12 6 GA M M A, Vo lu me 5, N om or 2, M ar et 20 10 : 1 26 14 6 M O D EL T R EE D EN G A N S IS TE M P ER SA M A A N N O N L IN IE R U N TU K P ER A M A LA N (F O RE CA ST IN G )A LI R A N S U N G A I SE TA H U N K ED EP A N Su lia nt o Ju rus an Te kn ik Sip il, Fa ku lta s T ek nik , U niv ers ita s M uh am ma diy ah M ala ng Al am at Ko res po nd en si : J l. M ert ojo yo H 5 M ala ng Te lpo n : 03 41 -76 26 51 3, Hp : 0 81 23 26 70 65 , E ma il: -A BS TR A C T Pe ram ala n a lir an se tah un ke de pa n m eru pa ka n t ah ap an ya ng sa ng at pe nti ng da lam pe ren ca na an po la op era si ba ng un an hi dro lik te rut am a y an g b erf un gs i u ntu k p en ye dia an ai r. M eto de pe ram ala n ko nv en sio na l y an g b an ya k d ite rap ka n s aa t in i te rbu kti ku ran g m em be rik an ha sil ya ng m em ua sk an . M od el Tr ee N on L ini er ya ng di ke mb an gk an da lam pe ne lit ian in i t erb uk ti sec ara ku ali tat if ma mp u me mp res en tas ika n p eri lak u a lir an in flo w W ad uk Se lor ejo da n W ad uk La ho r y an g a ka n t erj ad i s eta hu n ke de pa n. Model T ree N on L ini er ya ng da pa t m em be rik an ha sil te rba ik ad ala h s ist em pe rsa ma an ya ng dib en tuk da ri ser i d ata hi sto rik ya ng di ge ser bu lan an , b era rti al ira n y an g a ka n t erj ad i p ad a s eb ula n ke de pa n ( t+ 1) ak an sa ng at dip en ga ruh i o leh ni lai al ira n p ad a b ula n s aa t in i ( t), bu lan se be lum ny a ( t-1), 2 bu lan se be lum ny a ( t-2 ) h ing ga 12 bu lan se be lum ny a ( t-1 2). D en ga n m en gg un ak an p run nin g fac tor se be sar 1, m ak a d ipe rol eh se jum lah 13 pe rsa ma an un tuk pr ed iks i a lir an in flo w W ad uk L ah or da n 1 4 p ers am aa n u ntu k p red iks i a lir an in flo w W ad uk Se lor ejo . Im ple me nta si sis tem pe rsa ma an ya ng di ha sil ka n c uk up ba ik da lam m em pre sen tas ika n h ub un ga n an tar a v ek tor in pu t (s er i d at a hi sto rik ) d en ga n ve kto r o utp ut (d at a pr ed iks i) . H asi l p erb an din ga n gra fis se ca ra vis ua l m en un juk ka n b ah wa ou tpu t d ari m od el da pa t m en ge na li p ola al ira n y an g t erj ad i. Pa da pe ng uji an te rha da p d ata tr ain nin g d ipe rol eh ni lai R M SE se be sar 0, 17 92 m 3/d eti k u ntu k d ata da riW ad uk La ho r , da n s eb esa r 0 ,07 23 m 3/d eti k u ntu k d ata W ad uk Se lor ejo . P ad a p en gu jia n t erh ad ap da ta tes tin g d ipe rol eh ni lai R M SE se be sar 2, 19 m 3/d eti k u ntu k d ata da ri W ad uk L ah or da n s eb esa r 1,8 9 m 3/d eti k u ntu k d ata W ad uk Se lor ejo . Ka ta ku nc iny a : O pti ma lis asi , p en an gk ap ga s l an dfi ll, ba ha n b ak ar alt ern ati f. PE N D A H U LU A N M eto de p era ma lan d eb it ko nv en sio na l y an g ba ny ak di gu na ka n u ntu k o pe ras ion al b an gu na n h idr oli k ad ala h t ek nik pe ram ala n d eb it s ed erh an a, y ait u d en ga n me ng an gg ap ba hw a d eb it a lir an su ng ai ya ng te rja di pa da pe rio de m en da tan g a ka n s am a d en ga n d eb it y an g diu ku r s aa t in i. T ek nik se de rha na in i te lah di ter ap ka n an tar a l ain di Pr oy ek Je rat un sel un a p ad a p rog ram Ko wa ter (K ed un go mb oW ate r M an ag em en t) ya ng diu su lka n ole h Dr . P hie n (19 93 ) d ala m ke ran gk a Jra tun sel un a F loo d W arn ing Sy ste m. M eto de la inn ya ad ala h m eto de ku rva Re ses i, y an g t ela h d ius ulk an ol eh Ha tm ok o un tu k di gu na ka n pa da B as in W ate r Re so urc es M an ag em en t ( BW RM ) d i J aw a. Ak an tet ap i m eto de re ses i in i a ga k s uli t d ite rap ka n k are na tek nik an ali sis ny a s an ga t k om ple k d an m em erl uk an wa wa san hi dro log i y an g c uk up , se hin gg a d ian gg ap tid ak ef isi en . (H atm ok o & Am irw an di ; 2 00 1) Be rb ag ai up ay a u ntu k me mp erb aik i k ine rja me tod e t ers eb ut tel ah ba ny ak di lak uk an di an tar an ya de ng an p en era pa n mo de l-m od el sto ka sti k sep ert i M od el M ark ov ,T ho ma s F ier ing , M ata lla s a tau ya ng lai n. Pa da ke ba ny ak an stu di da n p en eli tia n t erd ah ulu me nu nju kk an ba hw a t ing ka t k ine rja ya ng di ha sil ka n leb ih ba ik da ri m eto de ko nv en sio na l, n am un m eto de ter seb ut din ila i j ug a b elu m op tim al ka ren a m asi h me mb eri ka n t ing ka t k esa lah an ya ng re lat if b esa r. M od el M ark ov cu ku p b aik un tuk da ta h ist ori k y an g m em ilik i va ria si t ah un an ke cil , n am un bi la va ria si t ah un an ny a be sar ha sil ya ng di pe rol eh m en jad i k ura ng m em ua ska n. Ha l in i m en un juk ka n b ah wa M od el M ark ov ku ran g ma mp u m ere sp on te rja din ya fl uk tua si ali ran ya ng
12 7 Su lia nt o : O pt im al isa si pe na ng ka pa n ga s h as il pe mb ua ng an sa mp ah o rg an ik se ba ga i s um be r ba ha n ba ka t a lte rn at if ek str im , s eh ing ga m en jad i k ura ng re lev an u ntu k dit era pk an bi la d ika itk an de ng an isu ad an ya pe rub ah an ikl im gl ob al. (S uli an to, 20 08 ) Ke ma jua n d un ia ko mp ute r d an m eto de nu me rik be rda mp ak pa da pe rke mb an ga n k em aju an bi da ng pe mo de lan m ate ma tik a. M od el T ree m eru pa ka n s ala h sat u m od el ma tem ati k y an g b erb asi s p ad a s ist em ke ce rda san bu ata n (a rti fic ial in tel eg en tia ) .A pli ka si M od el Tr ee da lam bi da ng hi dro log i t ela h b an ya k dik em ba ng ka n u ntu k m em ec ah ka n b erb ag ai ka su s de ng an ha sil ya ng cu ku p m em ua sk an , d ian tar an ya un tuk pe ne lus ura n b an jir pa da pe ren ca na an si ste m pe rin ga tan ba nji r (f loo d w arn ing sy ste m) , tr an sfo rm asi da ta c ura h h uja n m en jad i d ata de bit , p era ma lan pa san g su rut m uk a a ir l au t d an la in-lai n. M od el Tr ee cu ku p ba ik da lam m em pr es en tas ika n hu bu ng an a nta ra hid rog raf ya ng te rja di pa da St asi un Si da n d an St asi un Bu an gg a p ad a T uk ad Ay un g d i K ab up ate n B ad un g Pr op ins i B ali . D en ga n n ila i ro ot me an sq ua re err or (R M SE ) s eb esa r 2 ,74 6 m 3/d eti k a tau se tar a d en ga n tin gk at a ku ras i 7 8,3 2% m en un juk ka n b ah wa ha sil ya ng dip ero leh cu ku p m em ua sk an . (S uli an to, 20 06 ) . Pe ne liti an in i p ad a d asa rny a m eru pa ka n b ag ian da ri k eg iat an pe ne liti an in du k y an g b erj ud ul “ Pe ram ala n Al ira n S un ga i d en ga n S ist em K ec erd asa n B ua tan ”. Di sa mp in g M od el Tr ee , n an tin ya ju ga a ka n dik em ba ng ka n M od el Jar ing an S ya raf T iru an da n M od el Fu zz y I nfe ren ce sy ste m. D en ga n m en ce rm ati da n m em ba nd ing ka n h asi l a na lis is ya ng di pe rol eh ma ka ak an da pa t d ike tah ui tin gk at kin erj a b ese rta ba tas an -ba tas an pe ne rap an da ri m od el-mo de l y an g dit eli ti. Tujua n d ari pe ne liti an in i a da lah m en ge tah ui tin gk at kin erj a d ari pe ne rap an M od el tre e d en ga n tra ns for ma si d ata lo ga rit mi k u ntu k p era ma lan al ira n inf low W ad uk Se lor ejo da n W ad uk La ho r s eta hu n k e de pa n.A ga r d ap at m en gu ku r ti ng ka t ak ura si d ari ha sil an ali sis ya ng di pe rol eh m ak a s eri da ta his tor ik ak an dib ag i m en jad i d ua ba gia n, ya itu se ba gia n u ntu k d ata tra ini ng da n s eb ag ian la inn ya un tuk da ta tes tin g. Da ta un tuk m en du ku ng ke gia tan in i ad ala h d eb it i nfl ow pa da W ad uk Se lor ejo da n W ad uk La ho r y an g t erc ata t se jak tah un 1 99 2 hin gg a t ah un 2 00 7. Pe mi lih an lo ka si ter seb ut did asa rka n p ad a p ert im ba ng an ba hw a s eri da ta h ist ori k y an g t ers ed ia m en cu ku pi dit inj au da ri s eg i ku an tita sm au pu n k ua lita s, da n p ad a d ae rah al ira n sun ga i te rse bu t ti da k t erj ad i p eru ba ha n h idr olo gis ya ng ek str im . H asi l y an g d ipe rol eh di ha rap ka n l eb ih ba ik da ri me tod e k on ve ns ion al seh ing ga p ola o pe ras i Wa du k S elo rej o d an W ad uk La ho r d ap at d ire nc an ak an de ng an ha sil ya ng leb ih op tim al. Pe rm asa lah an ya ng he nd ak di pe ca hk an da lam pe ne liti an in i ad ala h : • Ba ga im an a be nt uk fo rm ul a ma tem ati s be rba sis M od el Tr ee N on Li nie r y an g s esu ai un tuk m era ma lka n de bit in flo w W ad uk Se lor ejo da n W ad uk La ho r? • Se jau hm an a fo rm ul a ma tem ati s ya ng dih asi lka n d ap at m em pre sen tas ika n h ub un ga n an tar a s eri da ta de bit hi sto rik da n d eb it h asi l pre dik si? M ET OD EL OG I P EN EL IT IA N Lo ka si Pe ne liti an Ob ye k p en eli tia n a da lah W ad uk Se lor ejo da n W ad uk L ah or di Ka bu pa ten M ala ng . K ed ud uk an ke du a w ad uk te rse bu t d ala m Sa tua n W ila ya h S un ga i Br an tas dit un juk ka n p ad a G am ba r 1 . Ta ha pa n K eg iat an Pe ne liti an Ta ha pa n k eg iat an pe ne liti an se ca ra be rtu rut an dil ak uk an se ba ga i b eri ku t: • Pe ng um pu lan da ta • Pe me rik saa n d ata • An ali sis da ta • Pe mb ah asa n h asi l a na lis is d ata • Pe na rik an ke sim pu lan da n s ara n b erd asa rka n ha sil pe ne liti an Pe ng um pu lan Da ta Da ta un tuk ke pe rlu an pe ne liti an in i a da lah : • Se ri da ta de bit in flo w ha ria n p ad a W ad uk Se lor ejo da n W ad uk La ho r d im ula i ta hu n 1 99 2 hin gg a ta hu n 2 00 7. • Se ri da ta cu rah hu jan ha ria n p ad a s tas iun -sta siu n hu jan y an g ter ca ku p da lam D AS Ko nto da n D AS Br an tas di mu lai ta hu n 1 99 2 hin gg a ta hu n 2 00 7.
12 8 GA M M A, Vo lu me 5, N om or 2, M ar et 20 10 : 1 26 14 6 Se mu a d ata te rse bu t p ad a d asa rny a m eru pa ka n da ta sek un de r y an g b ers um be r d ari Pe rum Ja sa Tir ta I M ala ng da n B M G Ka bu pa ten M ala ng . Pe me rik saa n D ata M od el Tr ee m eru pa ka n s ala h s atu m od el ya ng be rba sis pa da da ta dri ve n d im an a t ing ka t u nju k k erj a da ri m od el y an g d iha sil ka n a ka n s an ga t te rga ntu ng da ri ku ali tas da n m asu ka nn ya . B ag aim an ap un ku ali tas da ta ya ng di ma suk ka n t en tu tet ap da pa t m em be rik an ou tpu t, na mu n mo de l y an g dih asi lka n be lum te ntu da pa t me mp re se nt as ik an f en om en a ya ng t er jd i ses un gg uh ny a. Ol eh se ba b i tu tah ap an pe me rik saa n da n p en gu jia n d ata m eru pa ka n t ah ap an pe nti ng da lam pe ne liti an in i. Se tel ah se mu a s eri d ata h ist ori k ter ku mp ul, pe me rik saa n ter ha da p set iap ti tik d ata d ila ku ka n de ng an se ks am a u ntu k m en ge tah ui ke mu ng kin an ad an ya ba gia n d ari se ri d ata ya ng hi lan g, ma ka ba gia n ter seb ut pe rlu di isi te rle bih da hu lu. Bi la ser i d ata ya ng hil an g m em ilik i re nta ng pe ng uk ura n y an g l eb ih da ri sat u t ah un be rtu rut -tu rut , m ak a s eri d ata te rse bu t dib iar ka n d an da ta ya ng di gu na ka n s eb ag ai da sar an ali sis ad ala h s eri da ta len gk ap te rak hir . N am un bi la ba gia n d ata ya ng hi lan g m em ilik i re nta ng ya ng pe nd ek , up ay a m ele ng ka pi da ta ya ng hi lan g t ers eb ut da pa t dil ak uk an de ng an m en gg un ak an m eto de ra sio no rm al (n or ma l r as io m eth od e) .T erj ad iny a ke sa lah an pe ng uk ura n a tau pe nu lis an da ta da pa t d ite lus uri da ri ad an ya da ta ek str im ya ng te rca ta. U ntu k m ak su d i ni da pa t d ila ku ka n u ji s ila ng te rha da p d ata cu rah hu jan ya ng be rse sua ian . U pa ya un tuk m em pe rba iki da ta j ug a da pa t d ila ku ka n b ila ba gia n s eri da ta y an g s ala h t erj ad i da lam re nta ng w ak tu ya ng p en de k, ya itu d en ga n metode rasio normal. Namun bila kesalahan ter jad i da lam re nta ng w ak tu ya ng pa nja ng , a pa pu n m eto de pe rba ika n y an g d ila ku ka n t ida k a ka n m em be rik an ha sil ya ng m em ua ska n, ole h s eb ab itu pe ng gu na an se ri d ata len gk ap pe rod e t era kh ir m en jad i p ilih an ya ng pa lin g rel ev an seb ag ai da sar an ali sis . An ali sis D ata An ali sis da ta dil ak uk an de ng an m en gik uti al ur sep ert i d itu nju kk an G am ba r 1 . Ta ha pa n a na lis is d ata ter seb ut da pa t d idi sk rip sik an se ba ga i b eri ku t: • Se tel ah se ri da ta his tor ik dip eri ks a da n dip erb aik i b era rti d ata te rse bu t t ela h s iap dig un ak an se ba ga i m asu ka n p ad a a na lis is leb ih lan jut • Se ri d ata di ke lom po kk an m en jad i d ua ba gia n, ya itu d ata la tih (d at a tra in in g) da n da ta tes tin g. Da ta tra ini ng d igu na ka n un tuk me mb en tuk m od el • ek str ap ola si be rba sis M od el Tr ee da n d ata tes tin g u ntu k m en gu ji tin gk at kin erj a d ari mo de l y an g d iha sil ka n. U ntu k m ak sud in i d ata tes tin g a da lah se ri d ata ya ng ter uk ur pa da du a tah un te rak hir , d an si sa ny a ad ala h da ta tra ini ng • An ali sis k ore las i s ed erh an a d im ak su dk an un tuk m en ge tah ui hu bu ng an an tar a m asi ng -ma sin g v ari ab el i nd ep en de nt de ng an va ria be l de pe nd en t. Ha sil an ali sis y an g dip ero leh se la nj ut ny a da pa t di gu na ka n un tu k me ne nt uk an ju ma la h at rib ut d al am pe ny us un an M od el Tr ee . D ala m an ali sis in i dit inj au du a c ara se sua i d asa r p en de ka tan ny a, ya itu hu bu ng an an tar a d eb it pa da pe rio de bu lan ke i t erh ad ap de bit pa da pe rio de bu lan ke i-1 , i-2,. ...i -12 da n h ub un ga n d eb it b ula n ke i p ad a t ah un ke t t erh ad ap de bit bu lan i pa da tah un - ta hu n s eb elu mn ya . N ila i k oe fis ien ko rel asi (r) se ma kin m en de ka ti n ila i 1 at au (-1) be rar ti v ari ab el i nd ep en de nt da n d ep en de nt me mi lik i h ub un ga n ya ng er at da n sal ing me mp en ga ruh i, d an bi la r m en de ka ti n ila i (0 ) be rar ti s eb ali kn ya . • Ev alu asi da n p en en tua n b ata s ju ml ah va ria be l ind ep en de nt Be rap ap un ju ml ah v ari ab el ind ep en de nt ya ng di lib atk an se ba ga i d asa r an ali sis ten tu ak an m em be rik an k elu ara n se su ai ha rap an , n am un d en ga n se ma kin be sar ny a ju ml ah va ria be l y an g d ilib atk an ak an be rda mp ak pa da lam an ya pr ose s p erh itu ng an un tuk m en gh asi lka n m od el ya ng se su ai da n mo de l y an g dih as ilk an me nja di sa ng at ko mp lek se hin gg a me nja di su lit un tuk dia pli ka sik an . U ntu k m en gh ind ari ha l te rse bu t ma ka p em ba ta sa n ju ml ah v ar ia be l ind ep en de nt pe rlu di lak uk an ag ar da mp ak ter se bu t d ap at dit ek an se ke cil m un gk in. Ko efi sie n k ore las i m eru pa ka n b esa ran ya ng da pa td igu na ka n seb ag ai ind ika tor u ntu k me ny ata ka n t ing ka t h ub un ga n a nta r v ari ab el de pe nd en t d an in de pe nd en t
129 Sul iant o : O p ti m al is a si p enan g k a p an g a s ha si l p em buan g a n sam p ah or g ani k se ba g ai s um be r bah an b ak at al te rna ti f • P en yu sun an m at ri k hu bun ga n da ta in pu t d an ta rg et se ba ga i i np ut p ro gr am W E K A . M at ri k hu bu nga n da ta in pu t da n da ta ta rge t s eb aga i in pu t da la m p ro g ra m W E K A d is us un be rda sa rk an a tr ib ut d ari v ar ia be l-v ar ia be l y ag di lib at ka n se ba ga i da sa r an al is is d en ga n ba ta sa n ju m la h va ri ab el . K ol om - k ol om a w al di gu na ka n un tu k pe ng is ia n da ta i np ut , se da ng ka n ko lom p al in g akh ir di gu na ka n un tuk p en gi si an d at a ta rge t. • • Runn in g pro gra m W E K A de nga n be rb ag ai P ru nn in g D al am a na lis is ny a se ba ra n da ta h ub un ga n an ta ra v ari ab el in de pe nde nt (i n p u t) d an d ep en de nt (t a rg et ) di ke lo m po kk an m en ja di b ag ia n-ba gi an y an g ke ci l, se la nj ut ny a tia p ba gi an d ite nt uk an h ub un ga n se ca ra li ni er . Se m ak in b an ya k pe m ba gi an b er ar ti tin gk at an po ho n ak an s em ak in p an ja ng d an m ode l y an g di pe ro le h juga s em ak in p an ja ng se hi ngga pe rs am aa n-pe rs am aa n ya ng d ih as il ka n m en ja di s em aki n rum it, na m un d em ik ia n b el u m t en tu d ii ku ti d en g an s em ak in m em ba ikn ya t ing ka t ki ne rj a m od el y ang d ih as il ka n. T in g ka ta n p oh on ya ng di in di ka si ka n de nga n P run ni ng fa ct or ha rus di in pu tk an s ec ar be ru la ng-ul an g de nga n ni la i ya ng be rb eda -b eda , s el an jut ny a ha si l m ode l ya ng di pe ro le h di pi lih y an g pa lin g se sua i da n re le va n. T in gk at k es es ua ia n m ode l t en tu sa ja di te nt uk an d en ga n pe rti m ba ng an k ec iln ya n ila i si m pa ng an ya ng d iha si lk an (RM S E ) da n ke se d er ha na an m od el ag ar m u d ah di ap lik as ik an • Pe ny us un an p ers am aa n da n al go rit m a M ode l T re e u nt u k ap li ka si A na li si s d en g an m en gguna ka n P ro gr am W E K A 3 .2 pa da da sa rn ya m eru pa ka n pro se s cl us st eri ng da ta ya ng m em be ri ka n ha si l b eru pa p ers am aa n-pe rs am aa n lin ie r b erga nd a ya ng m en ya ta ka n hu bung an ant ar a se ri d at a de bi t hi st or ik de nga n de bi t p re di ks i b es ert a s ya ra t-s ya ra t pe ne ra pa nn ta . Ju m la h pe rs am aa n ya ng di ha si lk an a ka n se m ak in b es ar se ir in g de ng an ke ci ln ya n ila i P run ni ng fa kt or da n be sa rn ya ju m la h va ri ab el in de pe nde nt y an g di lib at ka n da la m a na lis is . U nt uk d ap at m en ga pl ik as ik an m od el y ang d iha si lka n gu na m el ak uka n pre di ks i b es ar an de bi t p ada p eri ode -p eri ode m end at ang , m ak a pe rs am aa n-pe rs am aa n li ni er b er g an d a b es er ta s ya ra t-sy ar at pe ne ra pa nn ya t er se bu t ha ru s di ra ng ka i m en ja di su at u al go rit m a m at em at is y an g lo gi s se hi nn g a d ap at d ib u at p ro g ra m pe rh itun ga nn ya • U ji M ode l de nga n m en ggun ak an in put da ta te st in g U ji u nj u k ke rj a m od el u nt u k m eng et ahui hu bu ng an pa nj ang se ri d at a hi st or ik de ng an a ku ra si h as il pr edi ks i. U nt uk m ak su d in i m ak a di gun ak an in di ka to r R M SE (r oot m ean squar e er ror ) G am b ar 1 : P et a L ok a si W ad u k L ah o r d a n W ad u k S el or ej o
130 G A M M A , V ol um e 5 , N om or 2 , M ar et 2010 : 12 6 - 146 H A S IL D A N P EM B A H A S A N D ata T ek n is D ata T ek n is W ad u k S el or ej o W ad uk S el or ej o te rl et ak d i D es a S el or ej o, K ec am at an N ga nt ang , K ab up at en M al ang J aw a T im ur . W ad uk S el or ej o di ba ng un d eng an ca ra m em be ndun g S un ga i K on to y an g m eru pa ka n sa la h sa tu ana k S un ga i Br an ta s. Ri ngk as an da ta t ekn is W adu k S el or ej o di ura ik an s eb aga i b er ik ut : B en d u n gan L ua s D A S : 2 36 K m 2 Ti pe : U ru ga n Ba tu E le va si p un ca k m er cu : + 62 5. 00 m G am b ar 2. A lu r P ros es A n al is a D at a A w al o pe ra si : T ah un 19 72 . M an fa at : P LT A , I ri ga si , P ar iw is at a da n P en ge nd al i b an jir W a d u k N W L : + 62 2. 00 m H W L : + 62 4. 00 m LW L : + 59 8. 00 m L ua s G en an ga n (H W L ) : 4. 00 K m 2 K ap as ita s T amp u n ga n Ta m pu ng an M ak si m um : 6 2.3 0 jut a m 3 Ta m pun ga n E fe kt if : 5 0.1 0 jut a m 3 Ta m pu nga n M at i : 1 2.2 0 jut a m 3 D ata T ek n is W ad u k Lah or
13 1 Su lia nt o : O pt im al isa si pe na ng ka pa n ga s h as il pe mb ua ng an sa mp ah o rg an ik se ba ga i s um be r ba ha n ba ka t a lte rn at if W ad uk L ah or ter let ak d i D esa K ara ng ka tes , Ke cam ata n S um be r P uc un g, Ka bu pa ten M ala ng Ja wa Ti mu r. W ad uk L ah or d ib an gu n de ng an c ar a me mb en du ng Su ng ai L est i y an g m eru pa ka n s ala h s atu an ak Su ng ai Br an tas . R ing ka san da ta tek nis W ad uk La ha r d iur aik an se ba ga i b eri ku t : Be nd un ga n Lu as DA S : 1 60 K m2 Tip e : U rug an Ba tu de ng an in ti ta na h El ev asi pu nc ak m erc u : + 27 8 m Aw al op era si :T ah un 19 75 . M an faa t : P LT A, Iri ga si, Pa riw isa ta da n P en ge nd ali ba nji r,p aso ka n ke B en du ng an Su tam i (K ara ng ka tes ) W ad uk NW L : + 27 2.7 0 m HW L : + 27 4.9 0 m LW L : + 25 3.0 0 m Lu as Ge na ng an (H W L) : 2 .60 K m 2 Ka pa sit as Ta mp un ga n Ta mp un ga n M ak sim um : 3 6,1 0 j uta m 3 Ta mp un ga n E fek tif : 2 9,4 0 j uta m 3 Ta mp un ga n M ati : 6 ,70 ju ta m3 Ko nd isi W ad uk W ad uk Se lor ejo Wa du k S elo rej o d iba ng un tah un 19 72 , B en du ng an Se lor ejo hu lu ter da pa t S ab o D am To ko l y an g b erf un gsi un tuk m en an gk ap se dim en ya ng ak an m asu k k e W ad uk Se lor ejo da n h ilir ny a te rda pa t k ola m ha ria n M en da lan ata u Ko lam S ek uli , P LT A M en da lan , S ab o Da m M en da lan , P LT A S im an da n P on da ge Si ma n ( un tuk irig asi ) y an g d iba ng un pa da za ma n B ela nd a. K on dis i wa du k i ni san ga n b ag us da n p em an da ng an di sek ita r jug a s an ga t a sri ka ren a w ad uk in i te rle tak di an tar a gu nu ng Ar jun o d an gu nu ng K elu d. Se lai n b erm an faa t un tuk PL TA , ir iga si d an pe ng en da li b an jir w ad uk in i jug a d igu na ka n u ntu k p ari wi sat a. Ty pe w ad uk in i ad ala h u rug an ba tu de ng an in ti t an ah . L ua s d ae rah ali ran su ng ai me nc ap ai 23 6 K m2 . K on dis i W ad uk Se lor ejo se car a v isu al d itu nju kk an pa da G am ba r 3 da n Ga mb ar 4.
Ga
mb
ar
3.
Sa
ra
na
ou
tle
t W
ad
uk
Se
lor
ejo
Ga
mb
ar
4
. K
on
dis
i W
ad
uk
Se
lor
ejo
W ad uk La ho r W ad uk La ho r d iba ng un ta hu n 1 97 5 d an te rle tak be rde ka tan de ng an W ad uk Su tam i (K ara ng ka tes ) d i Ka bu pa ten M ala ng . D ida lam W ad uk La ho r te rda pa t ter ow on ga n i nte rko ne ksi ya ng m en gh ub un gk an W ad uk La ho r d en ga n W ad uk Su tam i. D ala m op era sio na lny a W ad uk L ah or b erf un gs i s eb ag ai pe ma so k air k e W ad uk S uta mi . W ad uk L ah or ter let ak d i S un ga i Am pro ng da n m em ilik i l ua s d ae rah al ira n s un ga i me nc ap ai 16 0 K m2 . K on dis i W ad uk La ho r s ec ara vis ua ld itu nju kk an pa da G am ba r 5 da n G am ba r 6 .13 2 GA M M A, Vo lu me 5, N om or 2, M ar et 20 10 : 1 26 14 6
Ga
mb
ar
5.
Ko
nd
isi
W
ad
uk
La
ho
r
Ga
mb
ar
6.
K
on
dis
i W
ad
uk
La
ho
r
Da ta De bit In flo w Da ta de bit in flo w ya ng di gu na ka n s eb ag ai da sar an ali sis da lam pe ne liti an in i a da lah da ta 10 ha ria n sep an jan g 1 5 T ah un ya itu Ta hu n 1 99 2 s am pa i d en ga n Ta hu n 2 00 7. Da ta y an g a da di ba gi me nja di du a b ag ian , seb ag ian un tuk da ta t rai nin g d an se ba gia n l ain ny a u ntu k da ta tes tin g. Da ta mu lai ta hu n 1 99 2 s am pa i 2 00 6 dig un ak an se ba ga i d ata tra ini ng da n d ata ta hu n 2 00 7 dig un ak an se ba ga i d ata te sti ng . Se ri d ata pe rio de 10 ha ria n m ula i T ah un 19 92 hin gg aT ah un 20 07 pa da W ad uk Se lor ejo da n W ad uk La ho r s ec ara rin ci dis aji ka n p ad a T ab el 3 d an Ta be l 4 , da n s ec ara gr afi s d itu nju kk an pa da G am ba r 6 . d an Ga mb ar 7. Da ri k ed ua ke lom po k d ata te rse bu t d ap at dii nte rpr eta sik an be be rap a h al seb ag ai be rik ut : W ad uk Se lor ejo Fl uk tua si ali ran in flo w ke W ad uk S elo rej o dit un juk ka n p ad a G am ba r 6. Ca tat an al ira n y an g ter jad i te rli ha t c uk up ba gu s. Ni lai re rat a m ini mu m seb esa r5 .54 m 3/d eti k d an ni lai ra ta-rat a m ak sim um seb esa r 2 2.0 5 m 3/d eti k, seh ing ga m ea n r era ta da ta ad ala h s eb esa r 1 3.7 9 m 3/d eti kTa
be
l 1
. D
eb
it I
nfl
ow
R
ata
-R
ata
W
ad
uk
Se
lor
ejo
T h n Q _ M in 3 (m / d e ti k ) Q _ M a x 3 (m / d e ti k ) 1 9 9 2 6 .0 3 2 2 .8 4 1 9 9 3 5 .4 4 4 0 .3 8 1 9 9 4 5 .4 7 2 1 .7 7 1 9 9 5 5 .1 8 1 8 .8 0 1 9 9 6 4 .8 2 1 8 .0 4 1 9 9 7 3 .5 1 2 0 .6 5 1 9 9 8 5 .3 8 1 6 .4 4 1 9 9 9 6 .0 9 2 3 .1 3 2 0 0 0 6 .7 1 2 1 .5 4 2 0 0 1 6 .8 6 2 1 .4 3 2 0 0 2 5 .9 0 3 0 .2 6 2 0 0 3 4 .6 6 1 9 .2 3 2 0 0 4 5 .3 7 2 2 .6 4 2 0 0 5 5 .9 3 1 4 .0 1 2 0 0 6 5 .3 1 1 7 .0 2 2 0 0 7 5 .9 7 2 4 .5 7 R a ta 2 5 .5 4 2 2 .0 5 R e ra ta 1 3 .7 9133 Sul iant o : O p ti m al is a si p enan g k a p an g a s ha si l p em buan g a n sam p ah or g ani k se ba g ai s um be r bah an b ak at al te rna ti f G a m b ar 7 : D at a d eb it i n fl ow W a d u k T h . 19 92-20 07 W a d u k L a h o r F lu kt ua si a li ra n in fl ow k e W ad uk L ah or di tun juk ka n pa da G am ba r 5.6. Ca ta ta n al ira n ya ng te rja di te rli ha t k ur an g be gi tu b ag us o le h ka re na m em ili ki pe rb ed aa n ya ng c uk up b es ar a nt ara m us im h uj an d an m us im k em ara u. N ila i re ra ta m in im um s eb es ar 2.27 m 3/ de tik da n ni la i ra ta -r at a m ak si m um s eb es ar 2 2.0 1 m 3/ de tik , s eh in gga m ea n re ra ta da ta a da la h se be sa r 12 .1 4 m 3/ de tik . T ab el 2 . D eb it I n fl ow R at a -R at a W ad u k L ah or T h n M in M a x 1 9 9 2 3 .6 6 2 4 .7 4 1 9 9 3 1 .4 2 2 2 .5 4 1 9 9 4 1 .2 5 2 4 .2 2 1 9 9 5 1 .3 7 1 5 .8 1 1 9 9 6 0 .5 7 1 9 .3 1 1 9 9 7 1 .5 2 2 4 .2 5 1 9 9 8 3 .0 3 2 2 .7 6 1 9 9 9 3 .0 6 2 1 .3 9 2 0 0 0 3 .3 3 1 5 .5 6 2 0 0 1 2 .7 6 1 7 .8 3 2 0 0 2 2 .9 6 3 4 .9 6 2 0 0 3 2 .3 4 1 7 .4 2 2 0 0 4 2 .4 9 2 2 .7 6 2 0 0 5 2 .4 5 1 9 .3 1 2 0 0 6 2 .4 4 2 3 .1 3 2 0 0 7 1 .6 8 2 6 .1 8 R a ta 2 2 .2 7 2 2 .0 1 R e ra ta 1 2 ,1 4
134 G A M M A , V ol um e 5 , N om or 2 , M ar et 2010 : 12 6 - 146 G am b a r 8. D at a d eb it i n fl ow L ah or T h . 1 99 2 T h .s am p a i T ran sf o rm a si d a ta U nt uk k ep er lua n an al is a M od el T re e N on L in ie r, m ak a da ta a lira n se pe rt i y an g di tu nj uk ka n pa da T ab el 1, T ab el 2 d iu ba h m en ja di d at a da la m b en tu k lo ga rit m ik . D at a ha si l t ra ns fo rm as i s el en gk ap ny a di tu nj uk ka n pa da Ta be l 5-5, Ta be l 5-6, T ab el 5-7 da n T ab el 5-8, da n se ca ra g ra fi s di tu nj ukk an pa da G am ba r 5. 7 da n G am ba r 5 .8 . D ar i ke du a ke lom po k da ta t er se bu t da pa t di in te rp re ta si ka n be be ra pa h al s eb aga i b eri kut : W ad u k S el o re jo Fl uk tu as i a lir an in flo w k e W ad uk S el or ej o da la m sk al a lo ga ri tm ik di tun juk ka n pa da G am ba r 5 .7. N ila i re ra ta m ini m um , m ak si m um da n re ra ta da ri da ta te rs eb ut di tu nj ukk an p ada T ab el 5-5. N ila i re ra ta m in im um s eb es ar 0, 74 m 3/ de tik da n ni la i re ra ta m ak si m um s eb es ar 1,30 m 3/ de tik s ehi ngga m ea n an ta ra de bi t m ak si m um da n de bi t m in im um a da la h se be sa r 1 ,0 2 m 3/ dt k. T ab el 3. D eb it I n fl ow S k al a L oga ri tm ik W ad u k S el or ej o T h n L o g (Q )_ M in 3 (m / d e ti k ) L o g (Q )_ M a k s 3 (m / d e ti k ) 1 9 9 2 0 .7 8 1 .3 5 1 9 9 3 0 .7 3 1 .5 4 1 9 9 4 0 .7 4 1 .3 4 1 9 9 5 0 .7 1 1 .2 5 1 9 9 6 0 .6 8 1 .2 3 1 9 9 7 0 .5 4 1 .3 0 1 9 9 8 0 .7 3 1 .1 1 1 9 9 9 0 .7 8 1 .3 4 2 0 0 0 0 .8 3 1 .3 2 2 0 0 1 0 .8 4 1 .3 1 2 0 0 2 0 .7 7 1 .4 7 2 0 0 3 0 .6 6 1 .2 5 2 0 0 4 0 .7 3 1 .3 5 2 0 0 5 0 .7 7 1 .1 4 2 0 0 6 0 .7 2 1 .2 2 2 0 0 7 0 .7 7 1 .2 8 R a ta 2 0 .7 4 1 .3 0 M e a n 1 .0 2
135 Sul iant o : O p ti m al is a si p enan g k a p an g a s ha si l p em buan g a n sam p ah or g ani k se ba g ai s um be r bah an b ak at al te rna ti f G a m b a r 9 . D at a D eb it I n fl o w W a d u k S el o re jo d al am s k a la H iI d rog ra f W ad u k L a h o r F luk tua si a lira n in fl ow k e W aduk L ah or da la m sk al a lo ga ri tm ik di tun juk ka n pa da G am ba r 5 .8. N ila i re ra ta m ini m um , m ak si m um da n re ra ta da ri da ta te rs eb ut di tu nj ukk an p ada T ab el 5-6. N ila i re ra ta m in im um s eb es ar 0, 35 m 3/ de tik da n ni la i re ra ta m ak si m um se be sa r 1 ,2 9 m 3/ dt k, se hi ng ga m ea n an ta ra de bi t m ak si m um da n de bi t m in im um a da la h se be sa r 0, 82 m 3/ dt k. T a b el 4. D eb it I n fl ow L o gar it m ik R er at a W ad u k L ah or T h n L o g (Q )_ M in (m 3 /d e ti k ) L o g (Q )_ M a k s (m 3 /d e ti k ) 1 9 9 2 0 .5 6 1 .3 7 1 9 9 3 0 .1 2 1 .3 5 1 9 9 4 0 .0 9 1 .3 6 1 9 9 5 0 .1 3 1 .1 2 1 9 9 6 0 .4 2 1 .2 6 1 9 9 7 0 .1 5 1 .2 0 1 9 9 8 0 .4 6 1 .3 4 1 9 9 9 0 .4 7 1 .3 2 2 0 0 0 0 .5 2 1 .1 8 2 0 0 1 0 .4 3 1 .2 4 2 0 0 2 0 .4 5 1 .4 9 2 0 0 3 0 .3 7 1 .2 1 2 0 0 4 0 .3 9 1 .3 1 2 0 0 5 0 .3 9 1 .2 7 2 0 0 6 0 .3 8 1 .2 9 2 0 0 7 0 .2 2 1 .2 9 R a ta 2 0 .3 5 1 .2 9 M e a n 0 .8 2
13 6 GA M M A, Vo lu me 5, N om or 2, M ar et 20 10 : 1 26 14 6
Ga
mb
ar
10
. H
idr
og
ra
f in
flo
w W
ad
uk
La
ho
r d
ala
m
sk
ala
lo
ga
rit
mi
k
An ali sa Ko rel asi Se de rh an a ( r) Pe ne ntu an pa ram ete r s tat ist ik be rup a k oe fis ien ko rel asi m eru pa ka n t ah ap an pe nti ng da lam an ali sis M od elT ree . P en gu jia n k oe fis ien ko rel asi in i b ert uju an un tuk m en ge tah ui hu bu ng an ke ter ka ita n a nta r se ri d ata . Ju ml ah da ta ya ng di am bil da ri p op ula si ya ng sa ma ke mu dia n d ap at dik eta hu i n ila i k ore las i (r ), s em ak in me nd ek ati +1 at au -1 m ak a v ari ab el de pe nd en da n va ria be l in de pe nd en m em ilik i h ub un ga n y an g s an ga t era t d an sa lin g me mp en ga ruh i. Ti ng ka t k ee rat an hu bu ng an an tar ke lom po k d ata hi sto rik se car a r ing ka s dit un juk ka n p ad a T ab el 5, Ta be l 6 ,T ab el 7 d an Ta be l 8. Ta be l 5 ad ala h h asi l a na lis is k ore las i k elo mp ok da ta pe rio de te rte ntu d en ga n da ta bu lan -b ula n seb elu mn ya (s eri da ta dig ese r b ula na n), se da ng ka n Ta be l5 -10 m en un juk ka n h asi l a na lis is k ore las i a nta ra da ta pe rio de te rte ntu de ng an da ta pe rio de ya ng sa ma tah un -ta hu n s eb elu mn ya (s eri da ta dig ese r ta hu na n). Da ri ke du a t ab el ter seb ut ter lih at ba hw a s eri da ta dig ese r ta hu na n c en de run g m em ilik i n ila i y an g l eb ih ba ik dib an din g se ri da ta ya ng d ige se r b ula na n. Di sam pin g i tu jug a te rlih at t ida k a da ny a k ece nd eru ng an nil ai k oe fis ien ko rel asi ya ng di ha sil ka n, seh ing ga su lit un tuk m em ba tas i ju ml ah va ria be l y an g d ilib atk an da lam an ali sis M od elT ree . U ntu k m em ini ma lis ir k esa lah an , ma ka se mu a v ari ab el m ula i Q (t-1) hin gg a Q (t-12 ) p ad a an ali sis da ta bu lan an da n m ula i Q (t-1) hin gg a Q (t-6) pa da an ali sis d ata ta hu na n di lib atk an d ala m pe mb en tuk an p ers am aa n M od el Tr ee .K on dis i ter seb ut dib erl ak uk an pa da ke du a k elo mp ok da ta y an g dit eli ti.Ta
be
l 5
. A
na
lis
a K
or
ela
si D
ata
De
bit
In
flo
w W
ad
uk
Se
lor
ejo
An
tar
Pe
rio
de
Bu
lan
an
Q (t -1 2 ) Q (t -1 1 ) Q (t -1 0 ) Q (t -9 ) Q (t -8 ) Q (t -7 ) Q (t -6 ) Q (t -5 ) Q (t -4 ) Q (t -3 ) Q (t -2 ) Q (t -1 ) Q t Q (t -1 2 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 7 -0 .5 6 -0 .4 9 -0 .2 6 0 .0 5 0 .3 7 0 .5 7 0 .7 2 Q (t -1 1 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 -0 .5 7 -0 .4 9 -0 .2 7 0 .0 5 0 .3 7 0 .5 7 Q (t -1 0 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 -0 .5 7 -0 .5 0 -0 .2 7 0 .0 5 0 .3 6 Q (t -9 ) 1 .0 0 0 .7 0 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 -0 .5 7 -0 .5 0 -0 .2 7 0 .0 4 Q (t -8 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 -0 .5 8 -0 .5 0 -0 .2 8 Q (t -7 ) 1 .0 0 0 .7 0 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 -0 .5 8 -0 .5 0 Q (t -6 ) 1 .0 0 0 .7 0 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 -0 .5 8 Q (t -5 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 4 0 .1 2 -0 .2 1 -0 .4 8 Q (t -4 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 5 0 .1 3 -0 .2 0 Q (t -3 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 5 0 .1 3 Q (t -2 ) 1 .0 0 0 .7 1 0 .4 5 Q (t -1 ) 1 .0 0 0 .7 2 Q t 1 .0 0 Su mb er : H asi l A na lis a137 Sul iant o : O p ti m al is a si p enan g k a p an g a s ha si l p em buan g a n sam p ah or g ani k se ba g ai s um be r bah an b ak at al te rna ti f T ab el 6 : A n al is a K or el as i D at a D eb it I n fl ow W ad u k S el o re jo A n tar P er iod e T ah u n an Q (t -6 ) Q (t -5 ) Q (t -4 ) Q (t -3 ) Q (t -2 ) Q (t -1 ) Q t Q (t -6 ) 1 .0 0 0 .7 2 0 .6 5 0 .6 0 0 .5 2 0 .5 6 0 .6 6 Q (t -5 ) 1 .0 0 0 .7 2 0 .6 2 0 .5 8 0 .5 0 0 .5 8 Q (t -4 ) 1 .0 0 0 .6 9 0 .6 1 0 .5 5 0 .5 0 Q (t -3 ) 1 .0 0 0 .6 7 0 .6 0 0 .5 1 Q (t -2 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .6 0 Q (t -1 ) 1 .0 0 0 .6 3 Q t 1 .0 0 Su m be r : H as il A na lis a T ab el 7. A n a li sa K or el as i D at a D eb it I n fl ow W a d u k L ah or A n ta r P er iod e B u la n an Q (t -1 2 ) Q (t -1 1 ) Q (t -1 0 ) Q (t -9 ) Q (t -8 ) Q (t -7 ) Q (t -6 ) Q (t -5 ) Q (t -4 ) Q (t -3 ) Q (t -2 ) Q (t -1 ) Q t Q (t -1 2 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 4 -0 .1 3 -0 .3 7 -0 .4 8 -0 .4 2 -0 .2 2 0 .0 0 0 .2 6 0 .4 0 0 .5 5 Q (t -1 1 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 2 -0 .3 7 -0 .4 7 -0 .4 2 -0 .2 3 -0 .0 2 0 .2 4 0 .3 9 Q (t -1 0 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 2 -0 .3 7 -0 .4 8 -0 .4 2 -0 .2 3 -0 .0 3 0 .2 3 Q (t -9 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 2 -0 .3 7 -0 .4 8 -0 .4 3 -0 .2 5 -0 .0 4 Q (t -8 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 2 -0 .3 7 -0 .4 9 -0 .4 4 -0 .2 7 Q (t -7 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 3 -0 .3 8 -0 .4 9 -0 .4 6 Q (t -6 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 3 -0 .3 7 -0 .4 9 Q (t -5 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 5 -0 .1 2 -0 .3 7 Q (t -4 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .3 9 0 .1 6 -0 .1 1 Q (t -3 ) 1 .0 0 0 .6 5 0 .4 0 0 .1 7 Q (t -2 ) 1 .0 0 0 .6 6 0 .4 1 Q (t -1 ) 1 .0 0 0 .6 6 Q t 1 .0 0 Su m be r : H as il A na lis a T ab el 8 . A n al is a K o re las i D a ta D eb it I n fl ow W ad u k L ah or A n tar P er iod e T ah u n an Q (t -6 ) Q (t -5 ) Q (t -4 ) Q (t -3 ) Q (t -2 ) Q (t -1 ) Q t Q (t -6 ) 1 .0 0 0 .4 8 0 .4 5 0 .5 6 0 .4 0 0 .3 5 0 .5 5 Q (t -5 ) 1 .0 0 0 .5 1 0 .4 8 0 .5 8 0 .4 1 0 .4 4 Q (t -4 ) 1 .0 0 0 .4 5 0 .5 1 0 .5 9 0 .4 6 Q (t -3 ) 1 .0 0 0 .4 5 0 .5 1 0 .5 6 Q (t -2 ) 1 .0 0 0 .4 7 0 .5 2 Q (t -1 ) 1 .0 0 0 .5 0 Q t 1 .0 0 P emb el a jar an d en g an P rog ram W EK A P em ec aha n M od el T re e di la ku ka n de ng an ba nt ua n so ft w are b eru pa p ro gra m W E K A v ers i 3.2. d en g an m em as u kk an d at a tr ai ni ng . D en g an m em as ukka n P. r unni ng fa ct or m ak a di pe rol eh pe rs am aa n y an g m eru pa ka n k om po ne n da ri M ode l T re e ya ng d iha si lka n, b er ik ut i nd ik at or t in gk at ki ne rj an ya b eru pa c orre la tio n co ef fi ci en t, ro ot m ea n squ are d er ro r da n ro ot re la tiv e sq ua re d err or . R un ni ng pro gra m di la kuk an de nga n be sa ra n P run ni ng fa kt or 1. 00 , 2 .0 0, 3 .0 0, 4 .0 0 da n 5. 00 . H as il ru nn in g pr og ra m W E K A s el en gk ap ny a di sa jik an p ada T ab el 9, Ta be l 10, Ta be l 1 1 da n Ta be l 12. ri ngk as an ha si l e va lua si pe rh itun ga n ya ng d ip er ol eh d iu ra ik an s eb aga i b eri ku t :
138 G A M M A , V ol um e 5 , N om or 2 , M ar et 2010 : 12 6 - 146 T ab el 9 . P r u n n in g fa k tor W ad u k S el or ej o d ig es er B u la n an P r un ni ng f ak to r co rr el at io n co ef fi ci en t ro ot m ea n sq ua re d er ro r ro ot r el at iv e sq ua re d er ro r 1. 00 0. 82 56 0. 09 66 56 .5 01 9 % 2. 00 0. 82 75 0. 09 6 56 .1 59 9 % 3. 00 0. 83 11 0. 09 51 55 .6 13 1 % 4. 00 0. 83 27 0. 09 47 55 .3 72 % 5. 00 0. 83 27 0. 09 47 55 .3 72 % Su m be r : H as il A na lis a T ab el 1 0. P r u n n in g fak tor W ad u k S el o re jo d ige se r T ah u n an P r un ni ng f ak to r co rr el at io n co ef fi ci en t ro ot m ea n sq ua re d er ro r ro ot r el at iv e sq ua re d er ro r 1. 00 0. 72 42 0. 10 78 69 .0 34 2 % 2. 00 0. 71 63 0. 10 92 69 .9 01 2 % 3. 00 0. 73 83 0. 10 54 67 .4 55 3 % 4. 00 0. 73 83 0. 10 54 67 .4 55 3 % 5. 00 0. 73 83 0. 10 54 67 .4 55 3 % Su m be r : H as il A na lis a T a b el 1 1. P r u n n in g f ak tor W ad u k L ah o r d ige se r B u lan an P r un ni ng f ak to r co rr el at io n co ef fi ci en t ro ot m ea n sq ua re d er ro r ro ot r el at iv e sq ua re d er ro r 1. 00 0. 75 63 0. 17 39 65 .5 43 9 % 2. 00 0. 73 82 0. 17 92 67 .5 58 5 % 3. 00 0. 73 4 0. 18 04 67 .9 87 % 4. 00 0. 73 59 0. 17 97 67 .7 35 2 % 5. 00 0. 73 71 0. 17 93 67 .5 89 8 % Su m be r : H as il A na lis a T a b el 1 2. P r u n n in g f ak tor W ad u k L a h or d ige se r T a h u n an P r un ni ng f ak to r co rr el at io n co ef fi ci en t ro ot m ea n sq ua re d er ro r ro ot r el at iv e sq ua re d er ro r 1. 00 0. 70 71 0. 17 38 70 .8 28 4 % 2. 00 0. 69 78 0. 17 62 71 .8 12 9 % 3. 00 0. 70 04 0. 17 54 71 .4 58 2 % 4. 00 0. 68 91 0. 17 81 72 .5 53 4 % 5. 00 0. 66 4 0. 18 39 74 .9 19 8 % Su m be r : H as il A na lis a D ar i ta be l di at as t erl iha t ba hw a m od el y an g di ha si lk an d en ga n m em as uk ka n P run ni ng fa kt or y an g be rb ed a ce nd er un g tida k m em be rik an p er be da an h as il ya ng si gn ifi ka n. D en ga n m em pe rt im ba ng ka n tin gk at ke sa la ha n at au si m p an g an m in im u m d an ke se de rh an aa n m od el a ga r m ud ah d ia pl ik as ik an , m ak a M ode l T re e ya ng d ih as ilk an da pa t di te nt uk an s eb ag ai be rik ut :
139 Sul iant o : O p ti m al is a si p enan g k a p an g a s ha si l p em buan g a n sam p ah or g ani k se ba g ai s um be r bah an b ak at al te rna ti f 1. W adu k Se lo re jo de nga n da ta p eri ode b ul an an de nga n P ru nn in g fa ct or 2. 00 2. W adu k Se lo re jo de nga n da ta p eri ode ta hun an de nga n P ru nn in g fa ct or 1. 00 3. W aduk L ah or de nga n da ta p eri ode b ul an an de nga n P. ru nn in g fa ct or 2.00 4. W aduk L ah or de nga n da ta p eri ode ta hun an de nga n P ru nn in g fa ct or 3. 00 H as il ru nni ng P rog ra m W E K A 3 .2 de ng an be rb ag ai n ila i P ru nn in g fa ct or se pe rt i d iu ra ik an d ia ta s. A lgo ri tm a Im p le me n tas i M od el T re e N on Li n ie r H as il ru nn in g pro gr am W E K A v ers i 3. 2 de nga n m as uka n ve kt or i np ut d an ve kt or t ar ge t se pe rt i di sa jik an p ad a Ta be l 1 hi ngga T ab el 1 2, m ak a da pa t di sus un a lgo ri tm a un tuk im pl em en ta si m ode l s ep ert i di tu nj uk ka n pa da G am ba r 1 0 hi ng ga G am ba r 13 . G a m b a r 11. A lgo ri tm a i m p le m en ta si m o d el d en ga n b as is d at a d ige se r b u lan a n p a d a W a d u k L a h o r
140 G A M M A , V ol um e 5 , N om or 2 , M ar et 2010 : 12 6 - 146 G a m b a r 1 1. A lgor it m a i m p le m en tas i m od el d en gan b as is d a ta d ig es er t ah u n a n p a d a W a d u k L a h o r
141 Sul iant o : O p ti m al is a si p enan g k a p an g a s ha si l p em buan g a n sam p ah or g ani k se ba g ai s um be r bah an b ak at al te rna ti f G a m b a r 12. A lgo ri tm a i m p le m en ta si m o d el d en ga n b as is d a ta d ige se r tah u n a n p ad a W ad u k S el or ej o
142 G A M M A , V ol um e 5 , N om or 2 , M ar et 2010 : 12 6 - 146 G a m b a r 13. A lgo ri tm a i m p le m en ta si m o d el d en ga n b as is d a ta d ig es er b u la n an p a d a W ad u k S el or ej o
14 3 Su lia nt o : O pt im al isa si pe na ng ka pa n ga s h as il pe mb ua ng an sa mp ah o rg an ik se ba ga i s um be r ba ha n ba ka t a lte rn at if Pe ng uji an M od el Pe ng uji an in i d im ak su dk an un tuk m en ge tah ui tin gk at kin erj a d ari m eto de pr ed iks i b erb asi s M od el Tr ee No n L ini er ya ng di ha sil ka n. Uj i m od el d ila ku ka n pa da du a t inj au an , y ait u u ji t erh ad ap da ta tra ini ng da n uji te rh ad ap d ata te sti ng . D ata tr ain nin g ya ng dig un ak an ad ala h s eri at a T ah un 19 92 sa mp ai Ta hu n 20 06 , d an d ata te sti ng y an g dig un ak an se ba ga i pe mb an din g a da lah da ta am ata n T ah un 20 07 pa da W ad uk La ho r d an W ad uk Se lor ejo . P ara me ter un tuk me ne ntu ka n t ing ka t k ec oc ok an ad ala h r oo t m ea n sq ua re err or (R M SE ). Uj i te rh ad ap Da ta Tr ain ing . Pe rba nd ing an d ata d eb it ha sil im ple me nta si mo de l d en ga n d ata tra ini ng di tun juk ka n p ad a G am ba r 14 h ing ga G am ba r 1 7. Ga mb ar 14 m en un juk ka n pe rba nd ing an se ri d ata tra ini ng de ng an se ri d ata ya ng dih asi lka n d ari m od el y an g d ike mb an gk an de ng an ba sis da ta dig ese r b ula na n p ad a W ad uk Se lor ejo . D en ga n me ng gu na ka n s eju ml ah 14 pe rsa ma an ha sil da ri M od el Tr ee , n ila i R M SE di pe rol eh se be sar 0, 07 23 m 3/d eti k. Ni lai te rse bu t sa ng at ke cil , d an m en un juk ka n b ah wa mo de l y an g dik em ba ng ka n cu ku p ba ik da lam me ng en ali po la ali ran ya ng te rja di.
Ga
mb
ar
14
. H
idr
og
ra
f d
ata
ha
sil
im
ple
me
nta
si m
od
el (
da
ri s
eri
da
ta
dig
ese
r
bu
lan
an
) d
en
ga
n d
ata
tr
ain
ing
W
ad
uk
Se
lor
ejo
Ga mb ar 15 m en un juk ka n p erb an din ga n a nta ra ser i d ata tra ini ng de ng an se ri d ata ha sil im ple me nta si mo de l p ad a W ad uk Se lor ejo . M od el ya ng di be ntu k de ng an m en gg un ak an m asu ka n ser i d ata d ige ser tah un an ya ng ha ny a m em be rik an 6 p ers am aan , te rlih at ku ran g m em be rik an ha sil ya ng m ak sim al. W ala up un nil ai RM SE ya ng di pe rol eh se be sar 0, 13 56 (c uk up ke cil ), n am un di tin jau da ri p ola al ira n ( ter lih at sec ara vis ua l) ter lih at ba hw a m od el ter seb ut ku ran g b aik da lam m en ge na li p eri lak u f luk tua si a lira n y an g t erj ad i. Ko nd isi in i m en un juk ka n b ah wa si ste m pe rsa ma an un tuk pr ed iks i a lira n b erb asi s M od el T ree N on Li nie r ya ng di ke mb an gk an da ri ser i d ata di ge ser bu lan an ma sih le bih ba ik da ri d ata ya ng di ge serGa
mb
ar
15
. H
idr
og
ra
f d
ata
ha
sil
im
ple
me
nta
si m
od
el (
da
ri s
eri
da
ta
dig
ese
r
tah
un
an
) d
en
ga
n d
ata
tr
ain
ing
W
ad
uk
La
ho
r
Ga mb ar 16 da n G am ba r 1 7 m en un juk ka n b ah wa un tuk m en de ka ti n ila i d eb it m ini mu m hin gg a n ila i ra ta-rat a m od el ya ng di ke mb an gk an cu ku p b aik , n am un un tuk m en ga nti sip asi te rja din ya de bit ek str im m od el ter seb ut ter lih at k ura ng m em ad ai. N ila i R M SE se be sar 0,1 79 2 u ntu k d ata W ad uk La ho r d ige ser bu lan an da n 0,1 75 4 un tuk d ata d ige ser ta hu na n me nu nju kk an ba hw a s ec ara um um m od el ya ng di ke mb an gk an da ri ser i d ata y an g dig ese r b ula na n leb ih ba ik da lam me ng en ali pe rila ku al ira n y an g t erj ad i. tahunan .Ga
mb
ar
16
. H
idr
og
ra
f d
ata
ha
sil
im
ple
me
nta
si m
od
el (
da
ri s
eri
da
ta
dig
ese
r
bu
lan
an
) d
en
ga
n d
ata
tr
ain
ing
W
ad
uk
La
ho
r
14 4 GA M M A, Vo lu me 5, N om or 2, M ar et 20 10 : 1 26 14 6
Ga
mb
ar
17
. H
idr
og
ra
f d
ata
ha
sil
im
ple
me
nta
si m
od
el (
da
ri s
eri
da
ta
dig
ese
r
tah
un
an
) d
en
ga
n d
ata
tr
ain
ing
W
ad
uk
La
ho
r
Uj
i te
rh
ad
ap
Da
ta
Te
sti
ng
.
Ta be l 5 -2 1 da n Ta be l 5 -2 2 me nu nj uk ka n pe rba nd ing an se ca ra ku an tita tif an tar a d ata al ira n Ta hu n 2 00 7 s eb ag ai da ta tes tin g d en ga n d ata ha sil pre dik si d ari m od el ya ng te lah di pe rol eh . G raf ik ya ng me nu nju kk an pe rba nd ing an vi sua l p eri lak u a lira n d ari ke du a k elo mp ok d ata te rse bu t d itu nju kk an p ad a Ga mb ar 18 da n 1 9. Int erp ret asi da ri t ab el da n g am ba r ter se bu t d ap at di jel as ka n ba hw a mo de l y an g dik em ba ng ka n d ari ba sis da ta d ige ser bu lan an m em ilik i po la ya ng le bih ba ik da ri p ad a m od el de ng an ba sis da ta dig ese r t ah un an . N ila i R M SE te rha da p da ta tes tin g p ad a a lir an in flo w W ad uk L ah or dip ero leh seb esa r 1 ,89 m 3/d eti k d an W ad uk Se lor ejo se be sar 2,1 9 m 3/d et.Ga
mb
ar
18
. P
erb
an
din
ga
n a
nta
ra
da
ta
tes
tin
g
de
ng
an
ha
sil
m
od
el W
ad
uk
Se
lor
ejo
Ga
mb
ar
19
. P
erb
an
din
ga
n a
nta
ra
da
ta
tes
tin
g
de
ng
an
ha
sil
m
od
el W
ad
uk
La
ho
r
14 5 Su lia nt o : O pt im al isa si pe na ng ka pa n ga s h as il pe mb ua ng an sa mp ah o rg an ik se ba ga i s um be r ba ha n ba ka t a lte rn at if KE SI M PU LA N DA N SA RA N Ke sim pu lan Da ri h asi l a na lis is da ta da n p em ba ha san m ak a da pa t d ita rik ke sim pu lan se ba ga i b eri ku t : 1. M od el T re e No n Li ni er y an g da pa t me mb eri ka n ha sil te rb aik a da lah si ste m pe rsa ma an ya ng di be ntu k d ari se ri d ata hi sto rik ya ng di ge ser bu lan an , b era rti ba hw a a lir an ya ng ak an te rja di pa da se bu lan m en da tan g (t+ 1) ak an sa ng at d ipe ng aru hi ole h n ila i al ira n pa da bu lan sa at ini (t) , b ula n s eb elu mn ya (t-1), 2 b ula n s eb elu mn ya (t-3) hin gg a 1 2 b ula n seb elu mn ya (t-12 ). D en ga n m en gg un ak an p run nin g f ac tor se be sar 1, m ak a d ipe rol eh sej um lah 13 pe rsa ma an un tuk pr ed iks i a lira n inf low Wa du k L ah or da n 1 4 p ers am aan un tuk pr ed iks i a lir an in flo w W ad uk S elo rej o. Im pl em en tas i s ist em p er sa ma an y an g di ha sil ka n cu ku p ba ik da la m me mp res en tas ika n h ub un ga n a nta ra ve kto r inp ut (se ri d ata hi sto rik ) d en ga n v ek tor ou tpu t (da ta pre dik si) . H asi l p erb an din ga n g raf is sec ara vi sua l m en un juk ka n b ah wa ou tpu t d ari mo de l d ap at me ng en ali p ola al ira n ya ng ter jad i. P ad a p en gu jia n t erh ad ap da ta t rai nn ing dip ero leh ni lai RM SE se be sar 0,1 79 2 m 3/d eti k un tuk da ta da ri W ad uk L ah or da n s eb esa r 0,0 72 3 m 3/d eti k u ntu k d ata W ad uk Se lor ejo , da n pa da p en gu jia n ter ha da p da ta tes tin g dip ero leh ni lai RM SE se be sar 2, 19 m 3/d eti k un tuk da ta da ri W ad uk L ah or da n s eb esa r 1,8 9 m 3/d eti k u ntu k d ata W ad uk Se lor ejo . 2. Ke ma mp ua n a da pta si m od el ya ng di ha sil ka n cu ku p b aik un tuk m em pre sen tas ika n a lir an -ali ran n orm al, n am un k ura ng b aik u ntu k me ng an tis ipa si ke mu ng kin an te rja din ya ali ran -al ira n y an g b ers ifa t e ks tri m. Sa ran M en ce rm ati ha sil an ali sis ya ng te lah di pe rol eh sec ara ke sel uru ha n, ke lem ah an m en da sar da ri m od el ya ng di ha sil ka n a da lah ku ran gn ya ke ma mp ua n d ala m me ng an tis ipa si k em un gk ina n t erj ad iny a d eb it-de bit ek str im . K on dis i te rse bu t s an ga t d ipe ng aru hi ole h va ria si da ta tra ini ng . N ila i d eb it e ks tri m ya ng ak an ter jad i k em un gk ina n t ida k t erj an gk au sa at pro ses pe mb ela jar an . U ntu k m em ini ma lka n\ r esi ko ini m un gk in da pa t d ite mp uh de ng an m em pe rpa nja ng se ri da ta tra ini ng da n m ela ku ka n a na lis is s ec ara te rpi sah un tuk ali ran -al ira n e ks trim sa ja. DA FT AR PU ST AK A Fr an k, E. , W an g, Y., In gli s, S., H olm es, G ., a nd W itte n, I.H ., ( 19 97 ),
”
Us ing M od el Tr ee s f or Cl as sif ica tio n” , M ac hin e L ea rni ng Jo urn al, Vo l. 32 , n o 1 , P ag es 63 -76. Ha tm ok o & Am irw an di , W al uy o, S (2 00 1) ,”
Pe ne ra pa n M et od e Th om as Fi er in g Un tu k Pe ra ma lan D eb it Al ira n Su ng ai Ci ma nu k d i B en du ng Re nta ng , P ros idi ng Ko ng res VI I & Pe rte mu an Ilm iah Tahunan (PIT)XI
II
HA
TH
I”
,V olu me II I, M ala ng . La sm int o, U (2 00 4) ,“
Fl oo d M od ell in g an d Fo re ca sti ng in T he S ur ab ay a Ri ve r” , M .SC . T he sis , H H 47 9, IH E, D elf t, Th e Ne the rla nd s. La sm in to , U ( 20 07 ),” M od el T re e Un tu k Pe ra ma lan E lev as i P er mu ka an A ir La ut 24 ja m Ke de pa n d i M ua ra Su ng ai M us i”, Jur na l S em ina r N asi on al T ek nik Si pil III -20 07 , IS BN 97 8-9 79 -99 32 7-2 -3 ha lam an E -75 ~ E8 4, Su rab ay a, I nd on esi a. Sie k, M .B ., ( 20 03 ),”
Fl ex ibi lity an d O pti ma lity in M od el Tr ee s L ea rn ing w ith A pli ca tio n to wa ter -re lat ed Pr ob lem ”, M Sc . T he sis , H H 47 2, IH E, De lft , T he N eth erl an ds . Si ko nj a, M .R . an d Ko no ne nk o, I. (1 99 8) ,”P ru nn in g Re gr es sio n Tr ee s w ith M DD L. EC AI 98 ", 13 th Eu ro pe an Co nfe ren ce in A rtif ici al I nte llig en ce. So lom ati ne , D .P. an d D ula l, K .N . (2 00 2), “M od el Tr ee as an A lte rn ati ve to N eu ra l N etw or k Ra inf all R un off M od ell ing ”, Hy dro log ica l14 6 GA M M A, Vo lu me 5, N om or 2, M ar et 20 10 : 1 26 14 6 Sc ien ce s J ou rna l, V ol. 48 no. 3, Pages 399-41 1. Su lia nto (2 00 6) ,”P en ge mb an ga n M od el Tr ee un tuk pe ne lus ur an D eb it Tu ka dA yu ng di Ka bu pa ten B ad un g P ro pin si B ali ”, La po ran Ha sil Pe ne liti an . ·Su lia nto , S . (2 00 7), ”P en ga ru h P an jan g S eri D ata De bit H ist or ik Te rh ad ap Ka rak ter ist ik Ha sil Pr ed iks iny a P ad a P en era pa n M od el Ra nta i M ark ov U ntu k E ks tra po las i D ata D eb it i nfl ow di W ad uk S elo rej o Ka bu pa ten M ala ng ”, La po ran H asi l P en eli tia n. W aik an to M L G rou p ( 19 97 ),” U se r M an ua l-W ek a th e W ai ka to f or K no w le dg e A na ly si s” , De pa rte me nt of Co mp ute r S cie nc e, U niv ers ity of W aik ato , Ju ne , p ag es 26 0. M ich ae l H an s ( 20 04 ), “ Konsep Dasar Tr ee “ , Ht tp: //w ww .ha nsm ich ael .co m. Ti kn o, Su nu (2 00 4), “ P era ma lan D eb it” , Ju rna l Sa ins da n T ek no log i M od ifik asi , H idr olo gi da n Lin gk un ga n U PT Hu jan Bu ata n-B PP Te kn olo gi.
