Stałość (
stabilitas
) według św. Bernarda z Clairvaux
W epoce św. Bernarda nie istniały jeszcze klasyczne trzy śluby profesji zakonnej: czystość, ubóstwo i posłuszeństwo. Trzy tzw. rady ewangeliczne pojawiły się dopiero pod koniec XII wieku. Mnisi żyjący według Reguły św. Benedykta składali natomiast profesję monastyczną opracowaną na podstawie rozdziału 58 tejże Reguły. Pierwsza formuła profesji monastycznej, zawierająca trzy obietnice: stałości, przemiany obyczajów i posłuszeństwa, pochodzi z komentarza do Reguły benedyktyńskiej autorstwa Smaragdusa. Komentarz powstał po roku 8161.
W ten sposób stałość stała się i jest po dzień dzisiejszy jedną z obietnic profesji monastycznej według Reguły św. Benedykta. Także cystersi zastosowali się do tej tradycji i w pierwszej połowie XII wieku w swoim zbiorze zwyczajów cysterskich Ecclesiastica Officia
zamieścili formułę profesji zawierającą trzy obietnice benedyktyńskie, w tym również stałość (stabilitas)2.
Kontekst historyczny pierwszej połowy XII wieku, a więc praktyka zwana transitus
(przejście mnicha z jednego klasztoru do innego), liczne problemy z mnichami uciekinierami, a nade wszystko ekspansja nowej monastycznej rodziny z Cîteaux i wielu, którzy chcieli dołączyć do klasztorów cysterskich, nawet jeśli wcześniej należeli do innych, sprawiły że istnieje bardzo klarowne i precyzyjne nauczanie św. Bernarda z Clairvaux na temat stałości. Okazało się, że nie tylko poszczególni mnisi zmieniali obserwancję, lecz także całe klasztory stawały się domami cysterskimi. Za życia św. Bernarda około 34 klasztory mnichów stały się opactwami cysterskimi3.
Najważniejszym źródłem myśli opata z Clairvaux na temat stałości są niektóre listy i traktat De praecepto et dispensatione napisany ok. roku 1140 na prośbę dwóch mnichów benedyktyńskich z klasztoru Saint-Père-en-Vallée. Tytułem wprowadzenia należy jeszcze zwrócić uwagę, że ani pierwsi cystersi, ani sam św. Bernard nie zachowali stałości w sensie stałości miejsca (stabilitas loci)4. U podstaw reformy cysterskiej ma miejsce przejście
pierwszych mnichów, założycieli Nowego Klasztoru, z Molesmes do Cîteaux5. Sam Bernard,
1 SMARAGDUS, Expositio in Regulam S. Benedicti, red. A. Spannagel-P. Engelbert, Corpus consuetudinum monasticarum 8, Siegburg 1974, s. 295: Ego ille in hoc monasterio sancti illius promitto stabilitatem meam et conversationem morum meorum et oboedientiam secundum regulam sancti Benedicti coram deo et sanctis eius.
2 LES ECCLESIASTICA OFFICIA, red. D. Choisselet-P. Vernet, La Documentation Cistercienne 22, Reiningue 1989, Annexe 15, s. 372: Ego frater. ille sacerdos. uel diaconus. uel subdiaconus. uel acolitus. uel clericus. uel laicus. promitto stabilitatem meam. et conuersionem morum meorum. et obedientiam secundum Regulam sancti Benedicti. coram Deo et sanctis eius. quorum reliquie hic habentur. in hoc loco qui vocatur Cistercium. constructo in honore Beatissime Dei Genitricis semperque Virginis Marie. in presentia domni illius abbatis.
3 G. LUNARDI, L’ideale monastico nelle polemiche del secolo XII sulla vita religiosa, Noci 1970, ss. 108-109.
4 Warto zauważyć w tym miejscu, że wyrażenie stabilitas loci nie występuje nigdy w Regule św. Benedykta, natomiast pojawia się zarówno w listach św. Bernarda, jak i w traktacie De praecepto et dispensatione.
5 G. PICASSO, „San Bernardo e il Transitus dei monaci”, Studi su s. Bernardo di Chiaravalle nell’ottavo
opat z Clairvaux, był tak naprawdę profesem z Cîteaux, co zresztą sam wyznał w jednym ze swoich listów: „Ja, mnich z Cîteaux, gdzie złożyłem profesję, zostałem wysłany przez mojego opata na miejsce, gdzie obecnie mieszkam, ale zostałem wysłany w pokoju, bez skandalu, bez niezgody, wysłany według zwyczaju i według ogólnej linii zakonu”6. Opat z Clairvaux zatem
w swoich pismach, w swoim nauczaniu szukał głębszego sensu stałości, wychodzącego poza znaczenie dosłowne: stałość w jednej wspólnocie, stałość w jednym klasztorze, oczywiście bez negowania pierwszego znaczenia, które zawsze pozostawało ważne i kluczowe w myśli pisarzy cysterskich.
Stałość w Regule św. Benedykta
Życie w klasztorach cysterskich miało być idealną interpretacją Reguły benedyktyńskiej. Pierwszą z obietnic pojawiających się w rozdziale 58, gdzie mówi się o profesji, jest właśnie stałość (stabilitas). Stałość nie jest jednak odkryciem ojca mnichów z Monte Cassino7; w ten sposób reaguje on na powszechną wówczas tendencję włóczęgi
mnichów, którzy podróżowali bez celu i bez końca, opuszczając swoje klasztory8. Stałość, i to
już w Regule św. Benedykta, nie jest li tylko trwaniem w jednym miejscu, w wybranym klasztorze. Mnich, który składa profesję monastyczną, wiąże się zarówno z klasztorem, jak również z wspólnotą, która w nim zamieszkuje. Analizując tekst Reguły, można z łatwością dostrzec, iż mnisi mogą, za pozwoleniem swojego opata, opuścić klasztor ze względu na pracę, jaką wykonują9, lub ze względu na podróż10. Autor Reguły św. Benedykta mówi także o
stałości we wspólnocie, której nie pojmuje jednak jako ścisłej klauzury, bo o klauzurze pisze oddzielnie w rozdziale 4: „Naszą zaś pracownią, w której mamy się posługiwać pilnie tymi wszystkimi narzędziami dobrych uczynków, jest stałe życie we wspólnocie w ramach klauzury klasztornej”11.
Być wiernym jednej wspólnocie monastycznej zakłada, iż stałość oznacza także zdolność do wytrwałości, dojrzałość w relacjach interpersonalnych, cierpliwość12. A zatem
6 ŚW. BERNARD, List 7, 16, w: Opere di San Bernardo 6/1 (dalej cytowane jako OSB 6/1), red. F. Gastaldelli,
Milano 1986, ss. 84-85: Ego quidem Cisterciensis monachus ibidem professus, ab abbate meo, ubi nunc habito, missus sum, sed missus in pace, missus sine scandalo, sine discordia, missus iuxta consuetudinem et communem institutionem.
7 L. SENA, „La stabilitas loci nella Regola di san Benedetto”, w: La stabilità nella vita monastica, red. A.
Piovano-L. Sena-M. Dell’Omo, Noci 2009, s. 105.
8 B. STEIDLE, „La promessa della stabilità, della conversatio morum e dell’obbedienza nella Regola di S.
Benedetto (Cap. 58, 17)”, w: Schola Christi. 50 anni dell’Istituto Monastico di Sant’Anselmo, red. M. Bielawski-A. Schmidt, Studia Anselmiana 134, Roma 2002, ss. 166-168.
9 REGUŁAŚW. BENEDYKTA, roz. 50, w: Święty Benedykt z Nursji, Reguła, tł. Anna Świderkówna, Kraków 1997,
ss. 181-183 (dalej cytowana jako RB). 10 RB 67, ss. 235-237.
11 RB 4, 78, ss. 66-67: Officina vero, ubi haec omnia diligenter operemur, claustra sunt monasterii et stabilitas in congregatione.
stabilitas nie jest jedynie pewnym porządkiem zewnętrznym, przepisem prawnym, lecz stanowi jednocześnie pewną koncepcję duchową. Stałość jest nieustannym wysiłkiem, aby trwać na raz obranej ścieżce życia monastycznego, jest wytrwałością, cierpliwością w klasztorze - tak sugeruje Prolog Reguły w ostatnim wersecie13. Wytrwałość i cierpliwość w
trudach życia są udziałem mnicha w męce Pana. Ważność stałości w Regule św. Benedykta
możemy ocenić też, zwracając uwagę na wyrażenia negatywne, to znaczy przeciwne stałości. I tak mnisi wędrowni, najgorszy rodzaj mnichów, godni pożałowania, są określeni właśnie jako włóczący się i pozbawieni wszelkiej stałości14. Takie określenie sugeruje nam, iż mnisi
stali to ci, którzy nie uciekają, kiedy przychodzi czas kryzysu, stali znaczy ponadto dojrzali emocjonalnie, zdolni do życia w wierności jednej wspólnocie.
Myśl św. Bernarda z Clairvaux na temat stałości będzie znacznie odbiegać od słów
Reguły św. Benedykta. Jako główną przyczynę należy wskazać kontekst historyczny epoki opata z Clairvaux. Nade wszystko, Bernard będzie starał się znaleźć rozwiązanie dla tych, którzy pragnęli przejść do klasztorów nowej reformy z Cîteaux, a jednocześnie będzie musiał ocenić tych, którzy z różnych powodów, opuszczali klasztory. Oprócz tych argumentów, trzeba zwrócić uwagę na charakter teologiczno-duchowy myśli opata Bernarda15. Jego
nauczanie opiera się w dużej mierze na Biblii i stamtąd św. Bernard będzie czerpał inspirację do swojego nauczania dotyczącego stałości. Dlatego też dobrze będzie najpierw wykazać najważniejsze cytaty biblijne, które posłużyły św. Bernardowi do określenia swojego stanowiska na temat stałości.
Fundamenty biblijne myśli św. Bernarda
Jeśli chodzi o ślub stałości16, w pismach św. Bernarda znajduje się jeden cytat biblijny,
który stanowi prawdziwy leitmotiv nauczania opata Clairvaux odnośnie do stabilitas. Chodzi o werset z Ewangelii według św. Łukasza: „Ktokolwiek przykłada rękę do pługa, a wstecz się ogląda, nie nadaje się do królestwa Bożego”17. Św. Bernard bardzo często przytacza te słowa
z Ewangelii Łukaszowej, zwłaszcza w swoich listach18. Jest bardzo prawdopodobne, że opat
Bernard, przyjmując za kluczowy cytat z Ewangelii według św. Łukasza, oparł się o nauczanie św. Grzegorza Wielkiego z jego dzieła, to jest z Księgi reguły pasterskiej (Regula Pastoralis), którą chętnie cytuje w swoich listach:
13 RB, Prolog 50, ss. 34-35.
14 RB 1, 11, ss. 38-39: semper vagi et numquam stabiles.
15 J. LECLERCQ, „S. Bernard dans l’histoire de l’obéissannce”, w: Recueil d’études sur saint Bernard et ses
écrits, tom 3, Roma 1969, s. 284.
16 Sam św. Bernard na przykład w liście 7 nazywa stałość ślubem. 17 Łk 9, 62.
18 ŚW. BERNARD, List 1, 9, OSB 6/1, s. 17; ŚW. BERNARD, List 2, 6, OSB 6/1, s. 35; ŚW. BERNARD, List 94, 1,
Ktokolwiek bowiem zobowiązał się do większego dobra, mniejsze dobro przedtem dozwolone, uczynił niedozwolonym. Napisane jest: „Ktokolwiek przykłada rękę do pługa, a wstecz się ogląda, nie nadaje się do królestwa Bożego”19. Kto więc zmierzał ku gorętszej miłości, jeśli opuści dobra większe i zwraca się do
mniejszych, ogląda się wstecz20.
Opat z Clairvaux ma upodobanie w łączeniu cytatów biblijnych o podobnej tematyce. Jeden werset biblijny natychmiast przywołuje jeden lub kilka innych wersetów, którymi Doktor Miodopłynny wyjaśnia swoją myśl; jeden cytat z Pisma Świętego jest tłumaczony przez inny cytat z Biblii21. Taka sytuacja ma miejsce na przykład w słynnym liście 1
skierowanym do kuzyna Roberta, który z Clairvaux przeszedł do klasztoru kluniackiego. Warto dodać, że list 1 jest jednym z najważniejszych tekstów bernardowych odnośnie do stałości:
O nierozumny chłopcze! Kto Cię urzekł, abyś nie wypełnił swych ślubów, które wyrzekły twe wargi? Czyż nie jest tak, że z ust swych możesz uzyskać usprawiedliwienie lub z ust twych możesz otrzymać potępienie? Po cóż troszczysz się o ślub rodzica, nie dbając o swój? Masz być sądzony za własne słowa, a nie za jego. Stawia Ci się wymagania względem tego, co ślubowały Twoje wargi, a nie jego. Po cóż ktoś na darmo Cię mami dyspensą papieża, skoro jego sumienie wiąże Boska mądrość? Powiada on: „Nikt, kto przykłada rękę do pługa, a wstecz się ogląda, nie jest godzien Królestwa Bożego”22. Czyż ci, którzy Ci mówią „Ha, ha!”23,
przekonają Cię, że to nie jest oglądanie się wstecz? Synu, choćby Cię nęcili grzesznicy, nie przyzwalaj im24. (…)
Niech Ci odpowie twoje sumienie dlaczego odszedłeś; dlaczego opuściłeś twój zakon, braci i miejsce, oraz mnie, który jestem ci pokrewny ciałem i duchem. Jeśli po to, by żyć bardziej surowo, bardziej prawidłowo, i doskonalej, to bądź spokojny, bo nie patrzysz wstecz, lecz nawet raduj się z Apostołem, mówiąc „zapominając o tym, co za mną, a wytężając siły ku temu, co przede mną, pędzę ku palmie chwały”25. Jeśli nie, nie pysznij się,
ale „trwaj w bojaźni!”26. Jak Ci bowiem, za pozwoleniem, powiedziałem, cokolwiek, w czym pobłażasz sobie
bardziej niż ślubowałeś i u nas przestrzegałeś – w zakresie pożywienia, zbytecznego odzienia, próżnych słów, swobodnej i ciekawskiej niestałości – jest bez wątpienia oglądaniem się wstecz, zaprzaństwem, apostazją27.
Opat z Clairvaux łączy cytat z Ewangelii Łukaszowej z fragmentem pochodzącym z listu św. Pawła do Filipian28. Cytat z listu do Filipian powtarza się aż 25 razy w różnych
pismach św. Bernarda i on sam był świadomy, iż często korzysta właśnie z tej myśli Apostoła Pawła29. Reminiscencje biblijne są cechą charakterystyczną egzegezy monastycznej XII
19 Łk 9, 62.
20 ŚW. GRZEGORZ WIELKI, Księga reguły pasterskiej III, 27, tł. E. Szwarcenberg-Czerny, Kraków 2008, s. 212. 21 J. LECLERCQ, San Bernardo e lo spirito cistercense, Magnano 1998, s. 25.
22 Łk 9, 62. 23 Ps 40, 17. 24 Prz 1, 10. 25 Flp 3, 13. 26 Rz 11, 20.
27 ŚW. BERNARD, List 1, 9, OSB 6/1, s. 16-19. Niemalże cały list 1 św. Bernarda znajduje się w tłumaczeniu
polskim w: Polemika kluniacko-cysterska z XII wieku, tł. E. Buszewicz, Kraków 2010 ss. 479-488. Cytowany fragment znajduje się na stronach 483-484.
28 Chodzi o Flp 3, 13-14: „Zapominając o tym, co za mną, a wytężając siły ku temu, co przede mną, pędzę ku wyznaczonej mecie, ku nagrodzie, do jakiej Bóg wzywa w górę w Chrystusie Jezusie”.
wieku. Znaczenie jednego wersetu wyjaśniane jest przez inny werset z tego samego źródła, to jest z Biblii. Mnich średniowieczny był człowiekiem otoczonym Słowem Bożym: w liturgii, przy posiłku w refektarzu, w lectio divina, we wspólnym czytaniu. Dzięki tak częstemu obcowaniu z Pismem Świętym wielu dochodziło do opanowania tekstu biblijnego na pamięć. W ten sposób, poprzez grę skojarzeń, mnich był w stanie z łatwością wywoływać z pamięci dany temat biblijny lub poszczególne słowa rozsiane w całej Biblii30. Na przykładzie
powyższego fragmentu z listu 1 dostrzec można nie tylko zdolność św. Bernarda do łączenia tematów biblijnych, ale jeszcze bardziej dostrzega się jak bardzo nauczanie św. Bernarda z Clairvaux różni się znacznie od przepisów Reguły św. Benedykta.
Oczywiście cytaty z Łk 9, 62 i Flp 3, 13-14 to nie jedyne źródła biblijne, którymi posługuje się Doktor Miodopłynny w swoim nauczaniu na temat stałości. Bardzo interesującym przykładem reminiscencji biblijnej jest również list 2 napisany do młodzieńca Fulkona, kanonika regularnego, który był kuzynem Bernarda z Clairvaux. Fulko był zachęcany przez swojego wuja, archidiakona z Langres, aby opuścił klasztor kanoników regularnych i wstąpił w szeregi kleru świeckiego. Św. Bernard, dowiedziawszy się o epizodzie, napisał do Fulkona list 2, w którym zachęca go, aby pozostał w klasztorze kanoników:
A ty, chłopcze, jeżeli się zgodzisz, jeśli zadowolisz się, niechybnie umrzesz. Pamiętaj o żonie Lota, wyrzuconej z Sodomy, ponieważ uwierzyła Bogu, lecz została przemieniona w drodze, ponieważ wstecz się obejrzała31. Naucz się z Ewangelii, że nie może wstecz się oglądać ten, kto raz przyłożył rękę do pługa32. Twój
wuj szuka twojej duszy, ponieważ swoją już zatracił33.
Tym razem negatywny przykład zerwania stałości pochodzi z Księgi Rodzaju. Fragment ten ponadto ukazuje przekonanie św. Bernarda, że profesję składa się raz na zawsze bez możliwości odwrotu, zmiany decyzji.
Spośród innych cytatów biblijnych warto wspomnieć jeszcze Psalm 125, 5, wykorzystany w liście 417, gdzie jeszcze raz opat z Clairvaux posługuje się Pismem Świętym, aby potwierdzić swoje nauczanie o niebezpieczeństwie odchodzenia od raz podjętej decyzji34. W traktacie De praecepto et dispensatione pojawia się natomiast werset z Księgi
Ezechiela (Ez 1, 9), opisujący zwierzęta, które w drodze nie odwracały się35.
Stabilitas: droga jednokierunkowa
of Clairvaux, Kalamazoo, Michigan, red. J.R. Sommerfeldt, Spencer, Mass. 1992, s. 162. 30 J. LECLERCQ, Miłość nauki a pragnienie Boga, Kraków 1997, s. 95.
31 Rdz 19, 1-29. 32 Łk 9, 62.
33 ŚW. BERNARD, List 2, 6, OSB 6/1, ss. 34-35. Tłumaczenie własne.
34 Ps 125, 5: „A tych, co schodzą na kręte swe drogi, niech Pan odprawi wraz ze złoczyńcami”.
Samo powstanie nowej reformy monastycznej z Cîteaux jest zaprzeczeniem tradycyjnej interpretacji stałości miejsca (stabilitas loci), rozumianej jako trwanie w jednym miejscu, ponieważ ojcowie założyciele Novum Monasterium byli przecież w większości profesami klasztoru Molesmes. Także św. Bernard, które przeszedł do historii jako św. Bernard z Clairvaux, nie był profesem klasztoru Clairvaux, lecz rozpoczynał swoje życie monastyczne w Cîteaux.
Tytuł paragrafu z jednej strony odnosi się do kluczowego cytatu z Ewangelii Łukaszowej, mówiącego o zakazie oglądania się wstecz. W kontekście monastycznym słowa: „Nikt, kto przykłada rękę do pługa, a wstecz się ogląda, nie jest godzien Królestwa Bożego”36,
oznaczają zakaz opuszczania klasztoru o lepszej obserwancji, aby przejść do klasztoru o mniejszej obserwancji37. Takie postępowanie św. Bernard ocenia surowo jako apostazję38. W
niektórych przypadkach „odwrócenie się wstecz” może oznaczać opuszczenie klasztoru. Z drugiej strony tytułową „drogę jednokierunkową” należy rozumieć jako możliwość, którą daje opat z Clairvaux, możliwość przejścia do klasztoru o surowszej dyscyplinie monastycznej.
W liście 94 św. Bernard zwraca się do opata Godfryda z klasztoru Najświętszej Maryi Panny zYorku. Przeor klasztoru Ryszard wraz z kilkunastoma mnichami poprosił opata o możliwość utworzenia nowej fundacji i przywrócenia obserwancji Reguły św. Benedykta. Dwóch mnichów z nowego klasztoru po pewnym czasie powróciło do klasztoru macierzystego w York. W tym kontekście Bernard z Clairvaux, powołując się na słowa św. Grzegorza Wielkiego z Księgi reguły pasterskiej i na pierwszą homilię do Księgi Ezechiela tegoż samego autora, sugeruje oczywiście, że niestali mnisi upadli, lecz nade wszystko zwraca uwagę, że sam Bóg osądzi tych, którzy oglądają się wstecz39. Odwołanie do Boga jest
ważne o tyle, że pozwala dojść do konkluzji, iż ślub stałości – w myśli św. Bernarda – jest ślubem złożonym Bogu. Podobne poglądy wyraził opat z Clairvaux w liście 313, który dotyczy również kwestii niezdecydowanych mnichów z Yorku, którzy z nowopowstałego klasztoru powrócili do opactwa macierzystego. Także i tym razem św. Bernard cytuje
explicite Księgę reguły pasterskiej św. Grzegorza Wielkiego40.
Jeżeli opuszczenie własnego klasztoru i przejście do klasztoru o mniejszej dyscyplinie lub powrót do klasztoru o mniejszej obserwancji Bernard z Clairvaux nazywa apostazją, można wyobrazić sobie z jak wielką surowością potraktuje on przypadki definitywnego opuszczenia klasztoru lub przejście ze stanu mniszego do stanu duchowieństwa świeckiego. Przykład takiego postępowania znajduje się w liście 2 skierowanym do Fulkona, kuzyna św. Bernarda. Autor – powołując się na słowa Apokalipsy św. Jana – oskarża kuzyna Fulkona, który z klasztoru kanoników regularnych przeszedł w szeregi kleru świeckiego, o powrót do własnych wymiotów, to znaczy powrót do stanu świeckiego i w ten sposób Fulko wymiotował łaskę Bożą41.
36 Łk 9, 62.
37 ŚW. BERNARD, De praecepto et dispensatione XVI.44, OSB 1, ss.560-561. 38 ŚW. BERNARD, List 1, 9, OSB 6/1, ss. 18-19.
39 ŚW. BERNARD, List 94, 1, OSB 6/1, ss. 458-461.
Stałość (stabilitas) według św. Bernarda jawi się zatem jako dynamiczny proces, który niekoniecznie oznacza zamieszkiwania aż do śmierci jednego klasztoru. Opat z Clairvaux o wiele bardziej rozumie stałość jako możliwość przeżywania życia monastycznego, możliwość realizowania w danym klasztorze obiecanych w profesji przemiany obyczajów i posłuszeństwa zgodnego z Regułą42. Można więc zasugerować, że stałość – rozumiana jako
zamieszkiwanie w jednym określonym klasztorze - ustępuje dwom pozostałym ślubom profesji monastycznej i nie może przeszkadzać w ich wypełnieniu. Najbardziej czytelnym przykładem jest mnich o imieniu Benedykt, który został przyjęty do Clairvaux przez samego opata Bernarda pomimo tego, iż był mnichem-uciekinierem. W liście 68 św. Bernard podaje dwa zasadnicze powody przyjęcia do klasztoru Benedykta. Po pierwsze, opat pragnął dać szansę mnichowi, aby ten mógł rozpocząć na nowo życie monastyczne, praktykując
oboedientissima conversatio43 w klasztorze w Clairvaux zamiast włóczyć się. Z drugiej
strony, jak pisze opat z Clairvaux, na nic służy stabilitas loci, jeśli mnich nie jest w stanie żyć życiem monastycznym44.
Ogólnie mówiąc, opat z Clairvaux pozostał do końca wierny swemu oryginalnemu nauczaniu na temat stałości w tym, co dotyczy zarówno opuszczenia klasztoru o dobrej dyscyplinie, jak i możliwości zmiany klasztoru i przejścia na inne miejsce, gdzie warunki pozwalają na właściwe przeżywanie ślubów monastycznych. Jednakże w traktacie De praecepto et dispensatione, który św. Bernard napisał już pod koniec swojego życia, to jest około 1140 roku, można zaobserwować zdecydowanie łagodniejsze stanowisko opata z Clairvaux w sprawach dotyczących stałości, zwłaszcza kwestii przejścia (transitus) do klasztorów o surowszej obserwancji. Łagodność i umiar dotyczą zresztą nie tylko poglądów Bernarda z Clairvaux, jak również jego sposobu pisania. Traktat stanowi swego rodzaju syntezę nauczania opata Bernarda. Odpowiadając na wątpliwości mnichów, rozważa on sytuację przejścia mnicha z klasztoru kluniackiego do cysterskiego i wylicza w punktach swoje argumenty. Nade wszystko wymaga w takim przypadku zgody opata, aby mnich odchodzący nie wzbudzał zgorszenia u tych, którzy zostają45. Argument ten wyraźnie
pochodzi z Reguły św. Benedykta46. Ponadto, św. Bernard sugeruje, że jest ryzykowne
zmieniać to, co jest pewne (klasztor macierzysty mnicha), na to, co wątpliwe (nowe miejsce). Nie chodzi jednak o poddanie w wątpliwość stylu życia w nowym cysterskim klasztorze, lecz chodzi o ewentualną niezdolność mnicha do zachowania nowej, surowszej dyscypliny47.
Trzecim argumentem opata z Clairvaux jest częsta lekkość w podejmowaniu decyzji, które szybko ulegają kolejnym zmianom według pragnienia tego, czego jeszcze nie mam48.
Zasadniczą zasadą dla św. Bernarda pozostają jednak słowa Reguły benedyktyńskiej: „w
42 ŚW. BERNARD, De praecepto et dispensatione XVI.44, OSB 1, ss.560-561.
43 Conversatio i oboedientia to łacińskie słowa, które obok stałości, określają obietnice profesji monastycznej według Reguły św. Benedykta; oznaczają one odpowiednio: przemianę obyczajów, życie życiem monastycznym i posłuszeństwo. Słowa użyte w liście 68 przez św. Bernarda na określenie postępowania mnicha Benedykta,
oboedientissima conversatione, można przetłumaczyć jako prowadzenie życia monastycznego w wielkim posłuszeństwie.
44 ŚW. BERNARD, List 68, 4, OSB 6/1, ss. 312-315.
45 ŚW. BERNARD, De praecepto et dispensatione XVI.46, OSB 1, ss.562-563. 46 RB 61, 13, ss. 214-215.
47 ŚW. BERNARD, De praecepto et dispensatione XVI.46, OSB 1, ss.562-563.
każdym miejscu jedynemu służymy Bogu, walczymy pod rozkazami jedynego Króla”49, które
opat z Clairvaux również cytuje dosłownie w swoim traktacie50.
Konkludując, należy zauważyć, że myśl św. Bernarda na temat stałości w ciągu kilkudziesięciu lat jego działalności uległa lekkim modyfikacjom, złagodzeniu. Stanowisko opata z Clairvaux wyrażone zwłaszcza w traktacie De praecepto et dispensatione prezentuje poglądy łagodniejsze w porównaniu z tekstami z młodości Bernarda, jak np. list 1 czy list 2. Umiar i roztropność w wyrażaniu swojego zdania ostatecznie przybliżył myśl św. Bernarda do przepisów zawartych w Regule św. Benedykta.
W latach 40. XII wieku można zaobserwować wpływ doktryny bernardowej na polu prawnym. Kanony prawne, w tym, co dotyczy przejścia z jednego klasztoru do innego stały się bardziej elastyczne. Mówiąc o kanonach prawnych w XII wieku, myśli się przede wszystkim o Dekrecie Gracjana (ok. 1140), gdzie znajduje się zapis o prawnej możliwości przejścia z jednego klasztoru do innego o surowszej obserwancji51. Co ciekawe, przepis ten
znalazł się również w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 roku52.
49 RB 61, 10, ss. 214-215.
50 ŚW. BERNARD, De praecepto et dispensatione XVI.49, OSB 1, ss.566-567.
51 DECRETUM MAGISTRI GRATIANI, Pars secunda, Causa XX, quest. IV, c. I, red. A. Friedberg, Graz 1955, kol.
851: Virgines sacrae si pro lucro animae suae propter districtiorem uitam ad aliud monasterium pergere disposuerint, ibidemque conmanere decreuerint, sinodus concedit. Si uero fuga disciplinae alium locum quesierint, redire cogantur.
Gratian. Quod autem de uirginibus sacris hoc capitulo statuitur de monachis etiam consequenter intelligitur, de quolibet etiam clerico.
