DAFTAR LAMPIRAN
L 1. Analisa Mutu CPO A. Asam Lemak Bebas
ALB dapat dihitung dengan rumus sebagai berikut:
ALB (%) = 𝑁 𝐾0𝐻 ×𝐵𝑀 𝐴𝑠𝑎𝑚 𝑃𝑎𝑙𝑚i𝑡𝑎𝑡 ×𝑉 𝐾0𝐻
𝐵𝑒𝑟𝑎𝑡 𝑆𝑎𝑚𝑝𝑒𝑙 (g𝑟)×1000 × 100%
Keterangan:
N KOH = Normalitas larutan standard KOH (0,1) V KOH = Volume larutan standard KOH yang terpakai BM= Berat molekul minyak sawit (asam palmitat = 256)
•
Ulangan IALB (%) = 𝑁 𝐾0𝐻 ×𝐵𝑀 𝐴𝑠𝑎𝑚 𝑃𝑎𝑙𝑚i𝑡𝑎𝑡 ×𝑉 𝐾0𝐻
𝐵𝑒𝑟𝑎𝑡 𝑆𝑎𝑚𝑝𝑒𝑙 (g𝑟)×1000 × 100%
ALB (%) = 0,1 × 256 × 1 1,010 × 1000
25,6
× 100%
ALB (%) =
× 100%
1010
ALB (%) = 2,5 %
Gambar L.1.1 Ulangan
• Ulangan II
ALB (%) = 𝑁 𝐾0𝐻 ×𝐵𝑀 𝐴𝑠𝑎𝑚 𝑃𝑎𝑙𝑚i𝑡𝑎𝑡 ×𝑉 𝐾0𝐻
𝐵𝑒𝑟𝑎𝑡 𝑆𝑎𝑚𝑝𝑒𝑙 (g𝑟)×1000 × 100%
ALB (%) = 0,1 × 256 ×1,1
1,011 ×1000 × 100%
28,16
ALB (%) =
× 100%
1011
ALB (%) = 2,7 %
Gambar L.1.2 Ulangan II
• Ulangan III
ALB (%) = 𝑁 𝐾0𝐻 ×𝐵𝑀 𝐴𝑠𝑎𝑚 𝑃𝑎𝑙𝑚i𝑡𝑎𝑡 ×𝑉 𝐾0𝐻 𝐵𝑒𝑟𝑎𝑡 𝑆𝑎𝑚𝑝𝑒𝑙 (g𝑟)×1000 0,1 ×256 ×1,1
ALB (%) = × 100%
1,015 × 1000 28,16
× 100%
ALB (%) =
1015 × 100%
ALB (%) = 2,7 %
Gambar L.1.3 Ulangan III
B. Analisa Kadar Air
𝐴−𝐵
Rumuskadar air (%) =
× 100%
𝐶
Dimana:
A: Berat sampel + Berat cawan kosong
B: Berat sampel + Berat yang sudah dikeringkan C: Berat sampel
• Ulangan I
𝐴−𝐵
Kadar air (%) =
× 100%
𝐶
Kadar air (%) = (1,056+ 29,190)−(30,248) × 100%
1,050
Kadar air (%) = 30,246−30,249
1,050 × 100%
0,003
Kadar air (%) =
× 100%
1,050
Kadar air (%) = 0.28 %
• Ulangan II
Gambar L.1.4 Ulangan I
𝐴−𝐵
Kadar air (%) =
× 100%
𝐶
Kadar air (%) = (1,021+28,350) – (29,369) × 100%
1,021
Kadar air (%) = 29,371−29,369
1,021 × 100%
0,002
Kadar air (%) =
× 100%
1,021
Kadar air (%) = 0,19 %
Gambar L.1.5 Ulangan II
• Ulangan III
𝐴−𝐵
Kadar air (%) =
× 100%
𝐶
Kadar air (%) = (1,075+42,151) – (43,223) × 100%
1,075
Kadar air (%) = 43,226−43,223 1,075 0,003
× 100%
Kadar air (%) = 1,075
× 100%
Kadar air (%) = 0,27 %
Gambar L.1.6 Ulangan III
L.2Uji pH (derajat Keasaman)
Uji pH dilakukan menggunakan pH digital, hasil uji pH:
• Ulangan I
Tanpa menggunakan daun kelor (A0): 10,4
Gambar L.2.1 Ulangan I
Penambahan 5 ml daun kelor (A1): 9,4
Gambar L.2.2 Ulangan I
Penambahan 10 ml daun kelor (A2): 9,4
Gambar L.2.3 Ulangan I Penambahan 15 ml daun kelor: 9,3
Gambar L.2.4Ulangan I
• Ulangan II
Tanpa menggunakan daun kelor (A0): 10,3
Gambar L.2.5 Ulangan II
Penambahan 5 ml daun kelor (A1): 9,4
Gambar L.2.6 Ulangan II
Penambahan 10 ml daun kelor (A2): 9,4
Gambar L.2.7 Ulangan II
Penambahan 15 ml daun kelor (A3): 9,3
Gambar L.2.8 Ulangan II
• Ulangan III
Tanpa menggunakan daun kelor (A0): 10,3
Gambar L.2.9 Ulangan III
Penambahan 5 ml daun kelor (A1): 9,3
Gambar L.2.10 Ulangan III
Penambahan 10 ml daun kelor (A2): 9,4
Gambar L.2.11 Ulangan III
Penambahan 15 ml daun kelor (A3): 9,4
Gambar L.2.12 Ulangan III
L.3Uji Tinggi Busa
Cara menguji tinggi busa pada sabun dengan memasukkan sampel sabun cair ke dalam tabung berskala yang berisi 10 ml aquades kemudian ditutup dan tabung dikocok selama 20 detik dan ukur tinggi busa yang terbentuk.
Tanpa penambahan daun kelor (A0):
• Ulangan I: 1,9 cm = 19 mm
• Ulangan II: 1,9 cm = 19 mm
• Ulangan III: 1,9 = 19 mm
Gambar L.3.1 U I Gambar L.3.2 U II Gambar L.3.3 U III
Dengan penambahan 5 ml daun kelor (A1):
• Ulangan I: 1,6 cm = 16 mm
• Ulangan II: 1.6 cm = 16 mm
• Ulangan III: 1,6 cm = 16 mm
Gambar L.3.4 U I Gambar L.3.5 U III Gambar L.3.6 U III
Dengan penambahan 10 ml daun kelor (A2):
• Ulangan I: 1,5 cm = 15 mm
• Ulangan II: 1,5 cm = 15 mm
• Ulangan III: 1,9 cm = 19 mm
Gambar L.3.7 U I Gambar L.3.8 U II Gambar L.3.9 U III
Dengan penambahan 15 ml daun kelor (A3):
• Ulangan I: 1,6 cm = 16 mm
• Ulangan II: 1,6 cm = 16 mm
• Ulangan III: 1,9 cm = 19 mm
Gambar L.3.10 U I Gambar L.3.11 U II Gambar L.3.12 U III
L.4 Uji Kadar Air
Pengujian kadar air menggunakan metode gravimetri dengan menimbang 1 gram sampel pada cawan yang telah ditimbang, lalu dipanaskan pada oven dengan suhu 105oC selama 2 jam.
𝐴−𝐵
Rumus Kadar Air =
× 100%
𝐶
Dimana:
A = Berat sampel + Berat cawan kosong
B = Berat sampel + Berat cawan kosong yang sudah dikeringkan C = Berat sampel
L.4.1 Tanpa penambahan daun kelor (A0)
• Ulangan I:
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,025−29,227)−29,742
× 100%
1,025 30,255−29,742
Kadar air =
× 100%
1,025
Kadar air = 50,04 %
Gambar L.4.1 U I
• Ulangan II:
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,024+29,576)−30,103
× 100%
1.024 30,6−30,103
Kadar air =
× 100%
1.024
Kadar air = 48,53 %
Gambar L.4.2 U II
• Ulangan III:
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,052 + 29,119) − (29,625)
× 100%
1.052 30,171−29,625
Kadar air =
× 100%
1.052
Kadar air = 51,90 %
Gambar L.4.3 U III
L.4.2 Dengan penambahan daun kelor 5 ml (A1)
• Ulangan I
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1.055+28,393)−28,926
× 100%
1.044 29,448−28,926
Kadar air =
× 100%
1.055
Kadar air = 49,47 %
Gambar L.4.4 U I
• Ulangan II
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,059+28,155)−(28,697)
× 100%
1,059 29,214−28,697
Kadar air =
× 100%
1,059
Kadar air = 48,81%
• Ulangan III
Gambar L.4.5 U II
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,036+72,572)−(73,269)
× 100%
1,036 73,608−73,269
Kadar air =
× 100%
1,036
Kadar air = 32,72 %
Gambar L.4.6 U III
L.4.3 Dengan penambahan daun kelor 10 ml (A2)
• Ulangan I
Kadar air = (1,059+28,155)−(28,696)
× 100%
1,059 29,214−28,696
Kadar air =
× 100%
1,059
Kadar air = 48,91 %
• Ulangan II
Gambar L.4.7 U I
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,022+29,337)−(29,839)
× 100%
1,022 30,359−29,839
Kadar air =
× 100%
1,022
Kadar air = 50,88 %
• Ulangan III
Gambar L.4.8 U II
Kadar air = 𝐴−𝐵
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,033+74,488)−(75,174)
× 100%
1,033
75,521−75174
Kadar air =
× 100%
1,033
Kadar air = 33,59 %
Gambar L.4.9 U III
L.4.4 Dengan penambahan daun kelor 15 ml
• Ulangan I
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,040+29,207)−(29,722)
× 100%
1,040 30,247−29,722
Kadar air =
× 100%
1,040
Kadar air = 50,48 %
Gambar L.4.10 U I
• Ulangan II
Kadar air = 𝐴−𝐵
× 100%
𝐶
Kadar air = (1.031+29,216)−29,734
× 100%
1,031
30,247−29,734
Kadar air =
× 100%
1,031
Kadar air = 49,75 %
• Ulangan III
Gambar L.4.11 U II
𝐴−𝐵
Kadar air =
× 100%
𝐶
Kadar air = (1,031+72,259)−(72,908)
× 100%
1,031 73,29−72,908
Kadar air =
× 100%
1,031
Kadar air = 37,05 %
Gambar L.4.12. U III
L.5 Uji Asam Lemak Bebas
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
Rumus kadar sam lemak bebas (% FFA) =
× 100%
𝑚×1000
Dimana:
V: volume titrasi KOH (ml) N: normalitas KOH (0,1 N)
BM: berat molekul asam palmitat (256 g/Mol) m: berat sampel (g)
L.5.1 Tanpa penambahan daun kelor (A0)
• Ulangan I
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000 2,5×0,1×256
(% FFA) =
× 100%
5,044×1000 64
(% FFA) =
× 100%
5044
(% FFA) = 1,26 %
• Ulangan II
Gambar L.5.1 U I
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 2×0,1×256
5,023×1000 × 100%
51,2
(% FFA) =
× 100%
5023
(% FFA) = 1,01 %
Gambar L.5.2 U II
• Ulangan III
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000 1,8×0,1×256
(% FFA) =
× 100%
5,012×1000
(% FFA) = 0,91 %
Gambar L.5.2 U III
L.5.2 Dengan penambahan daun kelor 5 ml (A1)
• Ulangan I
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 1×0,1×256
5,066×1000
(% FFA) = 0,50 %
× 100%
• Ulangan II
Gambar L.5.4 U II
(% FFA) = 𝑉×𝑁×𝐵𝑀
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 1,2×0,1×256
× 100%
5,010×1000
30,72
(% FFA) =
× 100%
5010
(% FFA) = 0,61 %
Gambar L.5.5 U II
•
Ulangan III𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 1,2×0,256
5,005×1000 × 100%
30,72
(% FFA) =
× 100%
5005
(% FFA) = 0,61 %
Gambar L.5.6 U III
L.5.3 Dengan penambahan daun kelor 10 ml (A2)
• Ulangan I
(% FFA) = 𝑉×𝑁×𝐵𝑀
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 1.4×0,1×256
× 100%
5,058×1000
35,84
(% FFA) =
× 100%
5058
(% FFA) = 0,70 %
Gambar L.5.7 U I
• Ulangan II
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 2×0,1×256
5,025×1000 × 100%
51,2
(% FFA) =
× 100%
5025
(% FFA) = 1,01%
Gambar L.5.8 U II
•
Ulangan III(% FFA) = 𝑉×𝑁×𝐵𝑀
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 1,6×0,1×256
× 100%
5,059×1000
(% FFA) = 40,96
× 100%
5059
(% FFA) = 0,80 %
Gambar L.5.9 U III
L.5.4 Dengan penambahan 15 ml (A3)
• Ulangan I
𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 2×0,1×256
5,058×1000 × 100%
51,2
(% FFA) =
× 100%
5058
(% FFA) = 1,01 %
Gambar L.5.10 U I
•
Ulangan II(% FFA) = 𝑉×𝑁×𝐵𝑀
× 100%
𝑚×1000
(% FFA) = 2,5×0,1×256
× 100%
5,022×1000 64
(% FFA) =
× 100%
5022
(% FFA) = 1,27 %
Gambar L.5.11 U II
•
Ulangan III𝑉×𝑁×𝐵𝑀
(% FFA) =
× 100%
𝑚×1000 2,2×0,1×256
(% FFA) =
× 100%
5,009×1000 56,32
(% FFA) =
× 100%
5009
(% FFA) = 1,12 %
Gambar L.5.12 U III
L.6 Uji Alkali Bebas
𝑉×𝑁×0,056
Rumus kadar alkali bebas =
× 100%
𝖶
Dimana:
V: Volume HCl yang digunakan dalam titrasi (ml) N: Normalitas HCl (N)
W: Bobot sampel (gr)
L.6.1 Tanpa penambahan daun kelor (A0)
• Ulangan I
𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
1×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,030 0,0056
Alkali Bebas =
× 100%
5,030
Alkali Bebas = 0,11
• Ulangan II
Gambar L.6.1 U I
𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
0,6×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,011
Alkali Bebas = 0,00336×0,1×0,056
× 100%
5,011
Alkali Bebas = 0,06 %
• Ulangan III
Gambar L.6.2 U II
Alkali Bebas = 𝑉×𝑁×0,056
× 100%
𝖶
0,8×0,1×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
5,017 0,00448
Alkali Bebas =
× 100%
5,017
Alkali Bebas = 0,08 %
Gambar L.6.3 U III
L.6.2 Dengan penambahan 5 ml daun kelor (A1)
•
Ulangan I𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
0,4×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,017 0,00224
Alkali Bebas =
× 100%
5,017
Alkali Bebas = 0,04 %
•
Ulangan IIGambar L.6,4 U I
Alkali Bebas = 𝑉×𝑁×0,056
× 100%
𝖶
Alkali Bebas = 0,8×0,1×0,056
× 100%
5,042
0,00448
Alkali Bebas =
× 100%
5,042
Alkali Bebas = 0,08 %
Gambar L.6.5 U II
•
Ulangan III𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
0,6×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,050 0,00336
Alkali Bebas =
× 100%
5,050
Alkali Bebas = 0,06 %
Gambar L.6.6 U III
L.6.3 Dengan penambahan daun kelor 10 ml (A2)
• Ulangan I
Alkali Bebas = 𝑉×𝑁×0,056
× 100%
𝖶
Alkali Bebas = 1×0,1×0,056
× 100%
5,050
Alkali Bebas = 0,0056
× 100%
5,050
Alkali Bebas = 0,11 %
•
Ulangan IIGambar L.6.7 U I
𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
1,2×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,048 0,00672
Alkali Bebas =
× 100%
5,048
Alkali Bebas = 0,13 %
Gambar L.6.8 U II
•
Ulangan IIIAlkali Bebas = 𝑉×𝑁×0,056
× 100%
𝖶
Alkali Bebas = 0,8×0,1×0,056
× 100%
5,058
Alkali Bebas = 0,00448
× 100%
5,058
Alkali Bebas = 0,08%
Gambar L.6.9U III
L.6.4 Dengam penambahan daun kelor 15 ml (A3)
• Ulangan I
𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
1×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,022 0,0056
Alkali Bebas =
× 100%
5,022
Alkali Bebas = 0,11 %
•
Ulangan IIGambar L.6.10 U I
Alkali Bebas = 𝑉×𝑁×0,056
× 100%
𝖶
Alkali Bebas = 0,7×0,1×0,056
× 100%
5,010
Alkali Bebas = 0,00392
× 100%
5,010
Alkali Bebas = 0,07 %
Gambar L.6.11 U II
•
Ulangan III𝑉×𝑁×0,056
Alkali Bebas =
× 100%
0,9×0,1×0,056 𝖶
Alkali Bebas =
× 100%
5,032 0,00504
Alkali Bebas =
× 100%
5,032
Alkali Bebas = 0,10 %
Gambar L.6.12 U III
L.7 Uji Kadar Vitamin C Daun Kelor
ml iodium × 0,01 N×0,88 × 10
Rumus kadar vitamin C:
×100%
Berat Sampel
• Ulangan I
Vit. C = ml iodium × 0,01 N×0,88 × 10
×100%
Berat Sampel
Vit. C = 0,5 × 0,01 N×0,88 × 10
×100%
10,005 0,044
Vit. C =
×100%
10,005
Vit. C = 0,43 %
• Ulangan II
Vit. C = ml iodium × 0,01 N×0,88 × 10
×100%
Berat Sampel
Vit. C = 0,6 × 0,01 N×0,88 × 10
×100%
10,027 0,0528
Vit. C =
×100%
10,027
Vit. C = 0,52%
• Ulangan III
Vit.C = ml iodium × 0,01 N×0,88 × 10
×100%
Berat Sampel
Vit.C = 0,8 × 0,01 N×0,88 × 10
×100%
10,018
Vit. C = 0,0704
×100%
10,018
Vit. C = 0,70%
L.8 Uji Organoleptik
FORMULIR UJI ORGANOLEPTIK Tanggal Pengujian:
Nama Panelis:
Tanda Tangan:
Nama Produk: Pengaruh Konsentrasi Daun Kelor Terhadap Mutu Sabun Cair Berbasis Crude Palm Oil (CPO).
Instruksi:
Berikan penilaian saudara terhadap tekstur,Warna,dan Aroma berdasarkan kriteria penilaian sebagai berikut :
( 1 ) Sangat Tidak Disukai ( 4 ) Disukai
( 2 ) Tidak Disukai ( 5 ) Sangat Disukai ( 3 ) Biasa
Kode Sampel Tekstur Warna Aroma
A0 A1 A2 A3 Keterangan:
A0 = Tanpa Penambahan Daun Kelor.
A1 = Dengan Penambahan Daun Kelor 5 ml.
A2 = Dengan Penambahan Daun Kelor 10 ml.
A3 = Dengan Penambahan Daun Kelor 15 ml.
L.9 Tabel Uji Organoleptik Warna
Tekstur
Sangat Disukai
(Point 10)
Disukai
(Point 8)
Biasa
(Point 6)
Tidak Disukai
(Point 4)
Sangat Tidak Disukai (Point
2)
Jumlah Penalis
Jumlah Point
A0 12 7 2 1 0 20
Penalis
192
% 60 35 10 5 0 100%
A1 14 4 2 0 0 20
Penalis
184
% 70 20 10 0 0 100%
A2 10 6 4 0 0 20
Penalis
172
% 50 30 20 0 0 100%
A3 8 7 3 2 0 20
Penalis
162
% 40 35 15 10 0 100%
L.10 Tabel Uji Organoleptik Tekstur
Tekstur
Sangat Disukai
(Point 10)
Disukai
(Point 8)
Biasa
(Point 6)
Tidak Disukai
(Point 4)
Sangat Tidak Disukai (Point
2)
Jumlah Penalis
Jumlah Point
A0 7 8 4 1 0 20
Penalis
154
% 35 40 20 5 0 100%
A1 10 6 3 1 0 20
Penalis
170
% 50 30 15 5 0 100%
A2 9 4 6 1 0 20
Penalis
150
% 45 20 30 5 0 100%
A3 7 9 3 1 0 20
Penalis
164
% 35 45 15 5 0 100%
33
L.11 Tabel Uji Organoleptik Aroma
Tekstur
Sangat Disukai
(Point 10)
Disukai
(Point 8)
Biasa
(Point 6)
Tidak Disukai
(Point 4)
Sangat Tidak Disukai (Point
2)
Jumlah Penalis
Jumlah Point
A0 8 5 5 2 0 20
Penalis
158
% 40 40 25 10 0 100%
A1 13 5 2 0 0 20
Penalis
186
% 50 30 20 0 0 100%
A2 10 5 5 1 0 20
Penalis
174
% 50 25 25 5 0 100%
A3 9 6 4 1 0 20
Penalis
166
% 45 30 20 5 0 100%
L.12 Tabel Uji Organoleptik Keseluruhan
Perlakuan Warna Tekstur Aroma Jumlah Point
A0 192 154 158 504
A1 184 170 186 540
A2 172 150 174 496
A3 162 164 166 492