Van Gogh als ontaarde kunstenaar Lisa Smit
4 mei 2015
Het is een eer om vanavond te mogen spreken, daarom allereerst mijn dank aan alle betrokkenen die deze avond hebben georganiseerd. Met plezier vertegenwoordig ik vanavond het Van Gogh Museum, en in het bijzonder zijn jongvolwassenen.
In 2008 presenteerden de Chapman Brothers een bijzondere artistieke ingreep. Jake en Dinos Chapman behoren tot de Young British Artists, waarvan Damien Hirst de bekendste vertegenwoordiger is. Zijn diamanten schedel was in 2008 te zien in het Rijksmuseum.
De Chapman Brothers hadden dertien aquarellen van Adolf Hitler gekocht en die vervolgens opgeleukt met kleurige bloemen, hartjes en regenbogen. Het resultaat werd gepresenteerd onder de veelzeggende titel If Hitler Had Been a Hippy How Happy Would We Be. Het project riep bij de ene helft van het publiek hilariteit op en bij de andere helft verontwaardiging, en de aquarellen brachten na deze transformatie het viervoudige op van wat de broers ervoor hadden betaald. Het belang van dit werk schuilt in de titel.
Als jongeman was Adolf Hitler vast van plan kunstenaar te worden. Vol vertrouwen dat hij zou worden toegelaten, meldde hij zich in 1907 bij de academie voor beeldende kunsten in Wenen voor het toelatingsexamen. De schok was dan ook groot toen hij werd afgewezen. De hoofdstad van het Habsburgse rijk was in de beginjaren van de twintigste eeuw een
broedplaats van talent. De middelmatig getalenteerde Hitler kon zich niet meten met Jake and Dinos Chapman If Hitler Had Been a Hippy How Happy Would We Be (2008)
tijdgenoten als Egon Schiele en Oskar Kokoschka, of, op andere terreinen, Gustav Mahler, Sigmund Freud of Ludwig Wittgenstein. En in 1908 mislukte ook zijn tweede poging om te worden toegelaten.
Men legt graag een verband tussen Hitlers gefrustreerde kunstenaarschap en zijn
uitgesproken cultuurideologie, die in de jaren 1930 resulteerde in de vernietiging van vele duizenden kunstwerken. Toen Hitler in 1933 Rijkskanselier werd, stelde hij nog datzelfde jaar de Rijkscultuurkamer in. Onder voorzitterschap van propagandaminister Goebbels moest die zorg dragen voor de heropvoeding van het Duitse volk. Kunst en cultuur waren niet langer autonoom maar werden in dienst gesteld van het naziregime en zijn rassenideologie. De
atio aalso ialiste aakte uit at 'Duitse' ku st as e at tot o -Duitse ku st oest worden gerekend. Dit kwam neer op een totale censuur van de avant-garde. Stromingen als expressionisme, dada en kubisme werden beschouwd als ontaard, entartet: het schamele resultaat van waanzin, schaamteloosheid en gebrek aan talent. Alleen wie echte Germaanse kunst maakte en, uiteraard, van zuiver Arische afstamming was, kon zich inschrijven bij de Rijkscultuurkamer en zijn beroep blijven uitoefenen.
Ook Van Gogh werd in 1933 als ontaard kunstenaar bestempeld. Want ook hij had zich schuldig gemaakt aan vervorming van het menselijk lichaam. Bovendien verachtte Hitler kunstenaars die – ik citeer – eides lau , de he el groe , e olke geel af eeldde. En dat deed Van Gogh. Hij schreef o er dit erk dat de lu ht e de ri ier de kleur a a si t hebben, de kades lila zijn, en de e se ij a z art .
De ontaarde kunst werd verhandeld, maar omdat de als troep bestempelde kunst minder opleverde dan gehoopt, werden op 20 maart 1939 bijna vijfduizend werken verbrand. Geschokt kwamen nu de kunstliefhebbers uit het buitenland aandraven om te kopen wat nog over was. Drie maanden later werd een deel van de ontaarde kunst geveild bij galerie Fischer in Luzern in Zwitserland. De opbrengsten van de veiling werden gebruikt om 'echte Duitse kunst aan te kopen.
De werken werden er ver beneden de marktwaarde verkocht, maar bleven gespaard voor vernietiging. Dit zelfportret van Van Gogh bracht met 175.000 Zwitserse francs het hoogste bedrag op. Van Gogh was zodoende de meest lucratieve entartete kunstenaar van het naziregime. Dit verklaart mede waarom in de oorlog relatief weinig van Van Goghs verloren zijn gegaan. Men kon er tenslotte veel geld aan verdienen.
Vincent van Gogh
Riviergezicht, kade en brug (1888) particuliere verzameling
Van vijf van Van Goghs schilderijen is bekend dat ze tijdens de oorlog zijn vernietigd. De bekendste daarvan is De schilder op de weg naar Tarascon (1888). Dit werk leeft voort in een reeks interpretaties die Francis Bacon in de jaren vijftig maakte. Bacon was vooral
gefascineerd door de schaduwpartij, die hij zag als dubbelganger van de schilder, en werd nogal meegesleept door de mythe van Van Gogh als tragisch genie. Een tragiek die voor Bacon nog werd versterkt door het feit dat dit werk vernietigd is. Het vijfde werk uit deze reeks is nu als bruikleen te zien in het Van Gogh Museum.
Hoe was het, nu Van Gogh was bestempeld als ontaarde kunstenaar, gesteld met de Van Goghs die zich in Nederland bevonden? Met de collectie van het Van Gogh Museum? Wel, dat museum werd pas in 1973 geopend. De collectie was destijds in bezit van de zoon van Vincents broer Theo, ingenieur Vincent Willem Van Gogh. Het grootste deel bevond zich destijds als langdurig bruikleen in het Stedelijk Museum, dat zijn kunstschatten in het voorjaar van 1940 onderbracht in de kunstbunker in de duinen bij Castricum. Ook de collectie van onder meer het Koninklijk huis, het Joods Historisch Museum én die van de familie Van Gogh vonden hier een veilig onderkomen.
Meer hierover is op het ogenblik te zien op de tentoonstelling Het Stedelijk in de oorlog.
Een deel van Van Goghs schilderijen bevond zich bij het uitbreken van de oorlog in de Verenigde Staten. In 1939 waren veertien topstukken, waaronder Het Gele huis en
Vincent Van Gogh Zelfportret (1888)
Fogg Art Museum, Harvard University F476
Vincent Van Gogh
De schilder op de weg naar Tarascon (1888) voorheen Kaiser-Friedrich Museum
Zelfportret met grijze vilthoed, te zien op de wereldtentoonstelling in San Francisco.
Vanwege de oorlogsdreiging en daarna het uitbreken van de oorlog moesten de werken in Amerika blijven. Besloten werd van de nood een deugd te maken en in samenwerking met de Nederlandse regering werd een grote tournee georganiseerd.
Stille getuige daarvan is De tuin van Daubigny. Achter op dit werk bevinden zich allerlei labeltjes en stickers die er van getuigen dat het werk in de jaren veertig heel wat heeft afgereisd. De veertien schilderijen deden tientallen steden aan, met als ironisch gevolg dat Van Goghs werk dankzij de veroordeling als entartet overzees juist veel grotere bekendheid kreeg.
Dat kunst bestaat bij de gratie van vrijheid is een open deur. Een open deur waarop desalniettemin steeds opnieuw moet worden ge eze , opdat e iet ergeet . Wa t anno 2015 zien we hetzelfde gebeuren. Nog altijd worden kunstuitingen die niet passen binnen de ideologieën van radicalen vernietigd. Van de journalisten van Charlie Hebdo tot de Assyrische kunstschatten in Irak.
Afgelopen februari verschenen schokkende videobeelden uit Nineve in de media. Volgens de ideologie van IS maakte het volk van de Assyriërs zich schuldig aan afgoderij. Daarom gaan strijders van Islamitische Staat duizenden jaren oude beelden met grof geweld te lijf. Ook worden allerlei kunstvoorwerpen illegaal verkocht, en met deze verkoop verdient de zelfbenoemde staat miljoenen. Het Assyrische erfgoed is de entartete kunst van 2015.
Als kunst ertoe doet, roept ze weerstand op, schreef filosoof en columnist Ger Groot onlangs in Trouw. Want ertoe doen betekent altijd ingaan tegen bestaande meningen of gevoeligheden. De vernietiging van ontaarde kunst onderstreept dus in feite de kracht van het werk.
Kunst is er om te prikkelen en te bevragen. En de samenleving heeft tot taak de kunst daartoe de ruimte te geven. Want ideeën en creativiteit bestaan bij de gratie van vrijheid.
Vanavond staan we stil bij de gevolgen van de inperking van vrijheden. En gedenken we hen die de vrijheid ontnomen is.
