi uweele sisindu shyejawulo musiilaamo. Ni bibindu 5. Boola umundu isi uweele sisindu shyejawulo musiilaamo. Ni bibindu byenjawulo byeesi uweele buuli mundu.
byenjawulo byeesi uweele buuli mundu.
6. Laakho suungumu khuusilaamo shoowo mumooni tse bajjulisi oba 6. Laakho suungumu khuusilaamo shoowo mumooni tse bajjulisi oba babaabelewo.
babaabelewo. 7.
7. FuuFuuna na bajbajjuljulisi isi babbabbilbili i (2) (2) banbanyaayaala la barbarakho akho kamkamassassina ina kaabkaabwewe,, byeesi bakhoola, ndakiliro ni sungumu.
byeesi bakhoola, ndakiliro ni sungumu.
Mangu uri, umundu ukhoola siilaamo unyaala wasiwandikha mululimi Mangu uri, umundu ukhoola siilaamo unyaala wasiwandikha mululimi lwoosi